نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از چند نظر حائز اهمیت است؛ اول اینکه، بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور از حیث وسعت و کمیت (هم در آثار ارائه شده، هم شرکت‌کنندگان و هم بازدیدکنندگان) است. دوم اینکه، نمایشگاه کتاب تهران مهم‌ترین کارزار در حوزه نشر و مکتوبات است. سوم اینکه، این اتفاق بیش از سایر رویدادهای فرهنگی در ایران مورد توجه و استقبال دیگر کشورها و شخصیت‌های فرهنگی بین‌المللی قرار می‌گیرد؛ اما چهارمین و مهم‌ترین دلیل این است که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، یگانه واقعه در حوزه فرهنگ کشورمان است که رهبر معظم انقلاب اسلامی در اغلب دوره‌ها از آن بازدید و درباره آن صحبت کرده‌اند. همچنان که سی‌وپنجمین دوره این نمایشگاه نیز میزبان حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای(مدظله‌العالی) بود. هیچ رویداد فرهنگی دیگری در ایران این گونه مورد توجه معظم‌له نیست؛ چراکه به زعم بسیاری از کارشناسان، کتاب زیربنای تمدن و ستون فقرات فرهنگ یک کشور و ریشه علوم و فنون در یک جامعه است. اگر نیک بنگریم، آبشخور و قلب همه حوزه‌ها کتاب است؛ از دانش‌ها و صنایع گوناگون گرفته تا هنرها، رسانه و سیاست.
با این مقدمات، باید گفت سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ در مصلی بزرگ امام خمینی(ره) تهران برگزار شد. البته طبق روال سال‌های اخیر، این نمایشگاه به صورت مجازی نیز برپا شد. پس از انتشار ویروس منحوس کرونا، محدودیت‌های مربوطه سبب شد تا نمایشگاه کتاب تهران صاحب بخش مجازی شود و در آن دوران، فقط در همان قالب برگزار می‌شد؛ اما در دوران پسا کرونا نیز بخش مجازی نمایشگاه کتاب تهران به فعالیت خودش ادامه داد. در این دوره بیش از دو هزار و 600 ناشر در نمایشگاه کتاب تهران شرکت کردند. در بخش بین‌الملل حدود ۶۰ ناشر خارجی حضور دارند که ۵۰ هزار عنوان کتاب خارجی را عرضه می‌کنند.
شکسته شدن رکوردها
به گفته «علی رمضانی»، قائم مقام و سخنگوی نمایشگاه سی‌وپنجم کتاب تهران، رکورد فروش در تمامی دوره‌های قبلی این رویداد شکسته شد. آن طور که رمضانی گفته است، تا آخرین روزهای برگزاری نمایشگاه کتاب امسال، در بخش حضوری نمایشگاه بیش از 280 میلیارد تومان کتاب فروخته شد که از این میزان بیش از 150 میلیارد تومان از درگاه‌های رسمی فروش نمایشگاه و بیش از ۸۵ میلیارد تومان از درگاه‌های غیررسمی، نظیر کارت به کارت انجام شد. در بخش مجازی نمایشگاه هم تا پایان روز پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت در مجموع ۱۴۶ میلیارد تومان کتاب فروخته شد که از این میزان ۱۰۸ میلیارد تومان از سوی ناشران کتاب فروخته شد و ۳۸ میلیارد تومان از فروش این بخش از سوی کتابفروشان انجام و ثبت شد.
یعنی در مجموع بیش از ۴۲۵ میلیارد تومان کتاب در ۹ روز (تا قبل از اتمام نمایشگاه) فروخته شد، که قطعاً در روزهای پایانی (جمعه و شنبه) با توجه به استقبال بیشتر نیز این فروش بسیار بالاتر خواهد رفت. این درحالی است که فروش کتاب در کل دوره سیوچهارم، ۴۰۱ میلیارد تومان بود.
