شهید مطهری - صفحه 21

مقصود رنجبر / عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد قم) و دانشجوی دکترای علوم سیاسی - چکیده: مشروعیت از مهم‌ترین مفاهیم مورد بحث در فلسفه و علوم سیاسی است. در این مقاله ضمن بررسی اجمالی مفهوم نظری مشروعیت و دیدگاه‌های مختلف اسلامی در مورد مبنای مشروعیت سیاسی، دیدگاه شهید مطهری درباره مشروعیت حکومت اسلامی بررسی شده است. اساس نظریه شهید مطهری درباره مشروعیت تفکیک حکومت به دو دوره دوران حضور و غیبت معصوم(ع) است. ایشان نقش مردم را در تایید مشروعیت حکومت در دو دوران حضور و غیبت یکسان ارزیابی نمی‌کند. واژه‌های کلیدی: مشروعیت، امام معصوم، زعامت سیاسی، ولایت فقیه مقدمه: موضوع دولت و حکومت در اسلام یکی از پیچیده‌ترین مباحث در اندیشه سیاسی شهید مطهری است. این پیچیدگی به این دلیل است که ایشان برای تدوین جامع و کامل اندیشه سیاسی خود در باب دولت در اسلام، فرصت و زمان زیادی نداشتند و در واقع با شهادت ایشان، بسط این ایده‌های جامع ممکن نگردید. برخی یادداشت‌های به جا مانده از شهید مطهری نشان می‌دهد که ایشان چنین برنامه تحقیقی را داشته و درصدد تدوین اندیشه سیاسی بوده‌اند. در حال حاضر فقط می‌توان با تکیه بر دیدگاه‌های ایشان در آثار مختلف به بازسازی اندیشه وی درباره دولت پرداخت1، قدر مسلم آن است که به نظر مطهری بین بنای سیاسی – اجتماعی اسلام (حکومت و نظام سیاسی) وزیر بنای فکری – اعتقادی اسلامی پیوند وجود دارد و از طریق مطالعه آثار اعتقادی و فکری مطهری می‌توان به اندیشه وی در باب حکومت و دولت در اسلام نزدیک‌تر شد. البته این موضوع از سختی کار نمی‌کاهد، بلکه راه و مسیر آن را روشن‌تر می‌کند. اساس اندیشه سیاسی شهید مطهری برای دوران جدید، از یک سو نظریه امامت شیعه و از سوی دیگر حق حاکمیت ملی و حقوق مردم است. مطهری در آثار خود در جاهای مختلف نشان داده که دغدغه اصلی وی در زمینه حکومت، جمع بین این دو مؤلفه با استفاده از تجربه‌های تاریخی جهان اسلام و جهان معاصر است. مطهری از یک سو به دنبال تحقق اهداف شریعت در حکومت و دولت اسلامی است و از سوی دیگر با توجه به تجارب تاریخی جوامع اسلامی و جوامع غربی، به دنبال اندیشه‌ای درباره دولت است که در آن حقوق مردم به طور کامل مراعات شود. به طور طبیعی نگاه شهید مطهری به مقوله مشروعیت نیز در چارچوب برآوردن همین هدف است. در وهله اول باید گفت که نگاه ایشان به بحث مشروعیت، نگاه دوگانه‌ای است. همان‌طور که گفتیم مطهری حاکمیت را از یک سو بر مبنای نظریه امامت شیعه و از سوی دیگر براساس حاکمیت ملی مورد توجه قرار می‌دهد که تلفیق این دو در عمل البته کار دشوار و پیچیده‌ای است. به نظر می‌رسد مطهری با توجه به تقسیم‌بندی خود از حکومت براساس امامت و حکومت در دوران جدید، به دو نوع مشروعیت قائل است که براساس آن مشروعیت حکومت امام معصوم(ع)، الهی است ولی مشروعیت حکومت در دوران جدید مردمی است. مطهری به صراحت دوران حضور امام را از دوران عدم حضور آن تفکیک می‌کند که در هر یک از این دوره‌ها طبیعتاً الزامات خاصی حکم‌فرماست. در دوره حضور امام، از آن نظر که حکومت امام برگرفته از مقام ولایی است و مرجعیت دینی وی در حد عصمت است، مشروعیت حکومت، ارتباطی به رأی مردم ندارد. امام حکومت را مستقیماً از جانب خداوند به عهده می‌گیرد و از این بابت هم حکومت وی مشروعیت پیدا می‌کند.2 شهید مطهری مشروعیت حکومت امام معصوم را از غیرمعصوم تفکیک می‌کند. بنابراین برای فهم این مسأله بررسی دیدگاه وی درباره حکومت معصوم و ارتباط آن با ولایت امام از اهمیت خاصی برخوردار است. البته ذکر این نکته هم ضروری است که شهید مطهری این بحث را از بعد کلامی مطرح کرده‌اند و لذا بیشتر توجه‌شان به مبانی نظری بوده تا تجارت تاریخی.