تنگه هرمز هارتلند جهان

غلام‌رضا محمدی

جغرافیا از دانش‌های کهن بشری است که سابقه آن با تاریخ عمر انسان برابری می‌کند. در بحث جغرافیا، موقعیت جغرافیایی از اهمیت بالایی برخوردار است.

موقعیت جغرافیایی، به عنوان یکی از عوامل و عناصر جغرافیایی، بر زندگی جوامع بشری، تاثیرات متفاوتی می‌گذارد. موقعیت‌های جغرافیایی در سیاست جهانی و منطقه‌ای، توسعه تجاری ملت‌ها، برخورد فرهنگ‌ها، ایجاد و گسترش راه‌ها و خطوط مواصلاتی، دفاع ملی و حتی در صلح جهانی موثر است.

موقعیت جغرافیایی از عواملی است که در رفتار سیاسی دولت‌ها و شکل‌گیری، تصمیمات سیاسی در دو حوزه داخلی و خارجی آنها نقش موثری دارد. بعضی از موقعیت‌های جغرافیایی، ارزش سوق‌الجیشی و راهبردی دارند و با توجه به قدرت ملی کشورهای دارنده آن سهم زیادی را در مشی سیاسی آن کشور به خود اختصاص می‌دهد.

موقعیت راهبردی، موقعیتی است که بالقوه قدرت کنترل جهان را به دارنده آن بدهد. به عبارت دیگر، چگونه‌ای باشد که خودش آن بازتاب‌های منطقه‌ای، قاره‌ای و جهانی داشته باشد، و یا نقطه‌ای باشد که بتواند به عنوان مرکز ارتباطی و یا تمرکز نیروهای نظامی و استحکامات دفاعی، مورد استفاده قرار گیرد. تنگه‌های راهبردی به عنوان یک عامل جغرافیایی به خاطر ارزش‌های ارتباطی، اقتصادی،‌نظامی و ژئوپلتیکی که دارند، در موازنه قدرت منطقه‌ای و جهانی نقش موثری دارند و دولت‌ها و قدرت‌های حاکم بر تنگه از آن به عنوان ابزاری در سیاست خارجی خود استفاده می‌کنند. البته بین کاربری تنگه و میزان قدرت کشور ساحلی آن رابطه مستقیم وجود دارد، یعنی هر قدر دولت ساحلی تنگه، قویتر و قدرتمندتر باشد، به همان نسبت امکان استفاده از تنگه به عنوان ابزار اعمال سیاست خارجی در امور منطقه‌ای و جهانی برای آن بیشتر خواهد بود.

تنگه هرمز در میان تنگه‌های استراتژیک جهان اهمیت ویژه‌ای دارد. این تنگه که از ارزش‌های خاص ارتباطی، اقتصادی، نظامی و ژئوپلتیکی برخوردار است، که این اهمیت با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و خروج آن از اردوگاه غرب، سرفصل جدیدی در تاریخ تنگه هرمز باز شد. تاکید جمهوری اسلامی ایران بر اعمال حاکمیت خود بر تنگه، اهمیت آن را دو چندان نموده است به گونه‌ای که در نظریه‌های ژئوپلتیکی گذشته خلیج‌فارس و تنگه هرمز جزو مناطق حاشیه‌ای به شمار می‌رفت، اما در نظریه‌های جدید، به هارتلند یا سرزمین محور یا به گفته «اوهازن» به مرکز، مرکز جهان تبدیل شده است.

از سوی دیگر، با اهمیت یافتن اقتصاد در نظام جدید جهانی، مناطقی در جهان اهمیت خواهد یافت که از نظر منابع انرژی غنی‌ باشند، از این رو در نظریه‌های ژئواکونومیکی، نیز که جدیداً مطرح شده‌اند؛ خلیج‌فارس و تنگه هرمز بطور اخص موقعیت بی‌نظیری در آغاز هزاره سوم میلادی خواهند داشت. به طوری که از آن به عنوان قلب زندگی جهان نامبرده می‌شود.

با این مقدمه، به بررسی اهمیت راهبردی تنگه هرمز در هزاره سوم می‌پردازیم.

1ـ کانال انرژی جهان:

عمده انرژی جهان و بالغ بر 40 درصد صادرات نفت جهان از تنگه هرمز می‌گذرد، به گفته آمار منتشره، سالانه 13 هزار شناور از طریق تنگه هرمز به خلیج‌فارس وارد می‌شود.

براساس آمار منتظره، صادرات جهانی نفت خام در سال 2005 به میزان 906/49 میلیون بشکه در روز رسید که از این رقم، 5/19 میلیون بشکه در روز از منطقه خاورمیانه که 40% از این رقم از تنگه هرمز بوده به مناطق دیگر صادر شده است.

