آخرین عملیات هجومی ایران

موقعیت منطقه
منطقه عملیاتی والفجر 10 شامل قسمتی از « دشت زور » (گل ها) می باشد که در شمال آن , ارتفاعات سورن و در جنوب آن , ارتفاعات بالامبو , گوزیل و شیندروی قرار دارند. همچنین , در شرق منطقه , ارتفاعات پروینه ـ توانیر , کوه شنام , کوه دالانی , خورنوازان وجود دارند و در غرب و شمال غربی آن , ارتفاع تیمور ژنان و دریاچه دربندیخان قرار دارد.
زمین منطقه عمومی دشت زور از خاک رس تشکیل شده است که هنگام بارندگی , تردد خودروها و نفرات به کندی صورت می گرفت . و ارتفاعات این منطقه در نزدیکی قله بیشتر به صورت صخره ای و سنگی و در نزدیکی دامنه , با شیب تند هستند. همچنین , شیارهایی در منطقه وجود دارد که هر کدام نقش موثری در اختفا نیروهای خودی داشتند و گاهی به عنوان معابر وصولی مورد استفاده قرار می گرفتند. از جمله , شیارهای دره گلان , شیارزلم , شیار سورمر , شیار سازان , دره خورنوازان , شیار بالای روستای خوی و شیار شنام.
تاسیسات نظامی دشمن در این منطقه عبارت بودند از : 1 ) پادگان حلبچه که دارای پد آسفالته هلی کوپتر بود ,
2 ) پادگان لشکر 27 واقع در کانی بانکا،
3 ) مقر فرماندهی دفاع الوطنی سپاه یکم واقع در منطقه رود ازه،
4 ) پایگاه های موشکی سام 2 و سام 7.
راه های ارتباطی دشمن به منطقه عبارت بودند از : جاده سید صادق ـ خرمال ـ حلبچه ; جاده حلبچه ـ طویله ـ نوسود; جاده اربت ـ سیدصادغ; ـ جاده اربت ـ دربندیخان ـ خرمال و پل های زلم , ملاویسی , سرآوا , اماجنامن , حاجی ورفه و خاکی خول.
مهم ترین شهرهای عراغ در این منطقه به ترتیب وسعت و اهمیت عبارتند از : حلبچه , خرمال , دوجیله و طویله.
آماده‌سازی منطقه
عقبه آماده سازی و احداث جاده مناسب بر روی بلندی های صعب العبور و اتصال آن به منطقه عملیاتی از مهم ترین مسائل عملیات بودند که به طور جدی مورد توجه قرار گرفتند. زیرا , در صورت عدم آماده سازی جاده , بار دیگر انجام عملیات به تعویق می افتاد. جاده های مورد نظر در منطقه که بیشتر به دو عقبه اصلی مریوان ـ سنندج و کرمانشاه وصل می شدند عبارت بودند از:
1 ـ اتصال جاده ملخور به دشت یا عقبه مریوان ; 2 ـ جاده گوزیل با عبور از رودخانه آب سیروان و اتصال آن به حلبچه یا عقبه پاوه ; 3 ـ جاده از غرب بالامبو به غرب حلبچه . مسئولیت اصلی احداث این جاده ها به عهده جهاد سازندگی و مهندسی سپاه بود.
استقرار توپخانه در منطقه
هوانیروز نیز علی رغم آن که حدود شش روز قبل از عملیات توجیه شده بود اما توانست به خوبی در روز نخست عملیات , شهدا و مجروحان را تخلیه کند و این موضوع حاکی از آمادگی بالای این نیرو بود.
در مجموع , اقداماتی که برای آمادگی عملیات لازم بود طی دو ماه انجام گرفت و این زمان در مقایسه با آماده سازی عملیات های گسترده در گذشته , زمان بسیار مطلوبی بود.
اهداف عملیات
علاوه بر اهداف سیاسی، سه هدف عمده نظامی مورد نظر بود:
1 ـ آزادسازی شهرهای حلبچه , خرمال , دوجیله , بیاره و طویله.
2 ـ فراهم سازی مقدمات تصرف سد دربندیخان.
