(روزنامه آسمان آبي – 1396/10/13 – شماره 160 – صفحه 12)
پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تحولاتی اساسی در حوزه سیاست خارجی ترکیه ایجاد کرده است. نزدیک به سه دهه اخیر آنکارا توجه بیشتری معطوف به شرق از جمله خاورمیانه، آسیای مرکزی و آفریقا کرده تا روابط تاریخی خود با این مناطق را که به قبل از ایجاد جمهوری ترکیه در سال 1923 باز می‌گردد، احیا کند. طی سال‌های اخیر و با افزایش تنش‌ها در رابطه ترکیه و غرب، دولت اردوغان با سرعت بیشتری به ایجاد جای پای محکمی برای خود در قاره آفریقا پرداخته است. گسترش این رابطه که به دوران امپراتوری عثمانی بازمی‌گردد می‌تواند مزایای متعددی برای دو طرف داشته باشد.
از نظر تاریخی، امپراتوری عثمانی طی 500 سال قاره آفریقا را به‌عنوان یکی از پایگاه‌های خود تعیین کرده بود. کشورهای شمال آفریقا که از نظر جغرافیایی به اسپانیا و دیگر کشورهای غرب اروپا نزدیک‌تر است تا ترکیه و خاورمیانه، جزئی از سرزمین‌های امپراتوری عثمانی به شمار می‌آمدند و در برابر تهاجم اسپانیایی‌ها مقاومت کردند، اما نفوذ عثمانی در کشورهای جنوب صحرای آفریقا بسیار کمتر از شمال این قاره بود. با پایان امپراتوری عثمانی و ایجاد جمهوری ترکیه در سال 1923 سکولاریسم و سیاست چرخش به غرب در دستور کار آتاتورک و دیگر دولتمردان این کشور قرار گرفت. در سال‌های پس از تأسیس جمهوری ترکیه، آنکارا کمترین توجه را به قاره آفریقا نشان داد.
در نگاه تمام دولتمردان این کشور قاره آفریقا منطقه‌ای دور افتاده و دردسرآفرین بود که ارزش تعامل نداشت. با این حال سقوط اتحاد جماهیر شوروی و پایان یافتن جنگ سرد باعث تغییر این نگرش نزد سیاستمداران ترک شد و حتی کشورهای جنوب قاره آفریقا مورد توجه قرار گرفت. با پایان یافتن سال 2017 احیای رابطه ترکیه و کشورهای قاره آفریقا وارد بیستمین سال خود شد. در سال 1998 آنکارا راهکاری با نام «سیاست گشایش رابطه با آفریقا» را در دستور کار خود قرار داد.
روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال 2002 باعث افزایش توجه به آفریقا شد و در همین راستا دولت رجب طیب اردوغان سال 2005 را «سال آفریقا» نام نهاد. سه سال بعد نیز نخستین نشست همکاری‌های مشترک ترکیه و کشورهای آفریقایی در استانبول و با حضور نمایندگان و وزرای 50 کشور آفریقایی برگزار شد. پس از این نشست دولت ترکیه سفارتخانه‌های جدید خود در 15 کشور آفریقایی را تأسیس کرد. طی سال‌های اخیر حضور ترکیه در آفریقا گسترش یافته و سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی گسترده‌ای در این قاره انجام داده است.
منافع استراتژیک
توسعه روابط ترکیه و قاره آفریقا حدود دو دهه اخیر از چهار منظر صورت گرفته است. منظر اول رابطه تاریخی دو طرف است؛ ترکیه رابطه تاریخی گسترده‌ای با قاره آفریقا داشته که قدمت آن به قرون 15 و 16 میلادی باز می‌گردد. طی این دوران شمال آفریقا بخشی جدایی‌ناپذیر از امپراتوری عثمانی بود. در قرن 19 نیز با آغاز روند خروج کشورهای استعمارگر از کشورهای جنوب صحرای آفریقا، آنکارا توجه بیشتری را به این منطقه معطوف کرد.
از منظر دوم، ترکیه قصد دارد با گسترش رابطه اقتصادی و سیاسی‌اش متحدان جدیدی را در جبهه خود قرار دهد. یکی از پروژه‌هایی که به توسعه این ارتباط کمک شایانی کرد «استراتژی توسعه روابط اقتصادی با آفریقا» بود که در سال 2003 از سوی حزب عدالت و توسعه حزب حاکم ترکیه ارائه شد. طی 14 سالی که از تعیین این استراتژی می‌گذرد توسعه رابطه آنکارا با کشورهای آفریقایی روندی سریع‌تر داشته است. دولت ترکیه در حال حاضر 39 سفارت فعال در قاره آفریقا دارد و رجب طیب اردوغان که طی بیش از یک دهه اخیر سمت نخست‌وزیری یا ریاست جمهوری ترکیه را در اختیار دارد 39 سفر به کشورهای مختلف این قاره انجام داده و نخستین رئیس‌جمهوری ترکیه است که به 23 کشور آفریقایی سفر کرده. در حوزه اقتصادی هم می‌توان به ترکیش ایرلاین، مهم‌ترین خط هوایی ترکیه اشاره کرد که بیشترین پرواز‌ها را از مبدا و به مقصد کشورهای مختلف آفریقایی برقرار کرده است.
