آیا جهان ما امن است؟

«مرگ آفرین هستم و نابودگر جهانیان». «رابرت اوپنهایمر» در حالى که انفجار اولین بمب را در بیابان هاى نیومکزیکو در تاریخ ۶ جولاى 1945 تماشا مى کرد این کلمات را از کتاب مقدس هندو بیان کرد. این نخستین بمب که براى همیشه دنیا را تغییر داد به وسیله وى ساخته شد و Trinity نام گرفت.اکنون بعد از گذشت ۶۰ سال براى رسیدن به آنچه از «رابرت اوپنهایمر» به جاى مانده در نزاع هستیم. بسیارى از کشورها هزاران تن پلوتونیوم و اورانیوم غنى شده براى مقاصد نظامى و غیرنظامى تولید مى کنند. از جمله جنگ افزارهاى موجود در دنیا، 27 هزار بمب اتمى است. بیشتر این بمب ها بسیار قوى تر از بمب هایى هستند که آمریکا یک هفته بعد از آزمایش ترینیتى بر هیروشیما و ناکازاکى انداخت. در حالى که امروزه ۹ کشور داراى سلاح هاى اتمى هستند، ۱۲ کشور دیگر نیز براى دستیابى به مواد و فناورى هسته اى براى تبدیل آن به سلاح هاى هسته اى تلاش مى کنند. اوایل ماه جولاى، 89 کشور توافق کردند براى جلوگیرى از گم شدن مواد شکافت پذیر، توجه دقیق ترى به چگونگى انتقال این مواد داشته باشند و در نشستى که کشورهاى گروه ۸ در اسکاتلند برگزار کردند مجدداً پیمان بستند که در طول 10 سال آینده 20 میلیارد دلار براى کمک به روسیه در مورد رسیدگى به مواد شکافت پذیر و از بین بردن زیردریایى هاى هسته اى این کشور اختصاص دهند. اما تمام این تلاش ها براى توقف افزایش تولید سلاح هاى اتمى کافى نیست. مثلاً کره شمالى در حال آزمایش بمب اتم است.
در این میان، کشورهایى که داراى سلاح هاى اتمى و فناورى ساخت آن هستند و حتى بعضى از آنها در پى ساخت سلاح هاى اتمى جدیدترى نیز هستند، کشورهاى دیگر را از دستیابى به فناورى هسته اى منع مى کنند. گفت وگوهاى ماه مه براى جلوگیرى از پیشرفت سلاح هاى هسته اى نیز به دلیل همین موضع هاى ریاکارانه به نتیجه نرسید. کوفى عنان فناورى هسته اى را به ژانوس (اسطوره یونان و روم که سرش دو چهره داشت) تشبیه مى کند. زیرا رآکتورهاى تولیدکننده انرژى، پلوتونیوم هم تولید مى کنند که مى توان از آن به عنوان سوخت استفاده کرد. با استفاده پلوتونیوم در رآکتورهاى سریع مى توان پلوتونیوم بیشتر از آنچه در سوخت نیاز است به دست آورد که امروزه در هند و ژاپن و روسیه این روش به کار مى رود.
همچنین مى توان آن را با اورانیوم مخلوط کرد و سوخت Mixed- Oxid به دست آورد که امروزه در ۳۰ رآکتور در اروپا این سوخت استفاده مى شود. ژاپن هم تصمیم دارد تا سال 2010 در یک سوم از رآکتورهایش از این سوخت استفاده کند. از پلوتونیوم مى توان در ساخت بمب هم استفاده کرد. همین وضعیت در مورد اورانیوم هم وجود دارد، مى توان با افزایش غلظت و چگالى اورانیوم غنى شده در سانتریفوژ آن را به اورانیوم 235 تبدیل کرد.
این عمل راندمان رآکتورهاى اتمى را که از اورانیوم به عنوان سوخت استفاده مى کنند بالا مى برد. با استفاده از این فناورى مى توان سوخت غنى شده با درصد بالا تولید کرد که از آن در تحقیقات، زیردریایى ها و ساخت سلاح اتمى استفاده مى شود. این مسئله اولین بار در سال 1946 توسط گزارشى که یک متخصص به معاون وزیر آمریکا Dean Acheson ارائه داد، مطرح شد. وى در این گزارش نوشت: «روند توسعه و گسترش فناورى هسته اى براى استفاده در فعالیت هاى نظامى و غیرنظامى به هم وابسته هستند و به طور کلى کشورهایى که داراى فناورى هسته اى هستند مى توانند از آن براى مقاصد گوناگون استفاده کنند و هیچ گونه تضمین امنیتى در مقابل سلاح هاى اتمى در قوانین بین المللى نیست.» امروزه قوانین و معاهدات بین المللى تنها راه محافظت از گسترش سلاح هاى اتمى است. NPT (معاهده منع گسترش سلاح هاى هسته اى) در سال ۱۹۷۰ وضع شد. در این معاهده کشورها از تولید سلاح هاى هسته اى منع مى شوند و از فناورى هسته اى فقط جهت مقاصد صلح آمیز مى توانند استفاده کنند. پیمان NPT تا حدى کارساز بود. از دهه ۱۹۶۰ تاکنون ۲۰ کشور برنامه تولید سلاح هاى هسته اى را رد کردند که آخرین کشور لیبى بود. آمریکا و روسیه تعدادى از سلاح هاى خود را از بین بردند و طى آن تعداد کلاهک هاى هسته اى سراسر جهان از سال 1986 به 38 هزار کلاهک کاهش یافت.