3 ـ مسدود کردن عقبه اصلی استان سلیمانیه.
طرح مانور
موقعیت زمین منطقه نقش اصلی و تعیین کننده ای در نحوه طراحی مانور عملیات داشت , زیرا به دلیل وجود ارتفاعات سرکوب سورن در شرق منطقه عملیاتی و وجود دریاچه دربندیخان در غرب آن , در حد فاصل انتهای شمال غربی ـ شرقی دریاچه تا ارتفاعات سورن , تنگه ای به عرض 10 کیلومتر به وجود آمده بود. در مباحث طرح مانور , تضمین موقعیت عملیات مستلزم انسداد این تنگه با الحاق از دو محور یاد شده به ترتیب زیر بود:
در محور شمال از ملخور به طرف خرمال و از محور جنوبی , از غرب بالامبو در امتداد تیمورژنان با تصرف سرپل در کمر دریاچه , و سرانجام , الحاق دو بازو در تنگه و محاصره دشمن.
به منظور تحقق این مانور , سه قرارگاه از سه محور در نظر گرفته شدند.
قرارگاه قدس در محور شمالی که معموریت بستن تنگه و تصرف پل گردکو (عقبه اصلی دشمن به کل منطقه ) را به عهده داشت . قرارگاه فتح در محور جنوبی که می بایست ضمن تصرف بالامبو و تیمورژنان , با تامین سرپل در کمر دریاچه , برای مقابله با حرکت احتمالی دشمن با احداث پل , آمادگی لازم را کسب می کرد. در محور میانی , قرارگاه ثامن الائمه (ع ) تا در محور گوزیل ـ دشت سازان به سوی حلبچه پیشروی کرده و در مرحله دوم , جاده بیاره ـ طویله ـ نوسود را تصرف و آزاد می کرد.
قرارگاه رمضان علاوه بر ماموریت شناسایی , باید تحرکاتی را در عمق و عقبه دشمن انجام می داد. همچنین , تصرف شهر حلبچه و انهدام توپخانه بخش دیگری از برنامه های نامنظم بود که در مجموع با مشارکت تیپ 75 ظفر و کردهای معارض صورت می گرفت.
سازمان رزم سپاه پاسداران در این عملیات به شرح ذیل بود:
قرارگاه قدس : لشکرهای 7 ولی عصر (عج ) با شش گردان ; 17 علی ابن ابیطالب (ع ) با شش گردان ; 19 فجر با شش گردان ; 25 کربلا با 10 گردان ; 33 المهدی (عج ) با شش گردان ; 41 ثارالله با هفت گردان و تیپ 39 بیت المقدس با چهار گردان.
قرارگاه ثامن الائمه (ع ) : لشکر 9 بدر با هشت گردان ; تیپ های 29 نبی اکرم (ص ) با شش گردان ; 36 انصارالمهدی با چهار گردان ; 75 ظفر با دو گردان و ویژه شهدا با شش گردان ; سپاه چهارم با شش گردان.
قرارگاه فتح : لشکرهای 8 نجف با پنج گردان ; لشکر 11 امیرالمومنین (ع ) با چهار گردان ; لشکر 14 امام حسین (ع ) با پنج گردان و تیپ های 44 قمربنی هاشم (ع ) با سه گردان ; 82 صاحب الامر با سه گردان ; 91 بقیه الله با سه گردان و انصارالرسول (ص ) با سه گردان و یک تیپ نامنظم از قرارگاه رمضان.
در مجموع , 10 لشکر و 9 تیپ شامل 103 گردان , در عملیات والفجر 10 وارد عمل شدند.
شرح عملیات
پس از انجام بحث و بررسی های لازم , ساعت 2 بامداد 23 اسفند 1366 برای ساعت « س » تعیین شد. در برخی از محورها نیروها می بایست فاصله زیادی را تا رسیدن به هدف طی می کردند , شروع عملیات از ساعت 2 تا 4 بامداد در محورهای مختلف متغیر بود.
