(روزنامه جوان ـ 1396/06/25 ـ شماره 5189 ـ صفحه 6)
اگرچه بسياري از احزاب كرد براي برگزاري رفراندوم به اجماع رسيده‌اند اما مخالفت كشورهاي منطقه و فرامنطقه‌اي موانع و چالش‌هاي عمده‌اي هستند كه پيش‌روي كردها براي موفقيت در اعلام استقلال كامل از عراق و تشكيل كشور كردي بر جاي خود باقي هستند.
همه‌پرسي استقلال كردستان عراق كه قرار است در تاريخ 25 سپتامبر برگزار شود، تحولي مهم نه تنها براي كردهاي عراق بلكه براي كل منطقه محسوب مي‌شود و طبيعتاً با پيچيدگيهايي همراه است؛ چراكه اين مسئله منحصر به كردها و عراق نميشود، بلكه امنيت كشورهاي منطقه به ويژه تركيه، ايران و سوريه را كه بيشترين جمعيت كرد را در اختيار دارند، تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد. شايد كردها و در رأس آن مسعود بارزاني، رئيس اقليم كردستان با رأي مثبت در همه‌پرسي استقلال از عراق براي مدت كوتاهي از اين پيروزي موقتي خوشحال باشند اما گام‌هاي بعدي پس از استقلال چندان راحت نخواهد بود و همسويي جامعه بين‌المللي و كشورهاي منطقه كه اين اقدام را تأييد نمي‌كنند، چالش‌هاي جدي است كه كردها در دوره پسا استقلال با آن دست و پنجه نرم خواهند كرد.
انشقاق در بين كردها
تلاش‌هاي بارزاني براي برگزاري همه‌پرسي در موعد مقرر در حالي است كه برخي احزاب در مناطق كردنشين با اين رفراندوم مخالفت كرده‌اند. دو حزب دموكرات كردستان عراق به رهبري بارزاني و اتحاديه ميهني كردستان به رهبري جلال طالباني، اختلافات ديرينه با يكديگر داشته‌اند و بعد از اعلام استقلال ممكن است بر سر تقسيم قدرت با يكديگر به نزاع بپردازند. بارزاني علاوه بر اربيل، استان مورد مناقشه كركوك را كه سرشار از منابع نفتي و گاز است به عنوان قطب اقتصادي براي پس از استقلال كردستان در نظر گرفته است تا دامنه مرزهاي جغرافيايي كردستان را توسعه دهد اما احزاب تركماني و عرب‌هاي كركوك اعلام كرده‌اند كه اين همه‌پرسي را تحريم مي‌كنند. زيرا به رغم اين احزاب اين مسئله، امنيت و ثبات و همزيستي مسالمت‌آميز ميان اقوام مختلف در اين استان را تهديد مي‌كند. از آنجاكه بارزاني اعلام كرده با هر حزب يا اقليتي كه با همه‌پرسي استقلال مخالفت كند، برخورد شديد خواهد نمود، لذا به نظر مي‌رسد، بعد از اعلام استقلال درگيري بين اين اقليت‌ها با دولت اربيل تشديد شود. بنابراين بارزاني پيش از رسيدن به رؤياي استقلال، با بحران در مناطق كردنشين روبه‌رو است و اين اختلافات در فرداي پس از استقلال به مراتب بيشتر خواهد شد. زيرا مخالفت‌هاي عراق، كشورهاي منطقه و جامعه جهاني كردها را در وضعيت بدتري قرار خواهد داد.
