تاریخچه تحریم‌های نفتی و سلاح نفت

محمد جعفر عبدی
اصطلاح سلاح نفت تقریباً در سراسر جهان، ماجرای تحریم نفت اکتبر سال 1973را به ذهن متبادر می سازد؛ البته کشورهای مختلفی در سالیان اخیر از نفت به عنوان یک اسلحه سیاسی استفاده کرده اند.
آمریکا در طول تاریخ، بیش از هر کشور دیگری از تحریم های نفتی استفاده کرده است. از این تحریم ها می توان به تحریم نفتی ژاپن قبل از جنگ جهانی دوم، تحریم شوروی سابق در دهه 1960و تحریم علیه آفریقای جنوبی، برمه، صربستان، هائیتی، لیبی، عراق، ایران و سودان طی دو دهه اخیر اشاره کرد.
تعدادی از کشورهای عرب تولید کننده نفت که هم اکنون اکثرا متحدان آمریکا به شمار می روند، در سال های 1956، 1967 و 1973 از نفت به عنوان یک اسلحه علیه کشورهای غربی استفاده کردند. هدف آنها خصوصا در سال های 1967 و ،1973تغییر سیاست های کشورهایی بود که از رژیم اسراییل حمایت می کردند. آنها همچنین قصد داشتند تا بدین وسیله اسراییل را مجبور به عقب نشینی از مناطق اشغال شده پس از جنگ 1967 کنند.
تحریم های نفتی به گذشته محدود نمی شوند. تمایل به استفاده از تحریم های نفتی در سال های اخیر نیز رو به افزایش بوده است. پس از کشتار اردوگاه جنین در مارس ،2002 ایران و عراق از کشورهای اسلامی خواستند تا با توقف صادرات نفت، کشورهای غربی را تحت فشار قرار دهند تا اسراییل را مجبور به عقب نشینی از مناطق اشغالی کنند.
به رغم موضع رسمی دولت های عربی مبنی بر عدم استفاده از نفت به عنوان یک اسلحه سیاسی، احساسات ضد آمریکایی که خواستار تحمیل یک تحریم نفتی علیه آمریکا و حتی توقف تولید نفت است، در خاورمیانه رو به افزایش است. هرگونه تغییر شدید در جهان عرب می تواند این موضع رسمی کنونی را تغییر دهد و استفاده سیاسی از نفت را موجب شود.
تحریم1973 باعث شد آمریکا، ژاپن و برخی کشورهای اروپایی سیاست های خود در قبال مناقشه اعراب و اسراییل را تغییر دهند. این تحریم همچنین باعث افزایش فراوان درآمدهای کشورهای عرب تولیدکننده نفت شد و قدرتمندتر شدن دولت ها، ارتش ها و اقتصادهای این کشورها را به دنبال داشت. با این وجود اکثر کارشناسان معتقدند که تحریم1973در تحقق اهداف اعلان شده اش، ناکام ماند. به علاوه اینکه رشد اقتصادی کشورهای عربی، کوتاه مدت بود.
ارزش قابل توجه استفاده نمادین از سلاح نفت نه تنها در میان کشورهای تولید کننده نفت، بلکه همچنین برای آمریکا و متحدانش نیز به اثبات رسیده است. استفاده از سلاح نفت به عنوان یک نماد داخلی، مشکلات سیاسی داخلی و ناهنجاری های مدنی را در کشورهای تولیدکننده نفت فرو می خواباند. به عبارت دیگر، اعمال نمادین تحریم نفتی، تداوم جریان نفت از طریق دیگر شریان های اقتصاد جهانی را تضمین می کرد.
از دید بسیاری از کارشناسان جهان انرژی، مزایای اقتصادی تحریم نفتی، کوتا ه مدت هستند. افزایش قیمت های جهانی نفت خام در دهه 1970 باعث افزایش تولید کشورهای غیر عضو اوپک و کاهش تقاضای نفت خام کشورهای مصرف کننده شد. صرفه جویی و استفاده از دیگر عرضه کنندگان نفت خام، باعث کاهش تقاضای جهانی برای نفت خام شد و متعاقبا بهای نفت و درآمدهای نفتی کشورهای تولیدکننده کاهش یافت.
کارشناسان معتقدند، باتوجه به اوضاع نابسامان فعلی خاورمیانه و سطح نارضایتی میان مردم عرب، احتمال یک تحریم نفتی دیگر از سوی این کشورها یا پیوستن آنان به تحریمی از سوی کشور ثالث، مثلا ایران، هنوز هم بسیار بالاست. عواملی که سبب شکل گیری تحریم های 1967و 1973شدند، هنوز هم وجود دارند. با این وجود یک چیز مشخص است؛ احتمال اینکه دولت های عرب فعلی اقدام به تحریم نفتی کنند، امروزه کمتر از سال 1973 است.
سیاستمداران و استراتژیست های دنیای غرب هشدار داده اند که با وخیم تر شدن اوضاع خاورمیانه و افزایش دخالت های آمریکا در این منطقه، احتمال اینکه دولت های تندروتر و دشمن تری نسبت به آمریکا در این منطقه روی کار بیایند افزایش می یابد و این امر، احتمال تحریم نفتی را بسیار افزایش می دهد. چنین دولت های وطن پرستی که از سوی غرب تندرو خوانده می شوند، می توانند استفاده از سلاح نفت و کاهش تولید را به سطح بی سابقه ای برسانند، خصوصا اگر آمریکا و متحدانش تحریمی علیه واردات از این کشورها، و در شرایط فعلی ایران، اعمال کنند.به همین دلیل، آمریکا و متحدانش باید به خاطر داشته باشند که قابلیت تخریبی سلاح نفت همچنان وجود دارد. البته هیچ دولت پاسخگویی خواستار استفاده از این سلاح نیست، اما وخامت بیشتر اوضاع در فلسطین و افزایش فشارها به ایران ممکن است در برخی کشورها، دولت های غیر پاسخگویی برای دنیای غرب بر سر کار بیاورد.
هر چند که برخی تحلیلگران معتقدند، اعمال یک تحریم نفتی به منظور ارزش نمادین آن، باعث خواهد شد که آمریکا و متحدانش در طولانی مدت منفعت ببرند، چراکه این تحریم می تواند بی ثباتی سیاسی را کاهش دهد، نارضایتی عمومی را تسکین بخشد، از تخریب تجهیزات نفتی کشورهای تولید کننده نفت جلوگیری و جریان نفت را حفظ کند اما واقعیت این است که سلاح نفت هم اکنون قدرتمندتر و شایع تر شده است.