(روزنامه وقايع اتفاقيه – 1396/11/19 – شماره 546 – صفحه 9)
در روزهای اخیر مسئله حجاب در فضای عمومی جامعه ایران به موضوعی داغ بدل شده است. در میان همه اظهارنظرها و موضع گیری های منتشر شده در رسانه ها و شبکه های اجتماعی، اخیرا اطلاعاتی از یافته های موج سوم "پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان" منتشر شده که در هر یک، تنظیم کنندگان مدعی شده اند دیدگاه مردم ایران نسبت به موضوع حجاب را نشان داده اند.
بدون اینکه قصد داشته باشیم وارد نقد و راستی آزمایی هر یک از موارد منتشرشده بر اساس داده های این پیمایش ملی شویم، در این یادداشت قصد داریم یافته های مرتبط با حجاب در این پمایش ملی را به صورت کلی ارائه کنیم. در این نوشتار قصدی برای تفسیر یا تبیین نگرش های عمومی جامعه ایران به مسئله حجاب وجود ندارد، بلکه از آن جهت که چون گزارش این پیمایش تنها در اختیار دانشگاهیان بوده، داده های مربوط به حجاب را صرفا به صورت عمومی گزارش خواهیم کرد تا به افکار عمومی در تحلیل درست مسئله کمک شود.
پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان، از مهمترین پیمایش ها در حوزه سنجش ارزش ها و عقاید و باورهای جامعه ایران است که در سه موج و توسط دفتر طرح های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده است.
موج اول آن در سال 1379 توسط عبدالعلی رضایی، موج دوم آن در سال 1382 توسط محسن گودرزی، و موج سوم آن در سال 1394 توسط محمدرضا جوادی یگانه و غلامرضا غفاری انجام شده است و البته در هر سه موج، گروه زیادی از صاحبنظران علوم اجتماعی مشارکت داشته اند.
داده های موج سوم پیمایش ارزش ها و نگرش ها، بر اساس پرسشنامه ای که به صورت حضوری از 14906 نفر از افراد 15 سال و بالاتر ساکن در 31 استان کشور، شامل مرکز استان، شهرهای درجه دوم و روستاها بوده، پرسیده شده، تحلیل شده است.
در موج سوم پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان دو سوال در مورد موضوع حجاب وجود دارد. یکی در سطح باورها و نگرش هاست که از "اعتقاد مردم به الزام حجاب" می پرسد. صورت این سوال به این شکل است: «تا چه اندازه با اين نظر که همه خانم ها بايد حجاب داشته باشند، حتي اگر به آن اعتقاد نداشته باشند موافق يا مخالفيد؟» (بخش 8-4 دین و جامعه) پاسخ این سوال در یک طیف پنج تایی (خیلی موافق، موافق، نظری ندارم، مخالف و خیلی مخالف) سنجیده شده است.
سوال دیگر، در سطح رفتاری طرح شده که در مورد اعتقاد افراد سوال نمی کند بلکه به نوعی با سیاست رسمی در مورد حجاب پیوند می خورد. صورت بندی این سوال به این شکل است: «شما در برخورد با رفتارهايي كه براي‌تان مي خوانم چه كار مي كنيد؟ 1.بدحجابي خانم ها». (بخش 8-5 برخورد با ناهمنوایی اجتماعی) پاسخگویان برای پاسخ به این سوال پنج گزینه به این شرح در اختیار داشته اند: 1) اشکالی ندارد، 2) مخالفم اما کاری نمی کنم، 3) تذکر می دهم، 4) به مراکز ذیصلاح اطلاع می دهم و 5) برخورد می کنم.
به طور کلی این دو سوال تصویر کلی از ذهنیت ایرانیان نسبت به حجاب و شیوه مواجهه با پدیده بدحجابی را نشان می دهد. برای پرهیز از اشتباه در تفسیر نتایج، بهتر است هر دو گویه، همزمان، در تحلیل مورد توجه قرار گیرند. توزیع پاسخ ایرانیان در کل کشور به دو سوال مذکور در دو نمودار زیر آمده است:
همانطور که دیده می شود میزان موافقان با الزام حجاب بیشتر از مخالفان است اما در بحث واکنش به بدحجابی اکثریت پاسخ دهندگان گفته اند مداخله ای نخواهند کرد. درک دقیق تر از دیدگاه ایرانیان نسبت به موضوع حجاب، مستلزم توجه به نحوه توزیع پاسخ ها در میان گروه های مختلف اجتماعی است. بر همین اساس در ادامه هر یک از این سنجه ها بر حسب متغیرهای جنسیت، سن، تحصیلات و محل سکونت ارائه می شود.
