نگاهی به وضعیت آوارگان عراقی در سوریه

جواد حیران نیا کارشناس مسائل خاورمیانه
حمله آمریکا و متحدانش به عراق علاوه بر اینکه باعث کشته شدن بیش از یک میلیون عراقی در پنج سال گذشته شده، آوارگی چند میلیون شهروند این کشور را نیز بدنبال داشته است.
آوارگی و جابجایی 4 میلیون عراقی که معادل یک هفتم جمعیت این کشور است بزرگترین تغییر مکان جمعیت در خاورمیانه بعد از سال 1948 میلادی - که جمعیت زیادی از فلسطینی ها از خانه و کاشانه خود آواره شدند- بوده است. همانطور که تغییر مکان فلسطینیان اثرات سیاسی و امنیتی بر منطقه و حتی بر مناسبات جهانی در 60 سال اخیر داشته است، جابجایی عراقی ها، نیز تاثیر بلندمدت بر جامعه بین المللی خواهد گذاشت.
پس از سال 2003 و حمله آمریکا به عراق، تعداد عراقی هایی که در اثر خشونت های فزاینده و مستمر مجبور به نقل مکان شده اند، چه در داخل عراق و چه در خارج از این کشور، افزایش چشمگیری یافته است.
بر اساس تخمینها دو میلیون عراقی در کشورهای همسایه بسر می برند که حداقل بین 1.2 تا 1.5 میلیون نفر از آنها هم اکنون در سوریه زندگی می کنند. اهمیت مسئله آوارگان عراقی به حدی است که کمیته ای اجرایی برای بررسی وضعیت آوارگان عراق در نشست کشورهای همسایه این کشور تشکیل شده است.
اشغال و ناامنی دلایل اصلی آوارگی
طی 25 سال گذشته، 2 موج مهاجرت آوارگان عراقی به سوریه را شاهد بوده ایم. اولین موج مهاجرت به دهه 1970 و 1980 میلادی بر می گردد که طی آن سنی های عراقی که مخالف رژیم صدام حسین بودند به علاوه شیعیان عراقی تحت تعقیب رژیم بعثی، وارد این کشور شدند.
موج دوم مهاجرت از سال 2003 میلادی و متعاقب حمله آمریکا به عراق صورت گرفت. با تداوم خشونتها و درگیری ها در عراق هنوز هم مهاجرت ادامه دارد. پیش از حمله آمریکا به عراق، دولت های منطقه خاطرنشان کرده بودند که حمله آمریکا به عراق خطر مهاجرت انبوه عراقیان را به کشورهای همسایه دربرخواهد داشت اما وخیم تر شدن اوضاع امنیتی و سیاسی در سالهای پس از حمله آمریکا، زمینه وسیع تری برای مهاجرت گسترده از عراق را بوجود آورد. به طوری که بسیاری از عراقی ها با ترک وطن خود به دنبال امنیت بودند.
طی سالهای گذشته تاکنون نقل مکان و جابجایی عراقی ها چه در داخل این کشور و چه به خارج از مرزها ی این کشور در نتیجه دو عامل اساسی بوده است. عامل اول، درگیری و جنگ بین نیروهای چند ملیتی و حکومتی عراق با شورشیان و دوم، درگیری های قوی می باشد.
بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در خصوص جابجایی عراقی ها ناشی از درگیری های نیروهای چند ملیتی و شورشیان، توجهی نمی شود، اما درگیری ها بیشتر در نواحی سنی نشین "الانبار" و نینوا صورت می گیرد. همچنین در اثر درگیری های صورت گرفته بین نیروهای آمریکایی و جیش المهدی در تابستان 2004 در نجف اشرف، شاهد نقل مکان شماری از شیعیان بودیم که بسیاری از آنها مجددا به خانه و کاشانه خود بازگشتند.
دومین عامل مهم برای نقل مکان عراقی ها و آوارگی آنها، جنگ های قوی و مذهبی بوده است . ریشه بسیاری از خشونت های مذهبی فعلی، میراث رژیم بعث صدام می باشد. چرا که رژیم بعث صدام، سبب تفرقه بیشتر میان سنی ها و شیعیان شد. نمونه ای از این میراث بر می گردد به سرکوب شیعیان در دهه 1980 و 1990 میلادی.
برای بسیاری از سنی های تندرو، خرابکاری و شورش معنای دیگری دارد. بسیاری از سنی های تندرو در صدد از بین بردن اشغالگری آمریکا و فرآیند سیاسی موجود درعراق بودند، زیرا ساختار سیاسی موجود از نظر آنها تحت کنترل شیعیان قرار دارد و ایجاد فضای بی قانونی و هرج و مرج در عراق می تواند حکومت تحت کنترل شیعیان را زیر سئوال ببرد.
