ناسیونالیسم چینی و ادراکات متقابل چین و آمریکا

دکتر ابراهیم متقی
در شرایطی که بحران های نوظهور بین المللی ایجاد می شود، شکل بندی روابط کشورها به ویژه قدرت های بزرگ در هاله ای از ابهام قرار می گیرد. چنین نگرشی را می توان در ارتباط با مسایل آمریکا و چین مورد ملاحظه قرار داد. در مورد رابطه آنان، فرضیه های متفاوتی وجود دارد.
برخی بر این اعتقادند که چین به عنوان متحد استراتژیک آمریکا محسوب می شود. علت آن را باید ناشی از شرایطی دانست که در روابط اقتصادی و استراتژیک آنان ایجاد شده است. آمریکا به عنوان اصلی ترین سرمایه گذار در اقتصاد چین محسوب می شود. از سوی دیگر، بازارهای آمریکا از کالاهای چینی انباشته شده است. مازاد تجاری چین با آمریکا به مرز هفتاد میلیارد دلار رسیده است. بر اساس این نگرش در چنین شرایطی، هیچ گاه چین تمایلی به تغییر در شکل بندی های موجود نخواهد داشت. نسل چهارم رهبران چین رویکردی عملگرا دارند؛ اگرچه این نوع عملگرایی در ذات چینی ها نهادینه شده است، اما در بسیاری از مواقع، قالب های ناسیونالیزم چینی آنان را وادار می سازد تا احیای قدرت سیاسی، اقتصادی و امنیتی چین را در دستور کار قرار دهند.
نگرش دوم، نگاه کاملاً بدبینانه ای نسبت به روابط آمریکا و چین دارد. بر اساس چنین رویکردی، رهبران چین از عملگرایی برای حداکثرسازی قدرت امنیتی خود استفاده می کنند. آنان تلاش دارند تا یکی از پایه های امنیتی شرق دور شوند؛ به همین دلیل است که روابط چین و آمریکا هیچ گاه نمی تواند بر اساس نشانه های همکاری استراتژیک سازماندهی شود. بر اساس چنین نگرشی، چین رقیب بالقوه منطقه ای آمریکا محسوب می شود. کشورهای روسیه و ژاپن تمایل چندانی به افزایش قدرت نظامی چین ندارند. آنان توسعه اقتصادی چین را عاملی در جهت تغییر موازنه منطقه ای تلقی می کنند. در این میان، مقامات آمریکایی، چین را در فضای رقیب استراتژیک در نظر می گیرند و هرگونه همکاری اقتصادی را بر اساس اهداف نظام سرمایه داری انجام می‌دهند.
۱- نشانه‌های ادراک همکاری گرا در روابط چین و آمریکا
نشانه ظهور رویکرد اول در روابط آمریکا و چین را می توان در دوران ریاست جمهوری کلینتون مورد توجه قرار داد. در این مقطع زمانی، آمریکا و چین در سازمان همکاری های اقتصادی آمریکا- پاسفیک موسوم به اپک (APEC) مشارکت خود را آغاز کردند و گسترش دادند. بر اساس چنین جلوه هایی از همکاری و مشارکت می توان نشانه هایی از ارتقاء سطح روابط اقتصادی و استراتژیک دو کشور را مورد ملاحظه قرار داد. در این دوران، آمریکایی ها با ورود چین به سازمان تجارت جهانی موافقت کردند. ریچارد هالبروک سفیر آمریکا در چین نقش ویژه ای در بازسازی روابط اقتصادی و استراتژیک دو کشور داشته است.
لازم به توضیح است که در این دوران نیز می توان نشانه هایی از تعارض را در روابط میان آمریکا و چین مورد ملاحظه قرار داد. در شرایطی که آمریکا عملیات نظامی خود را برضد رژیم میلوشوویچ به انجام می رساند (در طول جنگ کوزوو) موشک های آمریکایی به سفارت چین در بلگراد برخورد کردند که این امر می توانست تضادهای گسترده ای برای روابط آمریکا و چین به وجود آورد، اما چینی ها تمامی توجه و تمایل خود را به آینده روابط دو کشور معطوف داشتند. عملگرایی چینی ها منجر به ترمیم سریع روابط آمریکا و چین شد.
