تاریخ انتشار : ۲۷ خرداد ۱۳۸۸ - ۱۲:۵۵  ، 
کد خبر : ۹۶۹۲۲
نگاهی به نظرات دکتر محمد یونس، اقتصاددان بنگلاشی و برنده جایزه صلح نوبل 2006

راهبردی برای فقر زدایی


ترجمه و گردآوری: اسماعیل عبادی
تامین منابع مالی خرد(microfinance) اصطلاحی است که در خصوص فراهم نمودن خدمات مالی برای مشتریانی که به دلیل موقعیت پایین اقتصادی و عدم توان فعالیت در سیستم مالی سنتی، به کار می رود. این خدمات مالی شامل اعتبارات خرد (microcredits) و پس انداز خرد می باشد که برخی موسسات تامین کننده منابع مالی خرد، خدمات دیگری چون بیمه خرد را نیز پیشنهاد می‌کنند.
تامین منابع مالی خرد نخستین بار در سال 1976 توسط دکتر محمد یونس، پروفسور اقتصاد، در بنگلادش مطرح شد. یکی دیگر از پیشگامان اخیر تز تامین منابع مالی خرد، فاضل حسن عابد، بنیان گذار کمیته ترقی روستایی بنگلادش(BRAC) می باشد. در اکتبر سال 2006 دکتر محمد یونس و بانک گرامین که وی بیان گذار آن می باشد، جایزه صلح نوبل را به خود اختصاص دادند.
آنچه سیستم تامین منابع مالی خرد و سیستم پرداخت اعتبار مرسوم را متمایز می کند مفهوم تعهد مشترک(joint liability) یا تضامن می باشد. بدین صورت که در این سیستم گروهی از افراد (که اغلب زنان می باشند) انجمنی را جهت اخذ وام تشکیل می دهند. برای مثال این گروه ها در هند گروه های کمک به خود (self help group) نامیده می شوند. تمامی اعضای این انجمن تحت آموزش های اولیه ملزومات و روش کار این سیستم قرار می گیرند. پرداخت وام به افراد گروه توسط دیگر اعضا تایید می شود. همچنین گروه به صورت مشترک متعهد بازپرداخت وام می شود. به منظور کاستن از بار مالی سقف مشخصی برای مبلغ وام و نیز محدودیت کمتری در مورد مدت بازپرداخت وام تعیین شده است.
گروه مشاوران کمک به فقرا(CGAP) تخمین می زند که از کل 3 میلیارد مردم فقیری که در سن اشتغال قرار دارند و مستحق دریافت این خدمات می باشند، در حال حاضر تنها 500 میلیون نفر یعنی یک ششم آنها به این خدمات مالی دسترسی دارند.
تامین منابع مالی خرد به عنوان ابزار توسعه
فقرا نیز مثل دیگران نیازمند دسترسی به خدمات گوناگون مالی از قبیل خدمات وام، پس انداز، بیمه و نقل و انتقال پول می باشند. دسترسی به خدمات مالی فقرا را در افزایش درآمد و مصرف جاری توانمند می سازد که این امر به افزایش دارایی و کاهش آسیب پذیری در مقابل شوک هایی که زندگی روزانه آنها را با خطر مواجه می کنند، منجر خواهد شد. دسترسی به منابع مالی به مثابه یک ضربت گیر در مواقع اضطراری، ریسک های تجاری و کسادی فصلی بازارها که می تواند خانواده‌ها را به فقر سوق دهد، عمل می‌کند.
خدمات مالی مناسب به گروه های پایین درآمدی می تواند به خانواده های فقیر کمک کند تا از بند امرار معاش صرف روزمره رها شده و آنها را به برنامه ریزی برای آینده در جهت سرمایه گذاری در تغذیه بهتر، ارتقای سطح زندگی، بهداشت و آموزش کودکان ترغیب نماید.
مطالعات موثر در بسیاری از موارد نشان از آن دارد که منابع مالی خرد، فقر را به واسطه افزایش سطح درآمد کاهش داده است. مطالعات همچنین حکایت از آن دارد که منابع مالی خرد، مراقبت های پزشکی، تغذیه بهتر، آموزش کودکان و نقش آفرینی زنان در جامعه را در پی داشته است. به ویژه توانایی استقراض، پس انداز و کسب درآمد آسیب پذیری اقتصادی زنان و خانواده آنها را کاهش داده است. افزایش خدمات مالی و در نتیجه امنیت غذایی، اعتماد به نفس و امیدی را که از آن به احساس نقش داشتن در جامعه تعبیر می شود، برای استفاده کنندگان از این خدمات به ارمغان می آورد.