بحران در روابط با عراق
كردها كه براي چند دهه در كنار عراقي‌ها به طور مسالمت‌آميز زندگي كرده‌اند، الان در آستانه رويارويي با عراقي‌ها قرار دارند. درحالي كه عراق هنوز درگير جنگ با داعش بوده و آسيب‌هاي ناشي از مبارزه با تروريست‌ها از اين كشور رخت برنبسته است، تشكيل كردستان مي‌تواند شروعي بر پيدايش مجموعه بحران‌هاي پيچيده‌اي باشد كه ممكن است عراق را به سمت تجزيه بكشاند. مقامات عراق كه همه‌پرسي استقلال را بخشي از پروژه تجزيه اين كشور مي‌دانند به هر نحوي شده سعي دارند مانع از تحقق چنين سناريويي شوند. بغداد اعلام كرده است كه به نتايج همه‌پرسي كردها پايبند نخواهد ماند و پارلمان عراق نيز در مخالفت با آن رأي داده است و در صورتي كه كردها به جدايي از عراق رأي دهند، بدون شك اختلافات مرزي و درگيري با دولت مركزي شروع خواهد شد و اين مسئله با توجه به آرايش ارتش عراق در مرزهاي اربيل دور از انتظار نيست. از آنجا كه كركوك به عنوان منطقه مورد مناقشه بين اقليم و بغداد است احتمالاً اولين جرقه‌هاي تنش و درگيري در اين استان نمود پيدا خواهد كرد و بحران جديدي را براي عراقي‌ها به وجود خواهد آورد. بنابراين، سخنان بارزاني در آستانه برگزاري همه‌پرسي بر شدت منازعات بر سر اين رفراندوم و آينده عراق خواهد افزود. او نه تنها بر برگزاري همه‌پرسي در موعد مقرر تأكيد كرده، بلكه از آمادگي كردها به توسل به اسلحه براي نگه داشتن كركوك در اقليم كردستان سخن گفته است.
نبود حمايت بين‌المللي
اگرچه جامعه جهاني بايد از استقلال ملتها در چارچوب قوانين بين‌المللي حمايت كند، اما تحقق اين امر مهم به موافقت كشورهاي همسايه و مجمع عمومي سازمان ملل نياز دارد. زيرا كشورها تا زماني كه از سوي اعضاي سازمان ملل به رسميت شناخته نشوند مشروعيت قانوني در عرصه بين‌الملل نخواهند داشت و ارتباط آنها تنها به مرزهاي ملي‌شان محدود خواهد شد و كردها نيز به رغم اصرار بر جدايي از عراق با اين چالش روبه‌رو خواهند شد؛ چراكه هيچ كشوري از همه‌پرسي استقلال كردها استقبال نكرده است و بسياري از دولت‌ها از كردها خواسته‌اند تا همه‌پرسي را به تعويق بيندازد زيرا در شرايط كنوني اين اقدام را به مصلحت نمي‌دانند. تنها رژيم صهيونيستي موافقت خود را با استقلال كردها اعلام كرده است و تنها حامي استقلال كردستان به شمار مي‌رود. حتي امريكا كه از زمان اشغال عراق سوداي تجزيه اين كشور را در سر مي‌پروراند حمايت چنداني از كردها نكرده و حتي اخيراً از بارزاني خواسته است تا همه‌پرسي را به تعويق بيندازد. اتحاديه اروپا هم در دو سال گذشته بارها مخالفت خود را از استقلال كردستان عراق اعلام كرده است. از اين‌رو، بارزاني علاوه بر اينكه با كشورهاي منطقه دچار چالش خواهد شد، از سوي جامعه جهاني نيز حمايت نخواهد شد.
تنش با كشورهاي منطقه
بدون ترديد بزرگ‌ترين چالشي كه پيش روي كردها در فرداي پس از استقلال وجود دارد، مخالفت‌هاي تركيه و ايران است كه اقليت كردها در آنها ساكن هستند و اين دو كشور به شكل قاطع مخالفت خود را با شكل‌گيري يك دولت كردي در شمال عراق اعلام كرده‌اند. تركيه از دهه‌ها پيش با هر ابزاري مانع استقلال‌طلبي كردها در داخل خاك خود شده و شورش‌هاي جدايي‌طلبي را به شدت سركوب كرده است و الان نيز با استقلال اقليم كردستان عراق مخالف است. مقامات آنكارا در هفته‌هاي اخير بارها مخالفت خود را با همه‌پرسي كردها اعلام داشته و هشدار داده‌اند كه كردستان مستقل را به رسميت نمي‌شناسند. تركيه كه بيشترين اقليت كرد را در خود جاي داده است از اين مسئله نگران است كه با استقلال اقليم، مطالبات در مناطق كردنشين اين كشور نيز افزايش خواهد يافت و بحران جديدي را در داخل تركيه ايجاد خواهد كرد. تحقق استقلال اقليم مي‌تواند در سه كشور سوريه، تركيه و ايران كه كردها در آن حضور دارند پيامدهاي منفي بر جا گذارد و اين كشورها را با چالش‌هاي قومي و جدايي‌طلبي و استقلال‌خواهي ساير اقليت‌هاي كرد در داخل مواجه سازد. بدون ترديد، چالش‌هاي داخلي اين كشورها منطقه غرب آسيا را نيز تحت‌الشعاع قرار خواهد داد و مي‌تواند چالشي بدتر از داعش را در منطقه ايجاد كند. بنابراين، ايران و تركيه در مقابل استقلال‌طلبي كردها ساكت نخواهند نشست.