در این عملیات , نیروها با سرعت عملی بالا , به بیش از 90 درصد از اهداف تعیین شده دست یافتند. به جز عکس العمل دشمن در محورهای شاخ سورمر و شاخ شمیران , مقاومت عمده ای از نیروهای عراقی مشاهده نشد. در محور چناره نیز با وجود یخبندان و با چهار ساعت تعخیر , اهداف مورد نظر تعمین شد و تعداد زیادی از نیروهای دشمن که در خواب به سر می بردند , در غافلگیری کامل به اسارت در آمدند.
در محور قرارگاه قدس , پس از تصرف ملخور و ارتفاعات چناره , خورنوازان , هانی قول و تپه حمید , به دلیل عدم اتصال جاده , عملیات متوقف شد. در محور قرارگاه فتح نیز , علی رغم تصرف بالامبو و تنگه , به دلیل توقف عملیات قرارگاه قدس و همچنین , عکس العمل دشمن در جناح چپ , نیروها , از پیشروی کامل بر روی شاخ سورمر و شاخ شمیران باز ماندند. در محور میانی , قرارگاه ثامن الائمه (ع ) , ارتفاعات مگر , و نیمی از ارتفاع شیندروی را تصرف کرد و برای الحاق روی یال ارتباطی , شامل دشت سازان و سپس نیمی دیگر از ارتفاعات شیندروی , علی رغم روشن شدن هوا , تک را ادامه داد.
با توجه به موفقیت های به دست آمده , نیروها از روحیه خوبی برخوردار بودند , ضمن این که تلفات خودی بسیار اندک بود. علاوه بر این , به دلیل از هم گسیختگی دشمن و عدم حضور جدی در منطقه , فرماندهان بر انجام سریع مرحله دوم عملیات تاکید داشتند. مشکل اساسی در این مرحله , عدم اتصال جاده هانی قول بود , تا این که در ساعت 14 روز 24 اسفند 1366 خبر اتصال جاده به قرارگاه رسید. لذا مقرر شد , مرحله دوم عملیات در شب سوم انجام گیرد.
با ایجاد 48 ساعت وقفه در عملیات , دشمن دست به تحرکاتی زد که حاکی از غافل گیری کامل عراغ نسبت به اهداف مورد نظر و سمت اصلی تک بود. این نقل و انتقالات و تحرکات دشمن بیش از همه بر روی شاخ سورمر و شاخ شمیران , و در اولویت بعدی , در برابر قرارگاه های فتح و ثامن الائمه (ع ) مشاهده می شد. از سوی دیگر , تبلیغات جبهه خودی تا مرحله دوم نیز در شکل گیری اقدامات دشمن بی تعثیر نبود. در این تبلیغات , محور قرارگاه قدس به عنوان محور انجام عملیات ظفر 7 با مشارکت نیروهای تحت امر قرارگاه رمضان و اکراد معارض اعلام شد , در حالی که , تلاش در محور قرارگاه فتح و ثامن الائمه (ع ) مسکوت ماند. این اقدام , بر حساسیت دشمن نسبت به دو محور میانی و جنوبی افزود و موجب غفلت عراغ از محور قرارگاه قدس شد.
دشمن مبتنی بر چنین درک و ذهنیتی , ستون های متعدد و طویلی را با عبور از پل های ملاویسی و زلم به سوی دوجیله و سپس حلبچه روانه کرد. به گونه ای که تیپ کماندویی 68 نیروی مخصوص پس از ورود به منطقه , در روز اول پاتک های خود را بر روی شیندروی آغاز کرد. در مجموع , به نظر می رسید دشمن نسبت به محور قرارگاه قدس از حساسیت چندانی برخوردار نیست , ضمن آن که در همان ابتدا , تحرکات محدود دشمن با آتش موثر این قرارگاه ناکام و متوقف شد.
مرحله دوم
مرحله دوم عملیات در شب 25 اسفند 1366 آغاز شد . قرارگاه قدس با تصرف پل زلم , تنگه خورمال را مسدود کرد. در پی آن , به قرارگاه فتح ابلاغ شد , به پیشروی خود ادامه دهد تا با قرارگاه قدس الحاق کند; قرارگاه ثامن الائمه (ع ) نیز از روی ارتفاعات شیندروی به سمت دشت سرازیر شد.
