* گفته مي‌شود كودتاي نافرجام اخير توسط نيروهاي نظامي متمايل به فتح‌الله گولن صورت گرفته است. آيا او در جامعه نظامي و سياسي از قدرت لازم براي انجام اين نوع اقدامات برخوردار است؟
** من اعتقاد ندارم صفر تا صد اين كودتا توسط فتح‌الله گولن طراحي و صورت گرفته باشد. مبناي سخنم بر اين اساس است كه از گذشته تا به امروز، فتح‌الله گولن به‌طور سنتي در پليس تركيه نفوذ داشته است و نه ارتش اين كشور. ارتش تركيه از بدو تاسيس تا به امروز، گرايش‌هاي لاييك داشته در حالي كه گولن يك فرد ظاهرا مذهبي است. با اين حال، اگر اردوغان در كودتاي روز گذشته سقوط مي‌كرد، حتما او خوشحال مي‌شد و از آن، بهره‌برداري‌هاي لازم را مي‌كرد. ما در جريان كودتاي نافرجام تركيه مشاهده كرديم پليس اين كشور از دولت حمايت كرد و در مقابل كودتاچيان و ارتش ايستاد. از سوي ديگر، نفوذ فتح‌الله گولن در سال‌هاي اخير كاهش يافته است و او ديگر آن قدرت سابق را ندارد كه بخواهد دست به اقدام براندازي بزند زيرا اگر اين امكان براي آنها مهيا بود و گولن اين قدرت را داشت، خيلي قبل‌تر اين كار را انجام مي‌داد. با اين حال، ما مشاهده كرديم كه او پس از تاخير بسيار و مشخص شدن نتيجه كودتا، موضع‌گيري كرد و مخالفت را نشان داد.
* آيا انجام اين كودتاي نافرجام موجب خواهد شد تا اردوغان دولت امريكا را براي تحويل فتح‌الله گولن تحت فشار بيشتري قرار دهد؟
** تركيه از مدت‌ها پيش مكررا از دولت امريكا خواسته است تا فتح‌الله گولن را به دولت اين كشور تحويل دهد. دليل اين درخواست نيز آن است كه تنها گروه منسجم و قدرتمند مخالفي كه مي‌تواند با اردوغان مخالفت كرده و او را به چالش بكشد، گروه فتح‌الله گولن است. هيچ گروه و جريان ديگري به اندازه فتح‌الله گولن در برابر اردوغان قدرتمند نيست. به هر حال او در بخشي از جامعه تركيه نفوذ دارد. اگر هم امروز مشاهده مي‌كنيم پاي او در اين جريان باز و نقش او پررنگ مي‌شود، به اين خاطر است كه اردوغان مي‌خواهد از اين مساله كمال استفاده را كرده و او را به گوشه‌اي از رينگ ببرد و تحت فشار قرار دهد. البته بايد بگويم كه اين اختلافات ميان اردوغان و گولن از ابتدا نبوده است.
هنگامي كه من سه سال پيش تركيه را به عنوان سفير ترك كردم، به نحوه رويكرد گولن و رسانه‌هاي او مانند «نشريات زمان» انتقاد كردم و گفتم كه شما مخالف گسترش روابط ايران و تركيه هستيد و پيش‌بيني كردم كه آنها روزي عليه اردوغان و حزب عدالت و توسعه شورش خواهند كرد. اين مساله با انتقادات گسترده رسانه‌هاي حامي او مواجه شد و گفتند كه چرا دولت تركيه اجازه خروج به من داده است. من اين پيش‌بيني را آن زمان كرده بودم و مي‌دانستم كه آنها دچار اختلاف خواهند شد. اتفاقا هشت ماه بعد از خروج من از تركيه همين مساله رخ داد و اختلافات اردوغان و گولن اوج گرفت.
* فكر مي‌كنيد دولت امريكا در برابر اين فشارها چه مي‌كند؟
** تركيه فشارهايش را افزايش مي‌دهد ولي دولت امريكا به راحتي تسليم اين فشارها نخواهد شد. آنها حتما از دولت تركيه مي‌خواهند تا اسناد و مدارك‌شان را درباره نقش فتح‌الله گولن ارايه دهند. من فكر نمي‌كنم كه اسنادي درباره ارتباط گولن و كودتاچيان وجود داشته باشد و در نتيجه فكر نمي‌كنم اين فشارها به سرانجامي برسد.
