کاتالیزورهاى مشروطه

در نهضت مشروطه عواملى وجود داشت که نقش شتابزایى در به ثمر رسیدن نهضت را برعهده داشتند، که از جمله این عوامل مى‌توان به این موارد اشاره کرد:
1- تشکیل کمیته‌هاى انقلابی، که پس از قاجاریه و در سال 1284 ه-.ش و زیر نظر سه نفر از علماى آن زمان یعنى آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی، آیت‌الله سیدمحمد طباطبایى و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نورى تشکیل گردید.
2- ماجراى مسیر نوز بلژیکی، او که براى اصلاح گمرک آمده بود با استفاده از حمایت روس‌ها دست به اقداماتى زد که نارضایتى بازرگانان ایرانى و از جمله اقدام وى بر ضد روحانیت پوشیدن لباس روحانیت و گرفتن عکس با آن جهت به تمسخر کشیدن آن بود که این عمل ناخشنودى مردم را به دنبال داشت و در اثر آن بانک استقراضى روس را ویران کردند.
3- حادثه کرمان، عده‌اى از مردم با شیخیه درگیر شدند. در جریان این درگیرى حاج میرزا محمدرضا به دستور حاکم کرمان شلاق خورد و سپس به رفسنجان تبعید شد. به دنبال این جریان آیت‌الله عبدالله بهبهانى و سید محمدرضا طباطبایى خواستار عزل حاکم کرمان شدند.
4- مهاجرت صغری، به علت جنگ روسیه و ژاپن صدور قند به ایران کم شد و قیمت آن بالا رفت. علاءالدوله، حاکم تهران دو نفر از بازرگانان محترم را چوب زد. بازار تعطیل شد. روحانیان و مردم جمع شدند. عین‌الدوله که پس از عزل اتابک و عزیمتش به حجاز، صدراعظم شده بود و در مقابل روحانیت و مشروطه‌خواهان ایستاده بود، دستور داد سیدجمال‌الدین واعظ را از منبر پایین آوردن و در نتیجه این عمل زد و خورد شد و عده‌اى کشته شدند. شیخ فضل‌الله نورى و دو سید روحانى در حرم حضرت‌ عبدالعظیم، یک ماه تحصن کردند که این تحصن به مهاجرت صغرى معروف گشت. شاه که با خواسته‌هاى آنان موافقت کرده بود ولى عین‌الدوله این فرمان را اجرا نکرد بلکه برخى از وعاظ را نیز دستگیر نمود.
5- مهاجرت کبری، که پى‌آمد مهاجرت صغری، علما تصمیم به مهاجرت گرفتند و در 25 جمادى‌الاول 1324 ه-.ق حدود 1000 نفر از علما به قم مهاجرت کردند.
6- دخالت انگلیس در قیام مردمی، با موافقت سفارت انگلیس جمعى از مشروطه‌خواهان در سفارت تحصن کردند که ظرف 10 روز به 13 تا 20 هزار نفر رسید. شاه در نهایت مجبور شد عین‌الدوله را عزل کرده و مشیرالدوله را به جاى او برگزید و فرمان تاسیس دارالشورى را صادر کرد. به این ترتیب مشروطه‌خواهان به اهداف خودشان رسیدند و حکومت استبدادى به حکومت مشروطه تبدیل گشت، علما نیز به تهران بازگشتند.
پى‌آمدهاى نهضت مشروطه: این نهضت سرانجام به انحراف کشیده شد. افزون بر اینکه بتواند خودش را به هدف برساند پى‌آمدهایى را به دنبال داشت که مهمترین آنها عبارت بودند از:
1- چهارده سال ناامنى و آشوب
2- روى کارآمدن رضاخان
3- نفوذ و گستردگى دخالت قدرت‌هاى خارجى خصوصا آمریکا و انگلیس در ایران
4- شکست روحانیت و به شهادت رسیدن شیخ فضل‌الله نوری.