«سیاوش صلواتیان» مدیر آزمایشگاه سی‌وپنجمین نمایشگاه کتاب تهران گفت: «بخش مجازی سی‌و پنجمین چهارمین نمایشگاه کتاب، از ۱۸۰ هزارنفر مراجعه‌کننده و خریدار داشته و کل کتاب‌های به فروش رسیده، یک میلیون و ۳۶۹ هزار نسخه کتاب بوده است که با این تعداد کتاب می‌توان به هر فرد در یکی از کشورهای شش‌گانه استونی، قبرس، ایسلند، لوگزامبورگ، مونته‌نگرو و موناکو حداقل یک کتاب هدیه داد. به گفته وی، به‌طور تقریبی از هر سه کتاب خریداری شده در نمایشگاه سی‌و پنجمین ، یک کتاب از بخش مجازی تهیه شده است و میانگین قیمت محصولات فروش رفته، ۱۲۳ هزار تومان بوده است.»
هر چند بخشی از این بازدیدکنندگان، لزوماً خریدار کتاب نیستند و از این رویداد به مثابه فرصتی برای گلگشت در باغ کاغذی استفاده می‌کنند. به تعبیر «محمدمهدی اسماعیلی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران صرفاً به خرید کتاب اختصاص ندارد، بلکه زمینه سیر و سیاحت و گردشگری فرهنگی نیز در آن پیش‌بینی شده است.» جالب است که براساس نظرسنجی از بازدیدکنندگان این دوره از نمایشگاه کتاب تهران، پر تکرارترین تعبیر مردم از نمایشگاه کتاب، «خانه» و «باغ و بوستان» است. برخی گفتند نمایشگاه کتاب برای ما «بهشت» است و برخی گفتند محل «فراغت»، «جهان»، «کهکشان» و «باغ پر از گل» است.
قائم مقام نمایشگاه کتاب تهران همچنین آمار جالبی از چاپ کتاب در ایران ارائه داده است. او در نشست ارائه داده‌های رفتار مشتریان در نمایشگاه مجازی سیوچهارم (تکتا) گفت: «طبق دریافت آمارها از خانه کتاب و ادبیات ایران و کتابخانه ملی، تاکنون حدود ۵ میلیارد نسخه کتاب مناسب استفاده از سیاست‌گذاران، مراجعان، خوانندگان، ناشران و نویسندگان با موضوعات مختلف در کشور چاپ شده است.»
مقاومت در نمایشگاه کتاب تهران
یکی از اتفاقات مهم در سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، حضور ویژه کشورهای فلسطین و یمن بود. برنامه‌های گوناگون فرهنگی در ارتباط با طوفان‌الاقصی و مسائل مختلف این روزها در غزه برگزار شد؛ از رونمایی و نقد و بررسی کتاب‌های گوناگون در این حوزه تا گردهمایی‌ها و اتفاقات دیگر. قرار بود هند مهمان ویژه این دوره نمایشگاه کتاب تهران باشد، اما به دلیل مسائل مربوط به منطقه و برگزاری عملیات وعده صادق و نگرانی از احتمال درگیری نظامی بین ایران و رژیم صهیونیستی، هند از حضور در نمایشگاه کتاب تهران انصراف داد. این موضوع باعث خیر شد، چون «یمن» که این روزها یکی از کشورهای غرورآفرین در جبهه مقاومت است و اتفاقاً پیشینه تعامل و ارتباط فرهنگی کهنی هم با ایران داشته، جایگزین هند شد.
«سیدمحمدرضا سیداحمد» مسئول فعالیت‌های مردمی دفتر تهران مؤسسه «بنیان التنموییه» یمن در این باره گفت: «انتخاب یمن به عنوان مهمان ویژه نمایشگاه کتاب فرصت خوبی برای احیای روابط عمیق و تاریخی دو کشور است. ارتباط یمن و ایران سابقه دیرینه دارد و به پیش از اسلام و دوره ساسانیان باز می‌گردد. مردم یمن به تبعیت از امام علی(ع) به اسلام گرویدند.»