در سال ۱۹۹۵ پروتکل الحاقى به آن اضافه شد و طى آن 173 کشور توافق کردند به طور داوطلبانه تولید سلاح هاى هسته اى را منع کنند در صورتى که آمریکا، انگلیس، فرانسه، چین و روسیه سلاح هاى اتمى خود را از بین ببرند. اما جاى تاسف است که این معاهده نتوانست مانع گسترش سلاح هاى هسته اى در بعضى کشورها شود. در سال 1986 «مردخاى وانونو» تکنسین تاسیسات هسته اى اسرائیل دنیا را با این خبر که اسرائیل داراى 200 کلاهک هسته اى است متحیر کرد. برنامه سرى گسترش سلاح هاى هسته اى اسرائیل موجب تشویش در منطقه خاورمیانه شد. سپس در سال ۱۹۹۸ هند ۵ بمب اتمى و پاکستان ۶ بمب اتمى آزمایش کردند. عراق و لیبى نیز براى دستیابى به فناورى سلاح هاى هسته اى تلاش مى کنند. برخى دیگر از کشورها همچون لیبى، کره شمالى و... برنامه غنى سازى و دیگر اطلاعات دانش هسته اى را به وسیله گروهى غیرقانونى به سرپرستى عبدالقدیرخان پدر علم و فناورى هسته اى پاکستان به دست آوردند که این شبکه درسال 2003 شناسایى شد. علاوه بر این کره شمالى استخراج پلوتونیوم از رآکتور و بازسازى تاسیسات در یونگ بیان واقع در 100 کیلومترى شمال پیونگ یانگ را آغاز کرده است و تصدیق کرده این مرکز حاوى سلاح هاى اتمى است.
هند، پاکستان و اسرائیل از امضاى NPT خوددارى کردند و کره شمالى به علت داشتن سلاح اتمى در سال 2003 رسماً از این معاهده خارج شد. نمى توان اطمینان داشت که ۵ کشور مجهز به سلاح هاى اتمى یعنى آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه و چین به تعهدات خود مبنى بر انهدام سلاح هاى اتمى پایبند باشند و این مسئله NPT را دچار مشکلات بیشترى کرده است. این ۵ کشور داراى ذخایر عظیم بمب هاى اتمى هستند، شواهد نشان مى دهد آمریکا و انگلیس در حال تولید سلاح هاى اتمى جدیدترى نیز هستند. در اوایل جولاى نمایندگان مجلس سناى آمریکا براى بررسى و ارزشیابى انبار و ذخایر هسته اى آمریکا ۴ میلیون دلار در اختیار دولت بوش گذاشتند. انگلیس هم در حال ساخت کلاهک هاى هسته اى جدید است و همین امر موجب شد کنفرانس NPT که در نیویورک برگزار شد به نتیجه نرسد. کوفى عنان در این کنفرانس که نمایندگان 153 کشور حضور داشتند گفت: «دنیا از خطرات آزمایش هاى هسته اى آگاه شده است.» بسیارى معتقدند که تقابل ایران و آمریکا در این کنفرانس موجب به بن بست رسیدن مذاکرات کنترل غنى سازى اورانیوم و پلوتونیوم بوده است.