روند جابجایی و مهاجرت آوارگان عراقی
به طور کلی می توان نقاط عطف در مهاجرت عراقی ها به سوریه را پس از سال 2003 به صورت زیر برشمرد:
1- افزایش خشونت ها در استان الانبار در سال 2004 که متعاقب درگیری بین نیروهای آمریکایی و شورشیان سنی بوجود آمد. در ماه نوامبر فلوجه به محاصره نیروهای آمریکایی درآمد که سبب مهاجرت زیاد سنی ها که عمدتا به سوریه بود، شد. بعد از اینکه شهر در ماه نوامبر در اختیار تفنگداران آمریکایی قرار گرفت، ورود و خروج افراد به شهر ثبت می شد که متعاقبا شرایط سختی را برای زندگی افراد ایجاد کرد.
نتیجه دیگری که درگیری های فلوجه به بار آورد این بود که شورشیان مجبور به ترک شهر شدند و به مناطق غربی بغداد رفتند که این مسئله منجر به افزایش درگیری ها و تنش های قوی در بغداد شد و متعاقبا سبب نقل مکان مردم از آن نواحی گردید.
2- تشدید درگیری ها میان سنی ها و شیعیان در سال 2004 میلادی در شهرهای تحت کنترلشان خصوصا شهرهای بزرگ، سبب مهاجرت بسیاری از مردم از مناطق مذهبی گردید.
3- بمب گذاری های صورت گرفته در کلیساهای مسیحیان در ماههای اوت و نوامبر سال 2004 سبب مهاجرت بسیاری از مسیحیان به موصل و سوریه شد.
در همین سال فشار گروههای افراطی اعم از شیعه و سنی در جنوب عراق بر مسیحیان و سبایی ها (savaam) منجر به مهاجرت آنها به سوریه شد.
4- بمب گذاری در حرمین عسگریین در فوریه 2006 سبب افزایش درگیری های مذهبی گردد که متعاقبا منجر به مهاجرت صدها هزار نفر از عراقی ها به سایر نقاط از جمله سوریه شد.
5- درگیری های صورت گرفته بین نیروهای کرد عراق از یک طرف و یزیدی ها و عسیری ها در اطراف موصل سبب هجوم بسیاری از یزیدی ها به سوریه شد.
به لحاظ جایگاه اقتصادی و مذهبی پناهندگان عراقی در سوریه، همان گونه که اشاره شد گروههای قومی - مذهبی مختلف با پایگاههای مختلف اجتماعی - اقتصادی در این کشور به سر می برند.
سوریه به لحاظ اقتصادی کشور ثروتمندی محسوب نمی شود. لذا ورود ناگهانی و فوری شمار زیادی از آوارگان عراقی به این کشور، تاثیر قابل ملاحظه ای بر ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این کشور داشته است.
قبل از حمله آمریکا به عراق در سال 2003، اکثر پناهندگان به سوریه را شیعیان تشکیل می دادند. آنها در این کشور مشغول بکار می شدند و در رفت و آمد به کشور خود بودند. پس از حمله آمریکا به عراق، پناهندگان اولیه عراقی، اعضای رژیم گذشته عراق بودند که عمدتا از طبقات ثروتمند بودند. پناهندگان بعدی را ثروتمندان، مسیحیان و سبایی ها تشکیل می دادند. در سال 2006 موجی از آوارگان شیعی که به لحاظ اقتصادی فقیر بودند، وارد سوریه شدند
- تاثیر ورود آوارگان عراقی بر سوریه
سوریه به لحاظ اقتصادی کشور ثروتمندی محسوب نمی شود. لذا ورود ناگهانی و فوری شمار زیادی از آوارگان عراقی به این کشور، تاثیر قابل ملاحظه ای بر ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این کشور داشته است.
به ویژه اینکه در برهه ای ورود آوارگان عراقی به این کشور همزمان با ورود پناهندگان و آوارگان لبنانی، متعاقب جنگ 33 روزه اسرائیل و حزب الله لبنان در تابستان 2006، به این کشور شده است.
حضور این آوارگان در سوریه سبب شده تا قیمت بسیاری از کالاها، اجاره بهای مسکن و جرایم افزایش پیدا کند. به طوری که قیمت انواع کالاها از جمله حمل و نقل و اجاره مسکن به طور چشمگیری افزایش یافته است.
حضور نیروی کار عراقی در سوریه و به کار گرفتن آنها از سوی کارفرمایان سوری به صورت غیر قانونی سبب شده تا نیروی کار سوری، بیکار بماند. به ویژه اینکه نیروی کار عراقی، با دستمزدهای پایین حاضر به انجام کار هستند که سبب شده دستمزد نیروی کار پایین بیاید و نهایتا تعادل در بازار نیروی کار به زیان نیروی کار سوری، به هم بخورد.