وی درباره تأثیر جنگ و محاصره اقتصادی و نظامی بر جریان‌های فرهنگی یمن هم توضیح داد: «در این ۱۰ سال تولیدات هنری، فرهنگی و رسانه‌ای یمن نه تنها کم نشده، بلکه بیشتر هم شده است. هنرمندان یمن در حوزه تولیدات موسیقی و شعر، سرعت رو به رشدی داشتند. نویسندگان یمن نیز تولیدات خود در زمان جنگ را کاهش ندادند و سرعت تولیدات آنها افزایش یافت. شاید بتوان گفت، ۱۰ سال قبل یمن موسیقی قابل توجهی نداشت، اما امروز «عیسی اللیث» یکی از خواننده‌های برتر حوزه عرب زبان است. شاعران یمن تولیدات خود را به طور چشمگیری افزایش داده‌اند و باید بگویم یمن سرزمین عجایب است و با وجود آنکه ۱۰ سال در محاصره نظامی و اقتصادی است و شرایط دشواری دارد و مردم یمن با مشکلات معیشتی بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند، اما برای دفاع از فلسطین ایستاده‌اند و همچنان هزینه این پایمردی را می‌دهند.»
«احمد شاکری» یکی از نویسندگان و منتقدان نکته‌سنج و با تجربه در حوزه نشر و کتاب درباره نمایشگاه کتاب تهران می‌گوید:
«با رشد شبکه‌های توزیع و فروش غیرحضوری کتاب و حتی طراحی نمایشگاه مجازی کتاب و ارسال رایگان کتاب برای خریداران این پرسش به لحاظ ماهوی چند سالی است که جدی‌تر مطرح شده که فلسفه برگزاری نمایشگاه کتاب چیست؟ سؤال جدی که برای هر بازدیدکننده به‌وجود می‌آید، آن است که در صورت دسترسی به کتاب‌های مورد نیازش در طول سال چرا باید از نمایشگاه بازدید کند و به دنبال چه باید باشد؟ یکی از ظهورات این پرسش و تغییر کارکردها رشد قابل توجه برنامه‌های فرهنگی طی دوره برگزاری نمایشگاه کتاب است. اگرچه قدم زدن در راهروهای نمایشگاه و حضور در میان خیل پرشمار بازدیدکنندگان معمولاً شورانگیز و جذاب است، اما این نمی‌تواند خود هدف غایی برگزاری نمایشگاه و حضور بازدیدکنندگان باشد. پس نمایشگاه باید چیزی را عرضه کند که در غیر زمان برپایی آن در دسترس همه مخاطبان نیست.»
وی می‌افزاید: «در طول برگزاری نمایشگاه کتاب جلسات متعدد نقد، رونمایی کتاب، مناظره‌های جذابی درباره کتاب و کتابخوانی و مسائل آن و سخنرانی‌های متعددی با موضوع کتاب برگزار می‌شود. این فرصت با وسعت و تراکم و تنوعی که در طول نمایشگاه شاهد آن هستیم در هیچ مقطعی از سال با این کمیت در دسترس مخاطبان کتاب نیست. بسیاری ناشران از نویسندگان خود می‌خواهند تا ساعاتی با مخاطبان گفت‌وگو و نشست داشته باشند. با این توضیح صرفاً خرید کتاب از نمایشگاه نوعی فرصت‌سوزی در قبال موقعیت‌هایی است که تنها در نمایشگاه در دسترس است. اگرچه با وجود تدارک چنین نشست‌ها و برنامه‌هایی مع‌الاسف، عدم اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی موجب شده مخاطبان نمایشگاه کتاب با این واقعه بیش از هر چیز به عنوان فروشگاه بزرگ کتاب مواجه شوند.»
شاکری همچنین بیان می‌کند: «اگر انتظار داریم که نمایشگاه کتاب در بُعد فرهنگی در جامعه تأثیر بگذارد، باید برنامه‌های کاربردی بسیاری را در نمایشگاه کتاب تدارک دید. هر سال یکی از سازوکارها و برنامه‌های مسئولان این است که کتاب به شکل آسان و با مزیت اقتصادی بسیار خوب در دسترس مخاطبان قرار بگیرد و برگزاری نمایشگاه کتاب به دو شکل حضوری و مجازی یکی از سازوکارهای تأثیرگذار است و به‌نظر من همین امر مهم در نهایت به تأثیرات فرهنگی مثبت در جامعه منجر می‌شود.»