انهدام زیردریایى‌هاى روسى
در نشستى که کشورهاى گروه ۸ در سال ۲۰۰۲ در «کاناناسکیس» کانادا برگزار کردند ۲۰ میلیارد دلار براى انهدام صد زیردریایى اتمى روسى اختصاص دادند. در نشست اخیر این گروه که در اسکاتلند برگزار شد پیمان خود را تجدید کردند. اکنون وزیر انرژى اتمى روسیه از «دیوید ولز» و «کلین کریمپ» براى انهدام دو زیردریایى هسته اى 12 هزار تنى که در کنار لنگرگاه «سور ونسیک» در شمال غربى سواحل اقیانوس منجمد شمالى قرار دارند کمک خواسته است. «ولز» و «کریمپ» مدیران این پروژه منظره این دو زیردریایى عظیم را ترسناک توصیف مى کنند. هرکدام از این زیردریایى ها دو برابر یک جمبوجت طول و ۳ برابر آن پهنا دارند.ابتدا پسماند سوخته هسته اى مصرف شده را از زیردریایى خارج کردند و به وسیله قطار به مرکز بازیافت در «چلییا بنیسک» بردند. رآکتورها و محفظه هاى شناور دوطرف زیردریایى ها را از آنها جدا کردند، دیگر زباله هاى رادیواکتیوى مثل لوله، فیلتر و لوازم دیگر را در رآکتورها قرار داده و آنها را در محفظه هاى سه لایه اى مهر و موم کردند. قایق هاى یدک کش این محفظه ها را به Sayda Bay (محلى که نیروى دریایى روسیه ضایعات شناور را نگهدارى مى کند) حمل کردند. در حال حاضر 60 محفظه سه لایه اى در آنجا وجود دارد و سال آینده آلمان براى جلوگیرى از آلودگى آب دریا این محفظه ها را به خشکى خواهد برد. از این محفظه ها باید به شدت مراقبت کرد تا مواد رادیواکتیو را به بمب تبدیل نکنند.
البرادعى رئیس آژانس انرژى اتمى این وضعیت را بسیار نگران کننده توصیف کرد. به نتیجه نرسیدن این نشست خطر جدى براى امنیت جهانى محسوب مى شود و طولانى شدن این وضعیت نگران کننده است. کشورهاى دیگر نیز به جمع دارندگان سلاح هاى هسته اى افزوده مى شوند، به ویژه اگر کره شمالى بمب اتم را آزمایش کند. «جان پایک» مسئول globalsecurity.org مى گوید: «با توجه به گسترش تکنولوژى هسته اى در کره شمالى مى توان پیش بینى کرد تا 10 سال آینده ژاپن، کره جنوبى، تایوان و عربستان نیز به جمع دارندگان تکنولوژى هسته اى خواهند پیوست. حتى اگر دولت ها اطمینان کامل از منع تولید سلاح هاى اتمى بدهند و سلاح هاى اتمى موجود را از بین ببرند مشکل حفاظت از مواد شکاف پذیر و زباله هاى هسته اى باقى مى ماند.» میزان پسماند اورانیوم غنى شده و پلوتونیوم طى سال هاى گذشته نگران کننده است.
۱۹۰۰ تن اورانیوم غنى شده در ۴۶ کشور وجود دارد. ۱۸۵۵ تن پلوتونیوم در سراسر جهان به ویژه در انگلیس، فرانسه، روسیه و ژاپن ذخیره شده است. این میزان پلوتونیوم به تنهایى براى ساخت صدهزار بمب اتمى کافى است.
البرادعى مى گوید: اگرچه احتمال استفاده از این سلاح توسط تروریست ها کم است اما خطر آن اجتناب ناپذیر و عواقب آن ویرانگر است. اوایل ماه جولاى متخصصان در «وین» گردهم آمدند تا مفادى به معاهده حفاظت از مواد هسته اى را که از سال 1987 به اجرا درآمده، اضافه کنند تا به این وسیله از حملات تروریستى جلوگیرى شود. ۸۹ کشور که این معاهده را امضا کردند به طور قانونى موظف هستند تا از تاسیسات و مواد هسته اى ذخیره شده، یا در حال استفاده و یا در حال حمل، به شدت محافظت کنند. معاهده قبلى فقط در مورد محافظت از مواد هسته اى هنگام حمل ونقل بین المللى بود. البرادعى تصدیق کرد در عین حال که از مواد هسته اى از نظر امنیتى باید محافظت شود لازم است که قوانین دسترسى به فناورى هسته اى هم سخت تر شوند و تمام تاسیسات غنى سازى و بازیافت زیرنظر آژانس باشند. اما از این پیشنهادها چندان استقبال نشد، چون بسیارى از کشورها مایل نیستند تاسیسات شان تحت کنترل باشد و از گسترش تاسیسات خود صرف نظر نمى کنند. به رغم محکوم کردن تاسیسات پلوتونیوم کره شمالى در «یانگ بیان»، ژاپن در حال ساخت تاسیسات بزرگى در «رکاشومورا» است.