* كودتاچيان در ساعت اندكي بسياري از نهادهاي دولتي را در اختيار گرفتند اما در نتيجه شكست خوردند. دليل اين شكست را چه ارزيابي مي‌كنيد؟
** از گذشته، تركيه كشور كودتاخيزي بوده است. در دهه‌هاي گذشته چهار كودتاي موفقيت‌آميز در اين كشور رخ داده بود و ارتشي‌ها در انجام اين امور، سابقه و تجربه دارند. كساني كه مي‌خواهند كودتايي را انجام دهند، بايد سناريويي داشته باشند كه از كجا كار خود را آغاز و در كجا به پايان برسانند. من چند عامل را در شكست كودتاي اخير در تركيه موثر مي‌دانم. نخست، عدم همراهي كامل ارتش تركيه با انجام اين كودتا بود. در گذشته، تمام قوا و نيروهاي ارتش تركيه در كودتا مشاركت داشتند ولي در اين كودتاي نافرجام اخير، شاهد همراهي كامل ارتش تركيه نبوديم. از سوي ديگر، مصاحبه اردوغان با رسانه‌هاي تركيه بسيار به موقع بود و موثر واقع شد.
او در آن مصاحبه، از مردم خواست تا در خانه‌ها باقي نمانند و به خيابان‌ها بريزند و با كودتا مقابله كنند. اين مساله هم رخ داد و شاهد حضور گسترده مردم تركيه در خيابان‌ها بوديم. ارتش در مقابله با حضور گسترده مردم، سردرگم بود؛ به عبارت ديگر، آنها اين مساله را پيش‌بيني نكرده بودند و فكر مي‌كردند مردم به دليل مسائل ناشي از اقدامات دولت در موضوع سوريه، انفجارهاي ناشي از اقدامات تروريستي در تركيه و نارضايتي‌هاي موجود در زمينه‌هاي مختلف در خانه‌ها باقي مي‌مانند و با كودتا همراهي مي‌كنند. در كودتاهاي پيشين، مردم در برابر كودتا مخالفت نمي‌كردند. تصور كودتاچيان، اين بود ولي اين تصور غلط از آب درآمد و نقشه‌هاي‌شان را برباد داد.
مردم در اين باره نقش اساسي ايفا كردند و حضورشان موجب شكست كودتا شد. از طرفي، آنها انتظار ورود پليس تركيه به اين مساله و كمك‌شان را به دولت نداشتند. ارتش در اين باره نمي‌دانست چه بايد بكند؛ يا بايد مردم را به گلوله مي‌بستند يا بايد تسليم مردم مي‌شدند. چون آنها سناريويي در خصوص چگونگي برخورد با مردم نداشتند و فكر هم نمي‌كردند كه مردم به صحنه بيايند؛ به همين دليل دقيقا نمي‌دانستند كه چطور بايد با مردم برخورد كنند. حضور پليس نيز در اين باره موثر واقع شد. در مجموع مي‌توانم بگويم كه كودتاچيان استراتژي مشخص و سناريو كاملي نداشتند و براساس تصورات پيشين و برنامه‌اي خام دست به كودتا زدند.
* از عدم انسجام ارتش در برابر اين كودتا برخلاف دفعات قبل سخن گفتيد. چرا ارتش تركيه در اين باره چند دسته شد؟
** اين مساله را در دو زاويه مي‌توان مورد بررسي قرار داد. از يك زاويه، بايد به اين نكته اشاره كنم كه دولت حزب عدالت و توسعه در سال‌هاي گذشته تحول شگرفي در ساختار اقتصادي تركيه ايجاد كردند؛ به گونه‌اي كه اكثريت مردم اين كشور از شرايط و دولت عدالت و توسعه رضايت دارند. ارتش تركيه هم بخشي از اين بدنه است و نمي‌تواند نسبت به اين مسائل بي‌تفاوت باشد. از سوي ديگر، از زمان قدرت‌گيري اردوغان و حزب عدالت و توسعه، او و حزبش تلاش‌هاي بسياري را براي بركناري، تصفيه و به زندان انداختن عناصر به زعم خود نامطلوب ارتش انجام داد. او تلاش كرد تا پاي نظاميان را از عرصه سياست كوتاه كند. اين كودتا قطعا براي اردوغان سوالات بسياري را ايجاد خواهد كرد. او حتما از خود خواهد پرسيد كه اين كودتاچيان كجا بودند و چرا از تيررس ايشان دور مانده‌اند.