براساس خبرها، آسیا ـ اقیانوسیه بزرگترین واردکننده نفت خام صادراتی خاورمیانه در سال 2005 بوده‌اند، ژاپن با 269/4 میلیون بشکه در روز ـ آمریکا با 345/2 م‌ب ـ اروپا با 44/3 م‌ب در روز از منطقه خاورمیانه و بویژه خلیج‌فارس (90% نفت وارداتی) وارد نموده‌اند.

از مجموع این حجم واردات نفت خام (با احتساب سایر کشورها) در حدود 17 میلیون بشکه در روز (40 درصد صادرات نفت معادل 5/2 کل جریان نفت جهان) نفت تولیدی کشورهای خلیج‌فارس از تنگه هرمز صادر می‌شود.

از سوی دیگر در خصوص اهمیت تنگه هرمز در بعد انرژی، وجود ذخایر عظیم انرژی در کشورهای حاشیه آن است. براساس جدیدترین ارقامی که از سوی مجله اقتصادی Oil and Gas journal  منتشر شده است، ایران با ذخایر 8/125 میلیارد بشکه، عربستان با 260 میلیارد بشکه و عراق با 115 میلیارد بشکه و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس با 250 میلیارد بشکه از ذخایر اثبات شده انرژی را دارا می‌باشند. با توجه به اتمام ذخایر انرژی اکثر کشورهای خارج از حوزه خلیج‌‌فارس طی 20 سال آینده ـ و با توجه به افزایش روزافزون. تقاضای انرژی، توسط کشورهای مختلف جهان از جمله چین با 2/12 درصد رشد در سال 2006 نسبت به سال 2005 اهمیت این مقوله بخوبی روشن خواهد شد.

اگر به این نیاز، نیاز روزافزون، جهانی برای گاز خلیج‌فارس که یکی از منابع عظیم ذخایر گازی جهان است، اضافه نمائیم به آن سخن آقای «لوهازن» که تنگه هرمز را در هزاره سوم مرکز نامیده بیشتر واقف می‌شویم.

2ـ راهبر مبادلات تجاری:

اقتصاد منطقه‌ای خلیج‌‌فارس با اقتصاد جهانی رابطه متقابل دارد، و تنگه هرمز به عنوان آبراه بین‌المللی نقش ارتباطی تعیین‌کننده‌ای در برقراری پیوند بین کشورهای منطقه با سایر نقاط جهان برعهده دارد. خلیج‌فارس به جهت داشتن منابع عظیم نفت و گاز که به عنوان، عناصر محرکه دنیای صنعتی شناخته می‌شود، و نیز به علت وابستگی شدید صنعت و رفاه اجتماعی جامعه بشری به ویژه کشورهای صنعتی غرب به نفت خلیج‌فارس به صورت قلب اقتصاد جهان عمل می‌کند و تنگه هرمز به منزله آئورت این قلب است که از طریق آن انرژی و نیروی محرکه صنعت، به اندام‌های سراسر کره زمین انتقال می‌یابد.

نگاهی به آمار این مهم را بیشتر نمایان می‌کند، در سال 2005 بالغ بر 117 میلیارد یورو از مبادلات تجاری اتحادیه اروپا از طریق تنگه هرمز انجام شده است. آمار نشان می‌دهد بیش از 5 درصد کل مبادلات تجاری اتحادیه اروپا در سال 2005 از طریق خلیج‌فارس و تنگه هرمز صورت گرفته است.

بر این اساس هشت کشور واقع در حاشیه خلیج‌فارس 2/5 درصد کل مبادلات تجاری اتحادیه اروپا در سال 2005 را به خود اختصاص داده‌اند. صادرات اتحادیه اروپا به هشت کشور حاشیه خلیج‌فارس طی سال 2005 عبارت بود از: ایران 939/12 میلیارد یورو ـ عربستان 412/15 میلیون یورو ـ کویت 691/3 میلیون یورو، بحرین 45/11 میلیون یورو ـ قطر 076/3 میلیون یورو ـ امارات 269/25 میلیون یورو ـ عمان 749/1 میلیون یورو ـ عراق 591/1 میلیون یورو.

این حجم مبادلات تنها با اروپا نشان از اهمیت اقتصادی منطقه دارد.

3ـ اهمیت ارتباطی:

تنگه هرمز اهمیت ارتباطی خود را از گذشته‌های تاریخی تا به امروز حفظ کرده است و همان‌طور که قبلا بیان شد، با توجه به رجحان حمل و نقل دریائی بر سایر سیستم‌های حمل و نقل، همچنان اهمیت ارتباطی خود را حفظ خواهد کرد. تنگه هرمز به عنوان بخش مهم یک سیستم ارتباطی بین سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا و همچنین سه اقیانوس بزرگ کبیر ـ هند و اطلس و نیز شبکه ارتباطی دریایی خلیج‌فارس و دریای عمان به خلیج عدن، دریای سرخ و دریای مدیترانه، عمل نموده و می‌نماید.