در این مرحله نیز سرعت عمل نیروها قابل توجه بود , به گونه ای که قرارگاه فتح تا صبح روز 25 اسفند 1366 موفق شد ارتفاعات دارزین و سرپل مورد نظر را تصرف کرده و به طرف جاده آسفالته حلبچه و دریاچه دربندیخان پیشروی کند. قرارگاه ثامن الائمه (ع ) نیز با سرازیر شدن از روی شیندروی به سمت محور جاده و ارتفاعات پنج قله , به دلیل خالی بودن منطقه از دشمن , با مشکلی روبه رو نشد. در صبح روز سوم عملیات , با تصرف پل زلم و بسته شدن تنگه , کلیه نیروهای دشمن به محاصره درآمده و دست به عقب نشینی زدند. به دلیل بسته بودن عقبه دشمن , ستون های عراقی در منطقه سرگردان شده و در مواجه با نیروهای خودی , به هر سمت می گریختند.
قرارگاه فتح با مشاهده وضعیت دشمن مرحله سوم عملیات را در روز آغاز کرد و در یک خیز , به سوی پادگان زمقی رسید. در حوالی ظهر , یگان های تابعه این قرارگاه نیز به دوارزه های شهر دوجیله رسیدند. در این شرایط , بیشتر نیروهای دشمن در حدفاصل سه کیلومتری جنوب پل زلم تا شهر دوجیله تجمع کرده بودند. دشمن نخست تلاش خود را متوجه پل زلم کرد تا شاید بتواند حلقه محاصره را بشکند , اما با مقاومت نیروهای خودی و اجرای آتش مناسب , دشمن با دادن تلفات , از تصرف این پل منصرف شد.
قرارگاه ثامن الائمه(ع) توانست پس از درگیری اندک با گروه های ضدانقلاب در اطراف شهر نوسود , جاده مهم نوسود ـ بیاره را آزاد کند , که در نتیجه بیشتر تحرکات نیروهای خودی در این محل متمرکز شد و در عمل , ضرورت احداث سایر جاده ها ـ که از قبل مورد تعکید قرار گرفته بود ـ کاهش یافت.
مرحله سوم
مرحله سوم عملیات در 26 اسفند 1365 با هدف پیشروی در شمال رودخانه زلم , و نیز الحاغ قرارگاه قدس با قرارگاه فتح در دوجیله آغاز شد. در پی پیشروی رزمندگان در شمال رودخانه زلم , نیروهای خودی در موقعیت جدید که شامل سه تپان , جاده ارتباطی و تپه های کوچک مشرف بر پل ملاویسی بود , با احداث خاکریز استقرار یافتند. در محور جنوب پل زلم , با وجود تجمع انبوه دشمن , پیشروی نیروها , همراه با درگیری شدید ادامه یافت و سرانجام , رزمندگان ساعت 5 صبح به دروازه شهر دوجیله رسیدند و بدین ترتیب , الحاغ صورت گرفت . با بسته شدن تنگه , بخشی از نیروهای دشمن از طرف سد دربندیخان موفق به فرار شدند و باقی مانده نیروهای موجود نیز در منطقه به هلاکت رسیده و یا به اسارت درآمدند. در پی وضعیت جدید , تثبیت خط پدافندی مناسب در تنگه و نیز تصرف شاخ سورمر و شاخ شمیران ـ که در طی عملیات به دلیل هوشیاری دشمن ناموفق بود ـ در دستور کار قرار گرفت.
مرحله چهارم
به منظور تحکیم خط پدافندی در تنگه , مرحله چهارم عملیات در شب هفتم انجام شد. در این مرحله , نیروهای خودی ضمن تصرف یال و تپه ریشن , در محور جاده شمال سه تپان نیز به طور مختصر پیشروی کردند.
مرحله پنجم
در مرحله پنجم عملیات نیز شاخ سورمر و شاخ شمیران به تصرف در آمد . در مرحله پنجم عملیات که بعدها بیت المقدس 4 نام گرفت , منطقه وسیعی از خاک دشمن آزاد شد که شامل دو ارتفاع و تعداد زیادی روستا بود.