برخی از نظریه پردازان معتقدند که چین نمی تواند به عنوان دولت متحد آمریکا تلقی شود. هرچند که آمریکایی ها کشور چین را به عنوان دولت کاملة الوداد (Most Favoured Nation) مورد شناسایی قرار داده اند، اما این امر به مفهوم ایجاد جلوه هایی از ائتلاف سیاسی و استراتژیک نیست.
۲- نشانه‌های ادراک تعارض‌گرا در روابط چین و آمریکا
رویکرد دوم بر اساس نگرش بدبینانه، روابط چین و آمریکا را تبیین می کند. افرادی که دارای چنین قالب تحلیلی هستند، به مواضع و سخنرانی جورج بوش اشاره دارند. بوش همانند والرشتاین بر این اعتقاد است که چین رقیب بالقوه آمریکاست و در نتیجه، هرگونه قدرت یابی چین منجر به افزایش سطح تعارض دو کشور می شود. فرود اجباری هواپیمای جاسوسی آمریکا در جزیره «هانیان» در جنوب چین را می توان نشانه ای از تعارض و جدال دو کشور دانست. هواپیمای آمریکایی بعد از برخورد با هواپیمای نظامی چین مجبور به فرود اضطراری شد. روند حل بحران ایجاد شده در روابط دو کشور، این ذهنیت را به وجود آورد که چین رقیب بالقوه آمریکا است، اما آمریکایی ها آن کشور را دشمن نمی دانند. از سوی دیگر، نگرش بدبینانه نسبت به چین بر این امر تأکید دارد که آن کشور در صدد افزایش قدرت استراتژیک خود است. بنابراین، آمریکا باید سیاست محدودسازی چین را در حوزه های استراتژیک تداوم بخشد. به همین دلیل است که مواضع آمریکا در برابر قدرت نظامی چین سخت تر می شود و حتی سیستم دفاع ضد موشکی خود را در مقابل کشور چین سازماندهی کرده است. این امر نشانه هایی از تعارض در روابط آمریکا و چین را به نمایش می‌گذارد.
۳- واقعیت‌های درون ساختاری چین
به رغم نگرش های متفاوت در مورد روابط آمریکا و چین باید برخی از واقعیت های اقتصادی، سیاسی و استراتژیک چین را مورد توجه قرار داد. کشور چین بیش از هر واحد سیاسی دیگری، موضوع تحلیل سیاسی کشورهای شرق آسیا است. واحدهایی همانند ژاپن و کره حساسیت ویژه ای نسبت به چین دارند. آنان از میلیتاریزم چینی، اقتدارگرایی سیاسی آن کشور و همچنین رشد اقتصادی شتابان آن نگران هستند. برخی از نظریه پردازان بر این نظر پای می فشارند که حتی اگر چین به گونه ای همه جانبه در ساختار اقتصاد سرمایه داری مستحیل شود و یا این که نسل چهارم رهبران چین، آن کشور را به سوی دموکراسی رهنمون سازند، تغییری در قالب های رقابتی آمریکا و چین در حوزه آسیای شرقی ایجاد نمی شود. طی ده سال آینده، تولید ناخالص داخلی چین به فراتر از هفت هزار میلیارد دلار می رسد. در آن شرایط، درآمد ملی مردم چین نیز افزایش خواهد یافت و در نتیجه به گونه ای تدریجی خود را برای بالاترین تولید ناخالص داخلی جهان در سومین دهه قرن بیست و یکم آماده خواهد ساخت.
کشوری که دارای رشد اقتصادی سریع است، تمایلی به جدال استراتژیک نخواهد داشت، قدرت اقتصادی خود را افزایش داده و در صدد برمی آید تا سیاست حفظ موازنه را در عرصه بین المللی ادامه دهد، اما تمایلی به تعارض و جدال گسترده با قدرت هژمون نخواهد داشت. قابلیت های اقتصادی چین منجر به افزایش جایگاه سیاسی آن کشور می شود. اما در نهایت، رشد اقتصادی، بهینه سازی قدرت سیاسی و همچنین به حداکثر رساندن سطح روابط با آمریکا نمی تواند به عنوان نمادهایی از ائتلاف و همکاری همه جانبه با آمریکا تلقی گردد. نگاه آمریکایی نسبت به آینده سیاسی و اقتصادی چین مبتنی بر ابهام، نگرانی و تردید است؛ زیرا چین قدرت نظامی مهم و مؤثری در منطقه است. توان نظامی و استراتژیک آن کشور به گونه ای افزایش یافته است که حتی چین لیبرال و دموکراتیک نیز نمی تواند ایجاد کننده اعتماد همه جانبه بر ای آمریکا باشد.
