تمدید تحریم‌ها؛ انگیزه‌ها، اهداف و دستاوردها

دکتر محمد‌حسن شیخ‌الاسلامی
در خبرها آمده بود که رئیس جمهور امریکا بار دیگر تحریم‌های این کشور علیه جمهوری اسلامی ایران را تمدید کرده است. تحریم چیست و چرا ایالات متحده هر ساله آن را علیه ایران تمدید می‌کند؟ آیا این تحریم‌ها تاکنون در دستیابی امریکا به اهداف تعیین شده‌اش مفید بوده‌اند که باز تمدید می شوند؟
به طور کلی تحریم اقتصادی را می‌توان «اقدامات الزامی اقتصادی علیه یک یا چند کشور به منظور مجبور ساختن انان به تغییر سیاست‌ها با دست کم نشان دادن دیدگاه یک کشور در قبال سیاست‌های کشور با کشورهای دیگر» دانست. براساس یک تعریف تخصصی‌تر، تحریم اقتصادی «توقف یا تهدید به توقف تجارت معمول یا روابط مالی که به طور عمدی و از سوی حکومت‌ها انجام گرفته باشد».
تحریم‌های اقتصادی شامل اقداماتی همچون تحریم‌های تجاری،‌اعمال محدودیت‌ بر انواع خاصی از صادرات و واردات، خودداری از اعطای کمک‌های خارجی، وام ممانعت از سرمایه‌گذاری کنترل دارایی‌های خارجی با دیگر مبادلات اقتصادی است که اشخاص حقیقی و حقوقی کشور اعمال کننده تحریم در آن درگیر هستند.
این تحریم‌ها هنگامی اعمال می‌شود که یک کشور یا متحدانش می‌خواهند به زعم خود، رفتار یک کشور دیگر (اعم از دولت،‌افراد یا شرکت‌های تابع) را که به نظر آنها استانداردهای بین‌المللی را نقض کرده یا منافع ملی آنها را به مخاطره افکنده محکوم کنند ایالات متحده مدعی است تاکنون تنها نسبت به حکومت‌هایی با خصوصیات زیر اقدام به اعمال تحریم کرده است حکومت‌هایی که پیوسته حقوق بشر به رسمیت شناخته شده بین‌المللی را نقض می‌کنند؛ حکومت‌هایی که تروریسم بین المللی را مورد حمایت مالی قرار می‌دهند یا به تروریست‌ها پناه می‌دهند؛ حکومت‌ها افراد یا شرکت‌هایی که دست اندرکار تکثیر سلاحهای کشتار جمعی هستند؛ افراد یا حکومت‌هایی که مواد مخدر حمل و توزیع می‌کنند و حکومت‌هایی که متجاوز به حریم همسایگان خود بوده‌اند. ثبات منطقه‌ای را مورد تهدید قرار داده‌اند. یا امنیت یا منافع ملی ایالات متحده امریکا را تهدید کرده‌اند در 3 مورد نخست امریکا هر بار اتهاماتی را علیه ایران عنوان کرده که هرگز نتوانسته است آنها را اثبات کند.
بلکه برعکس خلاف آن مکررا به اثبات رسیده است آخرین نمونه اتهام علیه ایران در خصوص تکثیر سلاحهای کشتار جمعی و تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای است که گزراش‌های آژانس مکررا این ادعا را رد کرده و امریکا به رغم کوشش همه جانبه حتی نتوانسته دوستان و متحدان نزدیکی همچون اروپا را در این خصوص متقاعد کند در خصوص موادمخدر نیز آشکار است که ایران در خط مقدم مبارزه با این بلای جهانسوز قرار دارد و اقدامات ایران برای مبارزه با مواد مخدر مورد تایید و تشویق نهادهای بین‌المللی قرار گرفته است در خصوص تجاوز به همسایگان نیز آشکار است که ایران خود مورد تجاوز عراق قرار گرفت و 8 سال جنگ تحمیلی شاهدی بر این مدعاست اما درباره تهدید منافع امریکا باید در نهایت مشخص شود که دامنه این منافع تا کجاست و مفهوم تهدید چیست.
معمولاً اهداف مورد نظر از اعمال تحریم رسما اعلام نمی‌شود اما تحریم‌ها عموما در مواردی اتخاذ می‌شوند که اقدامات دیگر کافی به نظر نمی‌رسند و اقدامات خصومت‌آمیز نیز توصیه نمی‌شوند.