مقاصد ترکیش ایرلاین از 13 مقصد در سال 2009 به 51 مقصد در پایان سال 2016 رسید و 31 کشور آفریقایی را شامل می‌شود. براساس آمارهای رسمی حجم تبادلات اقتصادی دو طرف در پایان سال 2015 از 19 میلیارد دلار فراتر رفت که نسبت به سال 2008 افزایشی 16 درصدی و نسبت به سال 2003 جهشی 258 درصدی را نشان می‌دهد. در آن سو نیز سهم ترکیه از مبادلات تجاری خارجی کشورهای آفریقایی در سال 2014 حدود 2. 3 درصد نسبت به سال 2013 افزایش یافت. در سال 2015 هم سهم کشورهای آفریقایی از واردات ترکیه بیش از 8. 7 درصد را نشان می‌دهد. در سال 2015 میــزان ســرمایه‌گــذاری «صـنــدوق سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی ترکیه» در قاره آفریقا از 6 میلیارد دلار فراتر رفت.
درحالی‌که این رقم در سال 2003 تنها 100 میلیون دلار بود. طی 10 سال اخیر هیئت توسعه روابط خارجی ترکیه شوراهای اقتصادی اختصاصی را با 31 شریک آفریقایی تشکیل داد که 19 شورا با کشورهای جنوب صحرای آفریقا تشکیل شده است. علاوه بر این 26 کشور آفریقایی هم میزبان دفاتر توسعه روابط اقتصادی مشترک با ترکیه بودند. به این ترتیب ترکیه در حال حاضر یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری کشورهای آفریقایی به شمار می‌آید.
از دهه 70 میلادی تاکنون پیمانکاران اقتصادی ترکیه فراتر از 1150 پروژه اقتصادی به ارزش بیش از 55 میلیارد دلار در مناطق مختلف قاره آفریقا اجرا کرده‌اند. منظر سوم روابط فرهنگی دو طرف است. ترکیه می‌خواهد نفوذ فرهنگی خود را در قاره آفریقا افزایش دهد تا از این نظر هم ارتباطی نزدیک‌تر با این قاره ثروتمند، اما فقیر برقرار کند. در این مسیر ترکیه اقدام به تأسیس مراکز فرهنگی و مدارس مذهبی در نقاط مختلف قاره آفریقا کرده که مراکز فرهنگی «یونس امره» نقشی پیشرو را در صدور فرهنگ ترکیه در میان مردم قاره آفریقا ایفا می‌کند. منظر چهارم هم شامل اقدامات بشردوستانه ترکیه می‌شود. ترکیه که یکی از قدرت‌های منطقه به شمار می‌آید قصد دارد علاوه بر رابطه اقتصادی و سیاسی، از منظر کمک‌های بشردوستانه هم به توسعه قدرت خود بپردازد. توجه به اقدامات بشردوستانه طی یک دهه اخیر بیش از پیش مورد توجه آنکارا قرار گرفته است.
دیپلماسی بشردوستانه یکی از جدیدترین ابزار‌های قدرت نرم ترکیه به شمار می‌آید که می‌تواند به توسعه رابطه شهروندان کشورهای آفریقایی با شهروندان ترکیه‌ای بینجامد. براساس گزارش سازمان ملل در مورد کمک‌های بشردوستانه بین‌المللی، ترکیه در سال 2017 پس از ایالات متحده در ردیف دوم بزرگ‌ترین کشورهای اهدا‌کننده قرار گرفته است. این رتبه‌بندی براساس درآمد خالص سالانه هر کشور صورت گرفته است. در همین ارتباط ترکیه حدود 0.75 درصد درآمد خالص سالانه خود با رقم حدود 27.3 میلیارد دلار را در سال گذشته میلادی به کمک‌های خارجی به کشورهای بحران زده و مناطق پرتنش اختصاص داده است.
یکی از اصلی‌ترین کشورهای دریافــت‌کننـده ایــن کـــمک‌ها از ترکیه، سومالی است که در جنوب صحرای آفریقا قرار دارد. گرچه امپراتوری عثمانی رابطه نزدیک تاریخی و فرهنگی با کشورهای قاره آفریقا داشت، اما این رابطه از تأسیس جمهوری ترکیه تا پایان جنگ سرد تا حد زیادی قطع شد و طی حدود سه دهه اخیر از سرگرفته شده است. علاوه بر تمام مزایای اقتصادی که نصیب ترکیه شده است این کشور توانسته به عنوان عضو ناظر در نشست‌های اتحادیه آفریقا حضور داشته باشد و یکی از شرکای استراتژیک و متحدان کلیدی آفریقایی‌ها به شمار می‌آید. ترکیه در بانک توسعه آفریقایی هم یکی از اعضای غیرمنطقه‌ای آن است و تاکنون سه نشست تجاری و اقتصادی با رهبران قاره آفریقا برگزار کرده است.
در سال‌های اخیر نیز جنبه نظامی رابطه با قاره آفریقا مورد توجه اردوغان قرار گرفته و در همین راستا قراردادهای نظامی متعددی برای صادرات سلاح و نیز ایجاد پایگاه نظامی در کشورهای آفریقایی میان دو طرف به امضا رسیده است. به این ترتیب قاره آفریقا از جمله کشورهای شمال این قاره و نیز کشورهای شاخ آفریقا نقشی کلیدی در توسعه قدرت منطقه‌ای ترکیه ایفا می‌کنند.
https://asemandaily.ir/post/11158
ش.د9604402