۴- ادراک عمل‌گرایی چینی نسبت به آمریکا
چینی ها نیز به مقاصد و اهداف استراتژیک آمریکا واقف هستند. اگرچه آنان در برابر محدودیت های آمریکا انعطاف پذیر هستند، اما بر مقاصد استراتژیک آمریکا نسبت به خود وقوف دارند. آنان ابزارهای تهاجمی آمریکا و همچنین سیاست خارجی مداخله گرایانه آن کشور را به عنوان تهدیدی برای خود تلقی می کنند. اما روح عملگرایی چینی به گونه ای است که در برابر درخواست های آمریکا انعطاف داشته باشد و تلاش می کند تا اختلافات را از طریق مسالمت آمیز حل و فصل کند. اگرچه چین نسبت به موضوعاتی همانند تایوان و رهبر بودایی های چین حساس است، اما درخواست های آمریکایی ها را به صورت محترمانه ای مورد توجه قرار می‌دهد.
۵- نسل پنجم انقلاب چین: ناسیونالیسم تهاجمی یا مارکسیسم تدافعی
نسل پنجم رهبران چین، رابطه خود را با مارکسیسم قطع خواهند کرد، اما آنان نمی توانند بدون ایدئولوژی هویت خود را حفظ کنند. اگر مارکسیسم فرو بریزد و آموزه های کهن این کشور کارآمدی خود را از دست بدهد، آمریکا با چالش جدیدی روبه رو خواهد شد. ناسیونالیزم چینی مخاطرات بیشتری را برای آمریکا خواهد داشت؛ بنابراین، آمریکایی ها ترجیح می دهند تا همکاری های خود با نسل چهارم رهبران چین به گونه ای سازماندهی کنند که ناسیونالیزم چینی قدرت چندانی پیدا نکند. چین با تمامی محیط همجوار خود دارای تضادهای ژئوپلتیک است. این تضادها مخاطرات گسترده ای را برای منطقه به وجود می آورد. اگر چین به گونه قابل توجهی قدرتمند شود، طبعاً مخاطرات گسترده تری را برای کشورهای همجوار خود به وجود می آورد. روسیه، ژاپن، تایوان، اندونزی، فیلیپین و ویتنام از جمله کشورهایی هستند که در برابر ناسیونالیزم چین آسیب پذیر خواهند بود. به همین دلیل است که آمریکا تمایلی برای تغییر بنیادین در ساختار سیاسی چین نخواهد داشت. هرگونه بی ثباتی سیاسی در چین برای آینده منطقه بحران آفرین خواهد بود. آمریکا در آینده، روابط اقتصادی خود را به این دلیل با چین تداوم می بخشد که ساختار موجود در روند دموکراتیک قرار گیرد و از سوی دیگر، اختلافات منطقه ای چین و همسایگانش کاهش یابد. این امر در شرایطی تحقق می یابد و سطح تعارضات منطقه ای چین با همسایگانش را به حداقل می رساند که قابلیت های نظامی و استراتژیک آن کشور کاهش یابد. بنابراین، «چین فردا» در روند منطقه گرایی دموکراتیک قرار خواهد گرفت. آمریکا تلاش می کند تا چنین روندی را از طریق الگوهای مدیریت بحران، در فضایی مصالحه جویانه و همچنین از طریق مکانیزم های دموکراتیک بازسازی و تعدیل کند. ناسیونالیزم چینی به همان میزانی برای آینده منطقه نگران کننده است که کمونیسم چینی در دهه ۱۹۵۰ برای آسیای جنوب شرقی نویدبخش تعارض و ستیزش منطقه‌ای بود.