* شكست كودتا در تركيه تا چه اندازه موجب قدرت‌يابي بيشتر اردوغان خواهد شد؟
** حتما اين مساله در قدرت‌گيري بيشتر اردوغان براي مدتي تاثير خواهد داشت و موجب مصون ماندن از انتقادها در مقطعي خواهد شد. به عبارتي، اين مساله زمان بازيابي را براي اردوغان ايجاد خواهد كرد ولي بايد حتما زمينه‌ساز تفكر بيشتر او در خصوص مسائل شود و به اصلاح و تجديدنظر در برخي سياست‌ها منجر شود. حتما بخشي از سياست‌هاي اردوغان اشتباه بوده است؛ زيرا اگر اشتباه نبود، عزم آنها به كودتا منتهي نمي‌شد. به هر حال، ارتش نيز بخشي از جامعه تركيه است و او بايد فكر كند چرا بخشي از جامعه تركيه ناراضي است و مي‌خواهد كودتا كند. حتما محبوبيت و اقدامات مثبت سال‌هاي گذشته اردوغان و دولتش در شكست كودتا و همراهي مردم موثر بوده است ولي مهم‌تر از آن، عدم استراتژي درست و نداشتن سناريوي كامل توسط كودتاچيان بود. در واقع، شرايط زماني و مكاني اين مساله اردوغان را ياري كرد.
* فكر مي‌كنيد روند تحولات داخلي تركيه با شكست كودتا به سمت و سويي برود؟ روند پيش رفتن به سمت نظام رياستي شتاب خواهد گرفت؟
** يكي از احزابي كه در همان ساعات اوليه كودتا از اردوغان حمايت كرد، حزب ملي تركيه به رهبري دولت باغچه‌لي بود. اردوغان و باغچه‌لي از سال‌ها پيش با يكديگر اختلاف داشتند ولي از آنجايي كه حزب عدالت و توسعه براي تغيير قانون اساسي نياز به آراي بيشتري دارد، اخيرا شايعه شده بود كه اين دو با يكديگر به تفاهم رسيده‌اند. اين محكوم كردن، آن هم در ساعات اوليه كودتا معني‌دار است و حتما به شايعات دامن خواهد زد و احتمالا روند حركت به سمت نظام رياستي سرعت مي‌گيرد.
* يكي از مسائلي كه در اين كودتا رخ داد، محكوميت اين كودتا توسط تمام احزاب مخالف اردوغان و به ويژه احزاب كرد بود در حالي كه تنش‌ها ميان اين احزاب و دولت تركيه در سال‌هاي اخير به اوج خود رسيده است. دليل اين محكوميت‌ها چه بود؟
** دوره كودتا كردن در قرن ٢١ گذشته است. ديگر كسي موافق كودتا نيست. در كودتاي نافرجام اخير، تمامي احزاب و گروه‌ها و به عبارتي، جامعه مدني تركيه با كودتا مخالفت كردند. كردها هم از جمله اين مخالفان بودند و آن را محكوم كردند. ممكن است اين سوال مطرح شود كه چرا با وجود تنش و اختلاف بسيار با اردوغان، آنها با كودتا مخالفت كردند؟ اين مخالفت از اين مساله نشات مي‌گيرد كه عامل اصلي تنش‌ها و برخوردها با اكراد، ارتش بوده است. كردها مي‌دانستند با قدرت‌يابي ارتش و تشكيل دولت توسط آنها، نخستين گروهي كه ارتش به سراغ‌شان مي‌رود، كردها هستند. آنها مي‌دانستند به دليل افكار ناسيوناليستي شديدي كه دارند، تنش‌ها با شكل‌گيري دولت نظامي تشديد مي‌شود و به همين خاطر، به زعم آنها ميان بد و بدتر، مجبور به قضاوت شدند.