اعمال محدوديت‌هاي اقتصادي
كردستان عراق بين ايران و تركيه قرار گرفته است و براي ارتباط با جهان خارج نياز به همكاري و به رسميت شناخته شدن از سوي اين دو كشور دارد و بنابراين با توجه به مخالفت اين دو كشور با استقلال كردها، اقليم كردستان در مرزهاي خود محصور خواهد شد و براي صادرات نفتي و واردات كالا از ساير كشورها با محدوديت مواجه خواهد شد. علاوه بر ايران و تركيه كشورهاي منطقه بر دلبستگي و تعهد خود به حفظ يكپارچگي عراق نيز تأكيد كرده‌اند و مخالف تقسيم عراق به سه كشور مجزا هستند و بنابراين، مي‌توانند جلوي صادرات نفت كردستان عراق را بگيرند. تركيه بيشترين فشار را مي‌تواند بر آنها داشته باشد و با توجه به اقتصاد تك‌محصولي و وابسته به نفت اقليم، بحران اقتصادي ناشي از اين موضوع بسيار زياد خواهد بود و مي‌تواند كردها را در وضعيت نامساعدي قرار دهد. در صورتي كه اين فشارهاي اقتصادي براي مدت طولاني ادامه داشته باشد حتي مي‌تواند به شورش در داخل اقليم نيز منجر شود. طبيعي است كه از نگاه ايران، تركيه و سوريه تشكيل كشور مستقل كردستان در اين كشورها همچون يك الگو قلمداد شود و بر شدت و عمق واگرايي‌ها و درگيري‌هاي موجود بيفزايد.
توصيه بارزاني به كردهاي ايران، تركيه و سوريه مبني بر اينكه بايد حقوق خود را از راه صلح‌آميز به دست آورند، بيانگر اين است كه بارزاني در سوداي تشكيل «كردستان بزرگ» در منطقه است كه همه كردها در آن سهيم باشند و اين اظهارات مداخله جويانه مي‌تواند دولت‌هاي منطقه را به واكنش عليه اقليم كردستان وادارد.
ارزيابي
تشكيل كردستان عراق در شرايط كنوني با اينكه به تحقق بزرگ‌ترين آرزوي ديرينه كردها، يعني تشكيل يك كشور مستقل مي‌انجامد، اما اين مسئله در شرايط كنوني با توجه به اينكه علاوه بر عراق، كشورهاي منطقه را نيز با چالش‌هاي امنيتي و سياسي مواجه مي‌كند، به بروز بحران جديد از جمله جدايي‌طلبي كردها در منطقه منجر مي‌شود و اين موضوع به عنوان يك چالش مهم براي كل منطقه كه بيش از هر زمان ديگري به ثبات و امنيت نياز دارد محسوب مي‌شود. هرچند مسعود بارزاني نشان داده كه از هر موقعيتي براي رسيدن اقليم كردستان به استقلال استفاده خواهد كرد اما نبود حمايت‌هاي بين‌المللي و حساسيت‌هاي همسايگاني مانند ايران، سوريه و تركيه، همچنين اختلافات داخلي و فقدان اجماع بين گروه‌هاي سياسي در اقليم، شرايط را بسيار پيچيده كرده و بارزاني را در وضعيت دشواري قرار خواهد داد و بنابراين مي‌توان گفت كه افق چشم‌انداز استقلال كردستان عراق تيره و تار به نظر مي‌رسد.
ش.د9603732