اقدامات و واکنش دشمن
از تاریخ 4 و 5 اسفند 1366 به بعد دشمن اقدام به دو تلاش اساسی نمود : 1 ـ تهاجم سنگین به منطقه آزاد شده بمنظور بازپس گیری آن . 2 ـ تلاش مهندسی و حمله بر روی ارتفاعات آسوس و تهدید جناح شمالی منطقه عملیاتی بیت المقدس .2
بعدها , هنگامی که فرمانده لشکر 43 به اسارت درآمد , در اظهارات خود , ضمن تمجید و ابراز شگفتی از سرعت عمل نیروها , بر غافل گیری کامل عراق تاکید کرد. وی همچنین گفت:
« ما از یک ماه پیش به منطقه حساس شدیم و جاده را می دیدیم , ولی جدی نگرفتیم.»
وی افزود:
«روز دوم عملیات با فرمانده سپاه تماس گرفتم و گفتم عملیات اصلی است , نپذیرفت ولی روز سوم پذیرفت.»
تلفات دشمن و غنائم
علاوه بر اسارت بیش از شش هزار نفر از نیروهای دشمن , بیش از 100 دستگاه تانک و نفربر و همچنین چند قبضه توپ و کاتیوشا و تعدادی خودروهای مختلف از دشمن منهدم شد. با توجه به غافلگیری دشمن , غنائم به دست آمده در مقایسه با آنچه که از دشمن منهدم شد از شمار بیشتری برخوردار بود . چنانکه 30 الی 40 دستگاه تانک , 3 دستگاه نفربر ام 113 , 50 الی 60 دستگاه انواع مختلف توپ , 2 خودرو مخابرات , 3 دستگاه مرکز تلفن 10 شماره ای , 2 دستگاه کمپرسی و اقلام دیگری به تصرف رزمندگان اسلام درآمد.
بمباران شیمیایی حلبچه
در زمستان 1366 سومین جنگ شهرها علیه ایران آغاز شد و برای اولین بار موشک های عراقی که برد آنها به کمک تکنسین های خارجی افزایش یافته بود , به تهران اصابت کرد. دور جدید جنگ شهرها که با بمباران شیمیایی حلبچه همراه بود , احتمال ایجاد فاجعه ای بزرگ علیه ایران اسلامی را گوشزد می کرد . بمباران شیمیایی و کشتار 5 هزار کرد عراقی که در همان روزها توسط نیروی هوایی ارتش عراغ صورت گرفت , عمق فاجعه به قدری دردناک بود که هرکس وارد شهر می شد و کوچه ها و خیابانها و حتی بیابانها را مشاهده می کرد اجساد کشته ها از زن و مرد , کوچک و بزرگ بر روی هم افتاده و خشک شده بودند. گویی به شهر ارواح تبدیل شده بود.
خود نیز تهدیدی علیه ایران به حساب می آمد.
بازتاب عملیات والفجر 10
واکنش رسانه های خبری و کارشناسان و تحلیلگران محافل سیاسی ـ نظامی نسبت به عملیات والفجر 10 در فضای ناشی از حملات موشکی عراق به تهران انجام گرفت . ابعاد و تبعات موشک باران تهران که برای نخستین بار انجام می گرفت , بیش از عملیات والفجر 10 در کانون توجهات قرار داشت . در ثانی عملیات والفجر 10 که در غرب کشور انجام شده بود , بدان جهت که فاصله منطقه عملیات والفجر 10 تا کرکوک نسبتا زیاد بود , در مقایسه با منطقه جنوب از اهمیت کمتری برخوردار بود لذا انعکاس و تعثیر آن در روند تحولات سیاسی ـ نظامی جنگ کم رنگتر از انعکاس دیگر عملیاتهای بزرگ بود. ثالثا بمباران شیمیایی حلبچه و ابعاد آن به عنوان یک فاجعه هولناک انسانی کلیه رخدادهای جنگ و عملیات والفجر 10 را برای مدت کوتاهی تحت تاثیر قرار داد.