با این وجود، منابع مالی خرد اکسیر همه دردها نیست. حتی بسیاری از برنامه های ابتکاری و مشارکتی می تواند اثرات منفی ناخواسته ای را به همراه داشته باشد. در بسیاری موارد فقرای متوسط در مقایسه با فقرای مطلق (مفلس) از سیستم منابع مالی خرد بیشتر منتفع شده اند. بسیاری از مطالعات نشان از افزایش درآمد گروه های دریافت کننده منابع مالی خرد دارند، اما مطالعات جدیدی که به نحو بهتری به این مسئله پرداخته اند، نشان می دهند که این اثرات به لحاظ درآمد سرانه در داخل گروه ها متفاوت است. در اغلب موارد کسب منافع بیشتر از اعتبارات خرد به عواملی چون سطح مهارت بالا، ارتباط بهتر با بازار و بالاتر بودن سرمایه اولیه بستگی دارد. گروه های کم درآمد ممکن است ریسک گریز(risk-averse) باشند و از خدماتی چون پس انداز خرد و بیمه خرد بیشتر منتفع شوند.
بسیاری از برنامه های تامین منابع مالی خرد، زنان را به دلیل بالاتر بودن نرخ بازپرداخت آنها هدف قرار می دهد، اما این جریان حاوی اثرات مثبت و منفی است. اگر این برنامه ها مردان را از خدمات مالی مستثنا کنند، به ویژه در مناطقی که خدمات مالی در آنها محدود است، ممکن است مردان از زنانشان بخواهند که وام را برای آنها بگیرند. عده ای هم بحث می کنند که این استثنا برای مردان می تواند در واقع قدرت چانه زنی زنان را در خانواده افزایش دهد. در حالی که مثال های امیدبخش بی شماری از زنانی که وام دریافت می کنند و از این وام در کسب درآمد، ایجاد اشتغال برای دیگران، تغذیه کودکان و فرستادن آنها به مدرسه و نیز نقش آفرینی در جامعه و خانواده بهره می برند، وجود دارد، در مقابل نمونه های بسیاری از دور باطل بدهی، خشونت خانوادگی و افزایش حجم کار زنان نیز به چشم می خورد.
تامین مالی خرد پایدار
تامین مالی خرد یکی از ابزارهای منحصر به فرد توسعه است، چرا که پتانسیل متکی به خود بودن را داراست. موسسات تامین مالی خرد موفق، اذعان داشته اند که فراهم نمودن خدمات مالی برای فقرا می تواند به نحو موثری در کاهش فقر موثر افتد و از طرفی یک تجارت سودآور به حساب آید. همچنین بسیاری از این نهادها اذعان داشته اند که خدمات مالی به مردم فقیر می تواند هزینه های خدمات دهی آنها را به وسیله نرخ بهره های مناسب و تاکید بی رحمانه بر کارآیی و سختگیری در مورد بازپرداخت ها، پوشش دهد. این امر حتی پس از کسر سوبسیدهای پرداختی به این نهادها نیز صادق است.منابع مالی حمایتی در دسترس برای کاهش قابل توجه و محسوس درجه فقر موجود که هنوز در سراسر جهان وجود دارد، هرگز کافی نخواهد بود. امکان حیات مالی این موسسات تامین خدمات مالی مردم فقیر را در بلند مدت تضمین خواهد نمود. امروزه نسبت به گذشته اتفاق آرا بیشتری در مورد نیاز به تامین منابع مالی خرد پایدار وجود دارد.
تامین منابع مالی خرد و مشارکت در اهداف
شواهد این امر را که دسترسی به خدمات مالی، تاثیر قابل توجهی بر سطح زندگی فقرا دارد، اثبات می‌کند.
- ریشه کنی فقر و گرسنگی؛ شواهد تجربی نشان می دهد که در میان فقرا کسانی که در برنامه های تامین منابع مالی خرد مشارکت می کنند نسبت به کسانی که به این خدمات مالی دسترسی ندارند از توانایی بیشتری در ارتقای استانداردهای زندگی خود(چه در سطح انفرادی و چه در سطح خانواده) برخوردار می باشند. برای مثال مشتریان کمیته ترقی روستایی بنگلادش(BRAC) به عنوان بزرگ ترین سازمان غیردولتی در جهان، مخارج مصرفی خانوار را به میزان 28 درصد و دارایی ها را به میزان 112 درصد افزایش داد. در السالوادور درآمد هفتگی مشتریان FINCA (یکی از نهادهای تامین منابع مالی خرد) به طور متوسط 145 درصد افزایش یافت.