* اين مخالفت كردها با كودتا، موجب اصلاح در سياست‌هاي اردوغان در برابر كردها خواهد شد؟
** اثر مستقيمي نخواهد داشت ولي بي‌تاثير هم نيست.
* در ساعات اوليه كودتا شاهد نوعي تعلل در موضع‌گيري از سوي امريكا، اتحاديه اروپا و عربستان به اين ماجرا بوديم. نگاه اينها به اردوغان چيست؟ چرا در آن ساعات اوليه امريكا، اتحاديه اروپا و عربستان حمايت‌هاي رسمي خودشان را اعلام نكردند و پس از بروز نشانه‌هاي شكست كودتا حمايت‌هاي رسمي‌شان را از دولت مشروع اين كشور اعلام كردند؟
** من فكر مي‌كنم موذيانه‌ترين واكنش و موضع‌گيري را سعودي داشت. هنگامي كه من در تركيه بودم، متوجه شدم مردم تركيه بر اين اعتقاد هستند كه سعودي موجب فروپاشي عثماني شد و آنها بودند كه از پشت خنجر زدند. از نظر تاريخي، تركيه و عربستان همواره با يكديگر اختلاف داشته‌اند. از سويي، موضع‌گيري‌شان هم شيطنت‌آميز بود و من فكر مي‌كنم، حتي آنها بي‌ميل به سقوط دولت تركيه نبودند. چند روز پيش، ييلدريم، نخست‌وزير تركيه طي سخناني سياست‌هاي كشورش را در خصوص سياست خارجي تركيه و سياست‌هاي جدي اين كشور نسبت به سوريه و عراق تشريح كرده بود و آن، نويد يك گشايش جديد و پديدار شدن يك افق مثبت و سازنده را مي‌داد و همين موجب شد تا سعودي نسبت به آنها دلگير باشد و خود را در خصوص سوريه تنها ببيند.
از سوي ديگر تعطيلي نمايندگي‌هاي فرانسه دو روز قبل از كودتا نكته جالب و قابل تاملي است. در رابطه با موضع‌گيري كشورهاي اروپايي نيز بايد بگويم كه معمولا اروپايي‌ها در خصوص تركيه نان به نرخ روز خور هستند. همان‌طور كه گفتيد اعلام موضع و حمايت آنها با تاخير رخ داد؛ حتي امريكايي‌ها مواضع بهتر و سريع‌تري را نسبت به اروپايي‌ها اعلام كردند. با اين حال، تنها كشوري كه به موقع موضع‌گيري و با دولت قانوني و ملت اين كشور اعلام همبستگي كرد، جمهوري اسلامي ايران بود. شما ديديد كه تنها ساعتي پس از روي دادن اين ماجرا، وزير امور خارجه و دولت ايران اعلام كرد كه كودتا جايي در ميان مردم ندارد و ايران در كنار تركيه است. ترك‌ها بايد اين مساله را مورد توجه قرار دهند و متوجه باشند كه دوست واقعي آنها ايران است و نه برخي از كشورها مانند عربستان.
* فكر مي‌كنيد اين كودتا تا چه اندازه بر جايگاه منطقه‌اي تركيه تاثير خواهد گذاشت؟ به عبارتي، اين كودتا چه تاثيري بر تحولات منطقه‌اي خواهد داشت؟
** من اميدوارم شكست اين كودتاي نافرجام اثر مثبتي بر روند تحولات داشته باشد. بايد آنها فكر كنند چرا ارتش تركيه كه بخشي از جامعه اين كشور است، دست به كودتا زد. چه عواملي موجب اين كار شد؟ بحران سوريه حتما در اين باره تاثير داشته است. انفجارهاي اخير حتما اثر داشته است. اينها مسائلي هستند كه دولت تركيه بايد نسبت به آنها فكر و در نهايت در برخي سياست‌هاي خود بازنگري كند. اگر اين كار صورت گيرد، شاهد تعامل‌هاي بيشتري در عرصه منطقه‌اي خواهيم بود و برخورد با داعش جدي‌تر خواهد شد.
اين مساله حتما به بازتنظيم روابط تركيه با همسايگانش منجر خواهد شد. اين مساله به ويژه بايد در خصوص ايران رخ بدهد چراكه سريع‌ترين و صريح‌ترين موضع‌گيري را نسبت به اين كودتا داشت. من بارها به اين نكات اشاره كرده و هشدارها را داده بودم. مهم‌ترين كار را بايد دولت تركيه در عرصه سياست خارجي كليد بزند و به سياست‌هايش نظمي جديد ببخشد. من فكر مي‌كنم اين كار آغاز شده و حتما اين مساله به آن سرعت خواهد بخشيد.
http://etemadnewspaper.ir/?News_Id=49016
ش.د9501343