از طرف دیگر ، ورود آوارگان عراقی به سوریه به افزایش نقدینگی کمک کرده است . تجارت و داد و ستد کالا بین دو کشور و از مرزهای دو کشور که عمدتا توسط عراقی ها صورت می گیرد سبب گشوده شدن بازار جدیدی برای کالاهای سوریه گشته است. اگرچه آمار و اطلاعات دقیقی راجع به تاثیر اقتصادی حضور آوارگان عراقی در سوریه وجود ندارد اما آنچه مسلم است تاثیر حضور آوارگان بر اقتصاد سوریه حداقل در کوتاه مدت، تماما منفی نبوده است.
اما این فرضیه بر خلاف اظهارات مقامات رسمی دولت سوری می باشد. دولت سوریه اظهار می دارد که جریان ورود آوارگان به سوریه، به شدت تقاضا برای کالا و خدمات یارانه دولتی را افزایش داده و سهم هزینه های دولت در این بخش ها را از بودجه افزایش داده است.
بر اساس گزارش ارائه شده توسط وزارت امورخارجه سوریه در کنفرانس مربوط به آوارگان عراقی در سال 2006 خاطرنشان شده که حضور آوارگان عراقی در سوریه سبب افزایش مصرف داخلی کالاهای یارانه ای در سال 2006 شده است. تقاضا برای کالاهای اساسی به طور چشمگیری بالا رفته است برای نمونه تقاضا برای نان، 35 درصد افزایش یافته است که هزینه ای معادل 34 میلیون دلار برای دولت داشته است.
تقاضا برای انرژی یارانه ای در سوریه در پی مهاجرت های آوارگان عراقی افزایش یافته است. مصرف انواع انرژی و سوخت اعم از انرژی الکتریسیته، 27 درصد افزایش تقاضا، سوخت دیزل، 17 درصد افزایش تقاضا، گاز مصرفی 1 درصد افزایش تقاضا و مصرف داشته است. آب آشامیدنی نیز 21 درصد افزایش تقاضا و مصرف را نشان می دهد که سرانه مصرف آن به 125 لیتر رسیده که هزینه تقریبی 7 میلیون دلار را برای دولت به همراه آورده است.
اما به رغم این گزارش درحالی که آوارگان عراقی از کالاها و خدمات یارانه ای دولتی استفاده می کنند اما تاثیر و فشار مضاعف به کل بودجه سوریه وارد نساخته است . بر اساس گزارش صندوق بین المللی پول، هزینه های دولت سوریه برای یارانه به عنوان درصدی از GDP، طی 5 سال اخیر ثابت بوده است.
همچنین دولت سوریه نسبت به افزایش هزینه هایی که دولت در بخش خدمات عمومی ناشی از حضور و ورود آوارگان عراقی متحمل می شود، شکایت دارد. مثلا در بخش آموزش و پرورش ، وزارت مربوطه پیش بینی کرده که استفاده هر فرد عراقی از خدمات آموزش و پرورش سوریه هزینه ای معادل 600 دلار سرانه برای سوریه دارد. یعنی برای تعداد تقریبی 30 هزار کودک عراقی که در مدارس سوریه ثبت نام کرده اند هزینه ای معادل 18 میلیون دلار به صورت سرانه متوجه دولت می شود.
نتیجه گیری
جمهوری عربی سوریه کشوری با جمعیت تقریبی 19 میلیون نفر می باشد. در سه، چهار سال اخیر بیش از یک میلیون نفر عراقی به این کشور پناه آورده اند. مشکل آوارگان عراقی بر زندگی مردم عادی در سوریه تاثیر گذا ر بوده است.
بر اساس آمار برخی نهادهای بین المللی شمار آوارگان عراقی در سوریه 1.5 میلیون نفر می باشد. آمار کمیسیون آوارگان سازمان ملل که تقریبا برابر با آمار دولت سوریه می باشد، این تعداد را 1.2 میلیون نفر گزارش کرده است.
آوارگان عراقی برای ورود به سوریه در مقایسه با سایر کشورهای همسایه ، شرایط راحت تری دارند. شرایط اقامتی و کاری و استفاده از خدمات آموزشی، بهداشتی و عمومی راحت است . به علاوه زبان مشترک، هزینه پایین زندگی و وجود اشنا و خویشاوندان در این کشور برای عراقی ها، سبب شده تا سوریه مقصد راحت تری برای آوارگان عراقی باشد.
بحران آوارگان عراقی می تواند به طور قابل توجهی ثبات داخلی در سوریه را به چالش بکشد. در حالی که دولت سوریه سعی می کند که خود را با بحران آوارگان تطبیق دهد، تداوم ورود آوارگان و فشارها و محدودیت ها برخدمات عمومی و اجتماعی و بخش های یارانه ای اقتصادی دولت را بیشتر خواهد کرد و سبب نارضایتی عمومی مردم سوریه، گسست اجتماعی و ناآرامی خواهد شد.