- دست یافتن به آموزش ابتدایی همگانی؛ مطالعات نشان می دهد در خانوارهای فقیری که به خدمات مالی دسترسی دارند نه تنها تعداد زیادی از بچه ها (ازجمله دختران) به مدرسه فرستاده می شوند بلکه مدت طولانی تری در مدرسه می مانند. در بنگلادش اغلب دختران مشتریان بانک گرامین تا حدی آموزش دیده اند که این میزان در مورد خانواده هایی که مشتریان بانک گرامین نبوده اند تنها 60 درصد از دختران را شامل می‌شود.
- گسترش برابری جنسیتی و زنان صاحب قدرت؛ دسترسی به خدمات مالی در نتیجه انتقال منابع مالی به زنان فقیر می تواند اعتماد به نفس بیشتر، قدرت بیشتر و توانایی بهتر در مواجهه با بی عدالتی جنسیتی را برای آنها به همراه داشته باشد. تامین منابع مالی خرد، زنان فقیر را در تبدیل شدن به کارگزاران اقتصادی به واسطه افزایش درآمد و بهره وری، دسترسی به بازار و اطلاعات و قدرت تصمیم سازی، توانا می سازد. در اندونزی زنان مشتری بانک رکیات اندونزی(BRI) نسبت به زنانی که مشتری این بانک نیستند در تخصیص درآمد خانوار و آموزش فرزندان، استفاده از وسایل جلوگیری از آبستنی و تنظیم اندازه خانوار و نیز وقایع اجتماعی نقش فعال تری دارند.
- ستیز با ایدز، مالاریا و دیگر امراض؛ در بسیاری از موارد هزینه پیشگیری کمتر از درمان است، گرچه اغلب تامین هزینه های سرمایه ای مورد نیاز می باشد. بانک جهانی تخمین می زند که مالاریا سالیانه جان میلیون ها نفر را در آفریقا می گیرد که این میزان مرگ و میر 12 میلیارد دلار هزینه به واسطه کاهش بهره وری به آفریقا تحمیل می کند. جفری ساکس، تخمین می زند که مالاریا می تواند تنها با هزینه نمودن 3 میلیارد دلار در سال کنترل شود. یک پشه بند ساده تنها 2 تا 5 دلار هزینه می برد که می تواند به طور موثری از نفوذ مالاریا جلوگیری کند، اما این میزان هزینه سرمایه ای برای کشاورزی که سالیانه 250 دلار درآمد دارد، امکان پذیر نیست.
در مواردی که اقدامات پیشگیرانه میسر است، تامین منابع مالی خرد می تواند این راه حل ها را برای همگان امکان پذیر سازد. دسترسی به خدمات مالی مناسب و همیشگی می تواند تقریبا تمامی اهداف توسعه ای را دست یافتنی نماید.
وضعیت جاری منابع مالی خرد
لحظات جالبی برای کسانی که اقدام به تامین خدمات مالی برای فقرا نموده اند فرا رسیده است. بالاخره مرز مابین تامین منابع مالی خرد و نهادهای مالی رسمی در حال شکستن است. در برخی مناطق منابع مالی خرد به عنوان بخش اصلی سیستم مالی می باشد. در مناطق دیگر روش های تحویل منابع مالی به صورت ابتکار و جدید جهت غلبه بر موانع حاصل پراکندگی جمعیتی و فواصل زیاد بین محل های سکونت و نیز زیرساخت های توسعه نیافته، توسعه داده می شود. تکنولوژی می تواند نقش مهمی ایفا کند، اما در حال حاضر باید پذیرفت برخی مناطق هنوز فاقد تکنولوژی جدید هستند.
بسیاری از نهادهای تامین مالی خرد که به لحاظ اجتماعی نقطه شروع به حساب می آمدند، در این حوزه حرفه ای شده و به ثبات رسیده اند. حتی در برخی موارد نیز به سودآوری دست یافته اند. در حال حاضر بسیاری از این نهادها امور تجاری را جهت تامین مالی جست وجو می کنند. برای جذب چنین مشتریانی، گزارش مالی این موسسات باید شفاف باشد. MIX وب سایت مبادله اطلاعاتی است که بیش از 600 تامین کننده مالی خرد (MFI) و 75 صندوق در آن به ارائه اطلاعات سازمان خود و عملکردشان اقدام می‌کنند.