تنگه هرمز، مراکز تمدن‌های آسیایی را به مراکز تمدن‌های بین‌النهرین و مدیترانه و اروپا پیوند داده است. تنگه هرمز همچنین پیوندگاه دو منطقه تمدن خشکی و دریا نیز بوده و دو جامعه انسانی و فرهنگی فلات ایران و بخش شرقی فلات عربستان را که دارای عناصر فرهنگی متفاوت بوده‌اند به هم مرتبط نموده است.

در واقع تنگه هرمز کانال انتقال و پخش کالا و مواد و ارزش‌ها و عناصر فرهنگی و اجتماعی بین محیط‌های جغرافیایی‌ و جوامع شرق و غرب و جنوب و شمال بوده است.

نقش ارتباطی تنگه هرمز به عنوان یکی از عوامل سازنده هویت ژئوپلتیکی آن، همچنان محفوظ باقی‌مانده است و موقعیت‌ جغرافیایی تنگه هرمز آن را به صورت مفصل و نقطه اتصال سیستم حمل و نقل منطقه‌ای خلیج‌فارس با سیستم حمل و نقل بین‌المللی درآورده است. این نقطه اتصال که در گذشته و حال نقش مفصل ارتباطی سیستم حمل ‌و ‌نقل فلات ایران را با شاهراه ارتباطی شرق و غرب تنگه هرمز عهده‌دار بوده، در صورت تحقق یافتن موافقت‌نامه‌های ایران و کشورهای آسیای میانه و قفقاز در خصوص اتصال راه‌آهن و شبکه‌های ارتباطی سرخس به بندرعباس و جلفا به بندرعباس، آسیای مرکزی و قفقاز را نیز از این طریق به شبکه حمل‌ و‌ نقل جهان متصل می‌کند، و در نتیجه اهمیت نقش تنگه هرمز را افزایش خواهد داد.

4ـ گرانیگاه دفاعی ـ تهاجمی:

تنگه هرمز علاوه بر موقعیت بی‌نظیر در زمینه اقتصادی، تکیه‌گاه دفاعی شبه‌جزیره عربستان و دهلیز ورودی به خاک ایران هم به شمار می‌آید.

بدین ترتیب که اگر قدرتی فرامنطقه‌ای قصد حمله همه‌جانبه به شبه جزیره عربستان را داشته باشد، باید سه تنگه هرمز ـ باب‌المندب ـ سوئز را در اختیار گرفته و تحرکات کشور هدف را تحت‌شعاع قرار دهد.

تنگه هرمز به نیروی دریایی کشورهای همجوار امکان می‌دهد تا هم با قدرت بری نیروی مهاجم مقابله نماید و هم بر قدرت بحری آنها مسلط شود. علاوه بر این، تنگه هرمز به منزله خط حایل ایران از اقیانوس هند است. بدین ترتیب که بزرگترین و نزدیکترین راه ارتباطی اقیانوس هند به داخل فلات ایران از بندرعباس و شمال تنگه هرمز می‌گذرد و چون بندرعباس تکیه‌گاه بحری ایران است و حذف آن از ایران یا کنترل تنگه هرمز توسط یک نیروی خارجی به تغییر وضعیت ایران منجر شده و این کشور را به یک قدرت بحری تبدیل می‌نماید پس تنگه هرمز از نظر نظامی فوق‌العاده مهم است بویژه برای جمهوری اسلامی ایران.

نتیجه‌گیری:

در چارچوب مباحث یاد شده باید گفت که بدون شک تنگه هرمز در دهانه خلیج‌فارس، موقعیتی را در اختیار ایران قرار داده است که در کلیه معادلات و محاسبات ژئواستراتژیکی توسط کشورهای مختلف در موازنه قدرت، ایران مورد توجه قرار گیرد.

با توجه به افزایش اهمیت نفت در قرن 21 و حیاتی بودن آن برای بقای سلطه دنیای صنعتی و در رأس آن آمریکا، خلیج‌فارس و بالاخص تنگه هرمز همچنان کانون توجه و مرکز منازعات بین‌المللی باقی خواهد ماند. عبور بیش از 40% نفت خام کل دنیا (بدون احتساب مواد نفتی دیگر صادراتی) از تنگه هرمز، اهمیت آن را بیش از پیش نشان می‌دهد تا حدی که براساس نظر صاحبنظران تنگه هرمز مرکز، مرکز جهان است.