امین پناهی/ پس از ماهها کشمکش و جنجال بر سر برجام بالاخره دونالد ترامپ در یک سخنرانی اعلام کرد، از برجام خارج میشود. هر چند برجام قراردادی بود که بین هفت کشور منعقد شده بود و یک توافق دوطرفه نبود که با خروج یکی از کشورها از این قرارداد به کلی از بین برود؛ اما خروج آمریکا از برجام در واقع ادامه آن را در هالهای از ابهام قرار داد.
ژست همراهی اروپا با برجام
پس از خروج ترامپ از برجام سردمداران اروپایی تلاش کردند مخالفت خود را با این تصمیم و همراهی با برجام اعلام کنند. نخستوزیر انگلیس اعلام کرد: «سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان به توافق هستهای متعهد خواهند بود.» ترزا می افزود: «به همه کشورهای جهان یادآور میشوم که برجام، پشتوانهای حقوقی به نام قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل دارد و مفاد آن کماکان برای جهانیان لازمالاجرا است.» وزارت خارجه آلمان هم طی بیانیهای اعلام کرد، با برجام، جهان امنتر از قبل شده و اروپا به همین دلیل، برای حفظ آن «سخت تلاش خواهد کرد.» رئیسجمهور فرانسه نیز از تصمیم رئیسجمهور آمریکا برای خروج از توافق هستهای ابراز تأسف کرد و در نهایت فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در واکنش به خروج ترامپ از برجام گفت: «اروپا از تحریمهای ضد ایرانی آمریکا نگران است؛ به برجام پایبندیم.» موگرینی در واکنش به سخنان ترامپ گفت: «اجازه ندهید هیچ کسی برجام را از بین ببرد. ما در کنار ایران
هستیم.»
هر چند واکنش سردمداران اروپایی به خروج ترامپ از برجام یک واکنش انتقادی بود؛ اما در واقع نباید انتظار داشت این واکنشها به جایی ختم بشود که اروپاییها بزرگترین شریک و همپیمان خود، یعنی آمریکا را رها کرده و به ایران بپیوندند. از سویی، توجه به این نکته ضروری است که دونالد ترامپ در سخنرانی خود برای اعلام خروج از برجام گفت: «من اعلام میکنم ایالات متحده آمریکا از برجام خارج میشود و طی چند روز آینده با صدور یک فرمان اجرایی، شدیدترین تحریمهای هستهای و اقتصادی را علیه ایران باز میگردانم. هر کشوری که به ایران کمک کند نیز میتواند تحت تحریمهای ایران قرار گیرد.»
مهلت چند هفتهای دولت
آقای روحانی، رئیسجمهور هم بلافاصله پس از سخنرانی ترامپ در نطق تلویزیونی خاطر نشان کرد، حالا که آمریکا از برجام خارج شده، دولت او به دنبال حفظ برجام به کمک دولتهای اروپایی، روسیه و چین است. آقای روحانی در همین سخنرانی به فرصت چند هفتهای اشاره کرد که قرار است طی آن در صورت همکاری طرفهای اروپایی، ایران همچنان در برجام بماند.
تأکید رهبری بر تضمین اروپاییها
صبح روز بعد، رهبر معظم انقلاب در دانشگاه فرهنگیان با اشاره به بدعهدی آمریکا در عمل به تعهداتش فرمودند: «حالا گفته میشود که برجام را میخواهیم با این سه کشور اروپایی ادامه بدهیم؛ من به این سه کشور هم اعتماد ندارم. من میگویم به اینها هم اعتماد نکنید؛ [اگر] میخواهید قرارداد بگذارید، تضمین به دست بیاوریدـ تضمین واقعی، تضمین عملیـ وَالّا فردا اینها هم همان کاری را خواهند کرد که آمریکا کرد.»
اروپا تضمین نکرد
اما پس از این ماجرا وزیر امور خارجه به دنبال صحبت درباره آینده برجام و امکانسنجی تداوم آن به چند کشور میرود. ظریف شروع به سفر میکند تا با طرفهای قرارداد برجام مذاکرهای دوباره داشته باشد و بتواند تضمین ادامه برجام را از آنها اخذ کند. ابتدا به چین و روسیه سفر کرده و با وزرای خارجه آنها صحبت میکند؛ اما مهمترین بخش این سفر حضور او در مقر اتحادیه اروپا و ملاقات با وزرای خارجی آلمان، فرانسه، انگلیس و همچنین خانم موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپاست.
ظریف این بار بدون لبخند و پیش از شروع نشست به طرفهای مذاکره هشدار میدهد: «زمان زیادی برای دستیابی به مکانیزم تضمینهای لازم برای حفظ منافع ایران در صورت ماندن در برجام وجود ندارد. ما امروز میخواهیم ببینیم که آیا اعضای باقیمانده برجام آماده ارائه منافع اقتصادی برجام هستند یا نه.»
نشست حدود یک ساعتونیم طول میکشد و ماحصل آن گویا آن چیزی است که رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان را راضی کرده است. بیانیهای که قرار است مفاد آن را «فدریکا موگرینی» قرائت کند، بندهای گوناگونی دارد که اهم آن عبارت است از: «حفظ و تعمیق روابط اقتصادی با ایران، تأکید بر تعاملات مؤثر بانکی با ایران، تداوم فروش نفت و گاز ایران، سرمایهگذاری بیشتر در ایران، حمایت از فعالان اقتصادی اروپا که در ایران مشغول هستند و ایجاد فضای اطمینانبخش حقوقی برای آنها»؛ پس از آن ظریف اعلام میکند که قرار است گفتوگوهای کارشناسی از هفتههای آینده آغاز شود و نتیجه آن به سمع وزرای خارجه چهار کشور برسد.