انگلیس و آلمان در حالى که ایران را براى به تعلیق درآوردن غنى سازى اورانیوم نطنز تحت فشار قرار داده اند توافق کردند با مشارکت یکدیگر تجهیزات غنى سازى با ارزش ۲/۱ میلیارد دلار در نیومکزیکو تاسیس کنند. دستیابى به فناورى هسته اى به کشورهایى چون ژاپن، برزیل و آلمان امکان ساخت و گسترش سلاح هاى هسته اى را مى دهد و همین موجب مى شود کشورهایى که این فناورى را ندارند خود را بازنده محسوب کنند. عده اى از مفسران معتقدند نمى توان استفاده قدرت هسته اى را مقصر دانست و با حذف انرژى هسته اى از دنیا نمى توان مانع کشورهایى شد که تمایل به گسترش سلاح هاى هسته اى دارند .بنیاد صلح کارنگى در گزارشى که در ماه مارس منتشر کرد، نوشت: «امروزه مسئله فناورى هسته اى در دنیا به نقطه بحرانى رسیده است. باید دید دنیا به سوى کدام روند پیش مى رود. آیا این روند مثبت که بیشتر کشورها برنامه گسترش سلاح هاى هسته اى را متوقف کنند چیره مى شود یا روند منفى که ذخایر مواد شکافت پذیر افزایش پیدا کند، کشورهاى داراى سلاح هاى هسته اى ناامنى ایجاد کنند و بى میلى این کشورها به امضاى NPT دنیا را تحت الشعاع قرار مى دهد.» وى در این گزارش نتیجه مذاکرات بین 150 نماینده از 20کشور را مورد بحث قرار مى دهد و مى گوید: «تصمیماتى که طى سال هاى اخیر اتخاذ شده مانند ممنوعیت تولید اورانیوم غنى شده با درصد بالا، توقف تولید پلوتونیوم و تبدیل رآکتورهاى تحقیقاتى به استفاده اورانیوم غنى شده با درصد پائین به عنوان سوخت یا موجب کنترل سلاح هاى هسته اى مى شود و یا موج خطرناک گسترش سلاح هاى هسته اى دنیا را فرا مى گیرد. در محلى که بمب Trinity در بیابان هاى نیومکزیکو منفجر شد، سکوت حاکم است. اما موج هاى تکان دهنده آن همچنان طنین انداز است.
عبدالقدیرخان و فن آورى هسته‌اى
عبدالقدیرخان پدر علم و فناورى هسته اى پاکستان به دلیل تشکیل گروهى که مخفیانه دانش غنى سازى اورانیوم و سلاح هاى هسته اى را در اختیار کره شمالى و لیبى قرار داد 18 ماه تحت نظر بود. احسان مسعود در مورد ملاقاتى که با عبدالقدیرخان داشته است مى گوید: «اولین بار در سال 1995 او را در کنفرانسى در اسلام آباد ملاقات کردم و از وى درخواست مصاحبه کردم و به مدت ۳۰ دقیقه در لابى هتل صحبت کردیم. دونفر در نزدیکى ما نشسته و به صحبت هاى ما گوش مى دادند. در این مصاحبه عبدالقدیرخان گفت: «منطقى و قابل قبول نیست که فقط چند کشور غربى فناورى پیشرفته هسته اى را که مى تواند سرنوشت بشر را رقم بزند در اختیار داشته باشند، به طورى که دولت هاى دیگر با ترس و وحشت زیر سلطه آنها قرار بگیرند. این مسئله براى ما تحقیرآمیز است و تنها راه مبارزه و مقاومت در مقابل فشارهاى تحمیل شده توسط کشورهاى غربى این است که از بابت فناورى هایى که ما را از دستیابى به آن منع کرده اند خودکفا شویم.» یکى از افرادى که به صحبت هاى ما گوش مى کرد منیرخان رئیس کمیسیون انرژى اتمى پاکستان (PAEC) بود. او روز بعد مرا به این کمیسیون دعوت کرد تا با محققان این سازمان دیدار کنم.
نیروگاه هاى هسته اى و رآکتورهاى تحقیقاتى پاکستان زیرنظر این کمیسیون هستند. در مدت کوتاهى که با عبدالقدیرخان و منیرخان صحبت کردم متوجه شدم هرکدام مورد انتقاد دیگرى است و با نظرات و عقاید یکدیگر کاملاً مخالف هستند. زیرا منیرخان از خطرات فناورى هسته اى آگاه بود و به مسئله پایبندى پاکستان به تعهدات بین المللى خود، بسیار توجه مى کرد و به طور کلى کمیسیون انرژى اتمى با ساخت سلاح هاى اتمى مخالف بود. از طرف دیگر عبدالقدیرخان معتقد بود نه تنها باید این فناورى را به طور کامل به دست آورد بلکه مى توان آن را در اختیار کشورهاى دیگر به ویژه کشورهاى اسلامى قرار داد. عبدالقدیر در دهه 1970 عضو کمیسیون انرژى اتمى (PAEC) بود و تحت حمایت هاى سیاسى نخست وزیر وقت «ذوالفقار على بوتو» مستقل شد و در سال 1976 به وى در مورد ساخت سلاح هاى اتمى پاکستان اختیار تام دادند. اگر شبکه او توسط سازمان سیا آمریکا (CIA) شناسایى نشده و تحت نظارت نبود وى همچنان فناورى هسته اى را در اختیار کشورهاى دیگر قرار داده و سلاح هاى هسته اى را گسترش مى داد.