به طور همزمان نهادهای مالی تجاری نیز درصدد تامین خدمات مالی برای مشتریان فقیرتر خود هستند. کمیته ترقی روستایی بنگلادش بیش از 200 بانک جزء یا بنگاه های مصرف کننده منابع مالی خرد را شناسایی نموده است که در حال وارد شدن به سیستم تامین منابع مالی خرد هستند که اغلب به وسیله تکنولوژی های جدید و رقابت اداره می شوند. این امر یعنی برخورداری از تکنولوژی های جدید هزینه معاملات کوچک را کاهش خواهد داد. بانکداری الکترونیک(E-banking)، کارت های هوشمند و تلفن به وسیله تامین کنندگان منابع مالی خرد در جهت کاهش هزینه های معاملاتی به عنوان کلید رسیدن به مشتریان فقیرتر، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چالش های پیش‌رو
امروزه چالش حقیقی پیش روی صنعت تامین منابع مالی خرد گسترش خدمات مالی این نهادها به تعداد 3 میلیارد از مردمی است که در کشورهای در حال توسعه به خدمات مالی رسمی دسترسی ندارند. نهادهای تامین کننده منابع مالی خرد تایید نموده اند که فراهم کردن خدمات مالی برای فقرا به مفهوم کاستن از فقر و تجارتی پر سود است. تنگنای اصلی توسعه خدمات مالی خرد ظرفیت های محدود نهادی و مدیریتی در سطح نهادهای مالی جزء است که منعکس کننده سیستم اطلاعات نامناسب و فقر برنامه ریزی استراتژیک و هزینه های عملیاتی بالا می باشند. فقدان سازمان هایی جهت فراهم نمودن تسهیلات پس اندازهای امن برای فقرا که می تواند تحرک پس اندازهای داخلی فقرا را به سمت وام دهی در پی داشته باشد، یکی دیگر از چالش های پیش روست.
بسیاری از فاکتورهای ضروری مورد نیاز گسترش مقیاس تامین منابع مالی خرد به جا به کار گرفته شده اند. دانش بسیاری در مورد نیازمندی های تامین منابع خرد پایدار موجود است. نهادهای منابع مالی خرد با عملکرد بالا، روش های ابتکاری جهت گسترش اعتبارات، پس اندازها و سایر خدمات به مشتریان فقیرتر توسعه داده اند. تعدادی از بانک ها و نهادهای دیگری که دارای سیستم توزیعی در سراسر کشور می باشند نسبت به جذب مشتریان فقیرتر علاقه نشان می دهند. چالش بزرگ، تحرک این دانش و کاربرد آن در گسترش مقیاس این نهادها و خلق سیستم های جدید مالی است که به مشارکت گسترده فقرا در رشد اقتصادی منجر شود.
یکی از روش ها، برقراری ارتباط گسترده و قوی با بازارهای سرمایه به واسطه سرمایه نهادهای تامین منابع مالی خرد می باشد که سرمایه گذاران انفرادی و مدیران سبد دارایی را در تخصیص بخشی از درآمد ثابت سرمایه گذاری به منابع مالی خرد به عنوان یک دارایی توانمند می‌سازد.
انتقاد
با این حال انتقادهایی هم در مورد نهادهای تامین منابع مالی خرد وجود دارد. در سال 2001، وال استریت ژورنال، سوالات زیر را در مورد بانک گرامین(که توسط دکتر محمد یونس بنیان گذاری شده) به عمل آورد؛
- نرخ بازپرداخت پایین. بازپرداخت 19 درصد از وام های آنها یک سال و 10 درصد از وام های آنها دو سال دیرکرد داشته است. ضمنا آنها نرخ تخلف پایینی را اظهار می‌کنند.
- ادعاهایی مبنی بر استفاده از روش های خشن جهت مجبور کردن مردم به بازپرداخت وام ها از قبیل برداشتن سقف حلبی خانه‌هایشان!
- بانک ها تلاش می کنند مشکلات مربوط به وام ها را به وسیله اختفای اطلاعات حساب ها و دستکاری در اطلاعات پنهان سازند.
- فقدان نظارت رسمی بر عملکرد آنها.
به علاوه، بعضی مردم معتقدند که تاکید زیاد بر تامین منابع مالی خرد جهت مقابله با فقر، سایر حمایت ها از قبیل حمایت های دولتی را کاهش می‌دهد.

نظرات بینندگان
آخرین مطلب
ارسال خبرنامه
برای عضویت در خبرنامه سایت ایمیل خود را وارد نمایید.
نشریات