ارزیابی اثربخشی تحریم‌ها بسیار دشوار است و نمی‌تواند در خلا انجام گیرد. یکی از جدیدترین پژوهش‌ها در این زمینه، فهرستی از عوامل را به عنوان عوامل موثر در اثربخشی تحریم‌های امریکا به این شرح فهرست کرده است؛ نزدیکی جغرافیایی زبان مشترک حجم تجارت، ثروت نسبی کشور هدف و عضویت در یک بلوک تجاری همچنین می‌توان به اهمیت امریکا دراقتصاد کشور هدف بویژه اهمیت تجاری و نیز نقش فرهنگی علمی فکری و تاریخی امریکا در کشورهدف در همین زمینه اشاره کرد.
باید میزان اهمیت همکاری اقتصادی امریکا برای کشور هدف را مورد بررسی دقیق قرار داد. آیا امریکا برای کشور هدف یک شریک عمده تجاری است یا تنها نقشی فرعی دارد؟ بازرگانان امریکایی مکررا اشاره کرده‌اند که تحریم‌های امریکا خواه تحریم بر واردات و یا صادرات باشد. به نفع رقبای تجاری امریکا تمام می‌شود گاه نیز تاکید می‌شود که حضور امریکاییان در بازار کالا، خدمات، کار و سرمایه کشور هدف،‌ابزارهای قدرت موثرتری را در اختیار دستگاه دیپلماسی ایالات متحده قرار می‌دهد.
علاوه بر این گفته می‌شود که هر چه اهداف طراحی شده برای اعمال تحریم جزیی‌تر باشد. امکان دستیبابی به آنها از طریق تحریم بیشتر است. یعنی مثلا امکان آن که تحریم بتواند شکل حکومت ترکیب رهبری یا چشم‌پوشی از بخشی از قلمرو سرزمینی یک کشور را موجب شود بسیار ضعیف است فارغ از توفیق یا عدم توفیق هر برنامه تحریم واجد مجموعه‌ای از آثار جانبی است این آثار می‌تواند ایجاد مضیقه اقتصادی یا سیاسی برای کشورهای همسایه تضعیف جنبش ملی آزادیخواهی و اصلاح‌طلبی در کشورهدف روی‌آوری کشور هدف به نظامیگری و توسعه و تکثیر انواع سلاحهای متعارف و غیرمتعارف، ایجاد مضیقه و کمبود برای مردم کشور هدف نظیر کمبود غذا دارو و دیگر نیازهای اساسی، لطمه به اقتصاد داخلی ایالات متحده از دست دادن احتمالی قراردادها و روابط تجاری، ‌از میان رفتن اعتماد طرفها نسبت به بازرگانان امریکایی و مواردی از این دست در زمره آثار جانبی تحریم‌های اعمالی از سوی ایالات متحده قرار می‌گیرند با این توضیحات نیازی به تاکید نیست که اولا امریکا در دستیابی به اهداف خود در تحریم ایران ناموفق بوده است؛ زیرا امروز دیگر این کشور در موقعیتی نیست که خواسته‌های خود را به جهان تحمیل کند ثانیا هر چند اعمال تحریم موجب بروز برخی مشکلات در اقتصاد و سیاست خارجی کشورمان شده است اما بیش از هر چیز امریکا را منزوی کرده زیرا این کشور حتی در همراه ساختن نزدیک‌ترین همپیمانانش در اعمال تحریم علیه ایران تاکنون ناموفق مانده است
. ثالثا بنا به اظهارات شرکت‌های امریکایی این تحریم‌ها هزینه‌هایی را همچون از دست دادن بازارها و قرار گرفتن رقبای اروپایی ژاپنی و چینی در موضع قوی‌تر بر این شرکت ها اعمال کرده است.
با این تفاصیل به نظر می رسد توجیه چندانی برای تمدید تحریم ها علیه ایران وجود ندارد. مگر آن که نفوذ لابی صهیونیستی، توهم سیطره هژمونیک و ملاحظات پرستیژی مدنظر قرار گیرد. سخن آخر آن که درشرایط فعلی،‌ تمدید این تحریم‌ها تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر روندهای موجود در مسائل عمده سیاست خارجی ایران نخواهد داشت.