محمدجواد ظریف گویا با دست پر به تهران باز میگردد و آن چیزی که در نظر داشته، به دست آورده است؛ اما آیا این آن چیزی است که رهبر معظم انقلاب در صحبتهای خود در دانشگاه فرهنگیان از دولت خواسته بودند؟ ایشان از دولت میخواهند تضمین عملی و واقعی از دولتهای اروپایی بگیرد؛ اما هیچ سازوکاری در این بیانیه وجود ندارد که منافع ایران را به طور کامل تضمین کند.
نشانههای پا پس کشیدن اروپا
یکی از مسائلی که هم برای ایران و هم برای کشورهای اروپایی بسیار مهم است، نوع برخورد تحریمهای جدید آمریکا علیه ایران با سرمایهگذاریهایی است که شرکتهای بزرگ این کشورها پس از برجام انجام دادهاند. هر چند دولت فرانسه ابتدا اعلام کرده بود، از سرمایهگذارانش در ایران حمایت و دفاع خواهد کرد تا استثناهایی برای این شرکتها از دولت ترامپ دریافت کند؛ اما مکرون، رئیسجمهور فرانسه اعلام میکند قرار نیست بر سر ایران با آمریکا جنگ تجاری راه بیندازد.
در واقع، اروپا بر سر یک دوراهی بین ایران و آمریکا مانده و فهمیدن اینکه در نهایت کدام یک را انتخاب خواهد کرد، کار خیلی دشواری نیست و با یک حساب سرانگشتی میتوان متوجه این موضوع شد. حجم معاملات دوطرفه آلمان، فرانسه و انگلیس با آمریکا 379 میلیارد دلار است؛ در حالی که این عدد درباره ایران از 9/5 میلیارد تجاوز نمیکند و این به معنای آن است که تجارت با ایران کمتر از دو درصد تجارت با آمریکاست. از سوی دیگر، آمریکا صاحب امتیاز چاپ دلار در جهان است و این صاحب امتیازی اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا دولت آمریکا هر شرکت یا بانکی را که بخواهد، میتواند از چرخه دلار خارج کند و بازگشت به این چرخه مستلزم تحمل جریمههای هنگفتي است که تجارت با ایران و سود حاصل از آن نمیتواند کفاف این جریمه را بدهد. این در حالی است که دولتهای اروپایی نیز در مقابل این جریمه بانکهایشان نمیتوانند کمکی به آنها کنند.
بنابراین، اروپاییها برای حفظ برجام و از بین نرفتن قراردادی که روزی پای آن را امضا کردهاند، اگر بخواهند هم نمیتوانند کاری بکنند. به این معنا که حتی اگر اروپا تضمین بدهد در برجام خواهد ماند، چندان نمیتوان به این تضمین دل بست و امیدوار بود که هر آنچه میگوید انجام میدهد.
تکرار یک تجربه تلخ
البته نباید فراموش کنیم سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه همان سه کشوری هستند که در سال 1383 قرارداد سعدآباد را به ملت ایران تحمیل کردند. کشورهای موسوم به تروئیکای اروپا که طی این قرارداد توانسته بودند از هر گونه فعالیت هستهای ایران حتی در سطح آزمایشگاهی جلوگیری کنند و قرار بود به ازای آن از رفتن پرونده ایران به شورای امنیت جلوگیری کنند؛ اما عملاً چنین اتفاقی نیفتاد و حسن روحانی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی در آن زمان در نامهای به محمد البرادعی نوشت: «متأسفانه، در مقابل اگر نگوییم هیچ، ایران مابهازای بسیار اندکی دریافت کرد و بارها اقدامات اعتمادساز خود را افزایش داد و تنها در عوض آن، با قولهای انجام نشده و درخواستهای بیشتر روبهرو شد.»
اروپا چنین تضمینی نداده و نخواهد داد؛ در واقع آنها به دنبال یک سازوکار قانونی هستند که بتوانند شرکتهای خود را از تحریمهای آمریکا مستثنی کنند و البته این در صورتی امکانپذیر است که ترامپ این استثنا را برای شرکتهای مزبور بپذیرد.
هر چند اگر چنین اتفاقی هم بیفتد، این ایران است که نتوانسته هیچ استفادهای از برجام ببرد. به این معنا که در حال حاضر تحریمهایی که به واسطه برجام تعلیق شده بودند، با شدت بیش از پیش باز میگردند و ایران تنها به بهای همکاری با چند شرکت اروپایی حق نخواهد داشت هر گونه فعالیت هستهای را که در برجام از آن منع شده، دوباره راهاندازی کند. بعید نیست اروپا و آمریکا با ایفای نقش پلیس خوب و بد به دنبال چنین سناریویی برای آینده برجام
باشند.
اما با نگاهی به پیشینه تاریخی کشورهای اروپایی درباره ایران و همچنین با توجه به اظهارنظرهای برخی مقامات این کشورها درباره مذاکرات جدید با ایران، به نظر میرسد این سه کشور اروپایی به دنبال دریافت امتیازات جدید از ایران برای حفظ برجام هستند و بهای همراهی خود را کشاندن کشورمان به پای میز مذاکره درباره توانمندی موشکی، مسائل منطقهای و... قرار
دادهاند.