توضیح اینکه 1) در مورد سوال نگرش به الزام حجاب، برای سهولت در خواندن نمودارها، طیف پنج تایی به طیف سه تایی (مخالف، بی نظر و موافق) تبدیل شده است. و 2) در مواردی که در متن از تفاوت میان دو یا چند گروه در نگرش نسبت حجاب سخن گفته شده، این تفاوت با آزمون آماری مناسب بررسی شده اما برای اجتناب از استفاده از واژگان تخصصی آماری در این نوشتار، در متن نیامده است.
الف- نگرش به الزام حجاب
در نمودارهای زیر دیدگاه مردم نسبت به الزام حجاب بر حسب متغیرهای زمینه ای آمده است. همانطور که مشاهده می شود در کل کشور میزان موافقت با الزام حجاب در زنان بیشتر از مردان است. اگر متغیر تحصیلات در نظر گرفته شود، افرادی که تحصیلات عالی دارند بیشتر از افراد با تحصیلات دیپلم و پایین تر با الزام حجاب مخالف هستند.
در بین گروه های سنی، سالمندان بیش از دیگران در مورد موافقت با الزام حجاب نظر صریح ابراز کرده اند. به علاوه، ساکنان کلانشهرها نیز به نسبت ساکنان شهرهای دیگر و روستاها بیشتر با حجاب اجباری مخالفند، و البته در هر سه گروه تعداد موافقان از تعداد مخالفان بیشتر است.
ب- واکنش نسبت به بی حجابی
در چهار نمودار زیر توزیع پاسخ شهروندان در خصوص واکنش به بدحجابی آمده است. با مقایسه نتایج بر حسب جنسیت مشاهده می شود بطور کلی مردان بیشتر از زنان گزینه «اشکالی ندارد» را انتخاب کرده اند در عین حال گزینه «برخورد می کنم» هم در بین مردان بالاتر است. از نظر تحصیلات هم افراد با تحصیلات عالی، مدارای بیشتری با بدحجابی نشان می دهند. ساکنان کلانشهرها و جوان ها نیز کمتر از دیگران نسبت به بدحجابی واکنش نشان می دهند.
ج- نگرش مردم شهر تهران نسبت به حجاب
در بخش قبل نگرش و رفتار مردم نسبت به مسئله حجاب در کل کشور مطرح شد. با توجه به وقایع اخیر بد نیست همین مسئله منحصرا در مورد کلانشهر تهران نیز مورد توجه قرار گیرد. پاسخ به دو سوال مربوط به حجاب در پیمایش ارزشها و نگرش های ایرانیان در شهر تهران در دو نمودار زیر آمده است.
همانطور که در نمودارهای بالا دیده می شود در تهران در بعد نگرشی، بر خلاف کل کشور، توزیع پاسخ دوقطبی است و مجموعاً 46.4 درصد از شهروندان با الزام حجاب، مخالفت صریح اعلام کرده اند در حالیکه 34.6 درصد موافق آن بوده اند. در بعد رفتاری، گزینه «اشکالی ندارد» در شهر تهران بالاتر از میانگین کشوری انتخاب شده (28.6 در برابر 10.5 درصد) و مجموع کسانی که دو گزینه «اشکالی ندارد» و «مخالفم ولی کاری ندارم» نیز از میانگین کشوری بالاتر است (85.1 در برابر 77.7 درصد). توزیع پاسخ هر دو سنجه در بین گروه های مختلف نیز در نمودارهای زیر آمده است.
در مورد واکنش شهروندان نسبت به بدحجابی، توزیع پاسخ شهروندان در بین گروه های مختلف در نمودارهای زیر آمده است. همانطور که در نمودارها دیده می شود حدود یک سوم مردان تهرانی گزینه «اشکالی ندارد» را انتخاب کرده اند و در جوانان نیز این گزینه انتخاب 37.8 درصد پاسخگویان است.
در انتها باید باز هم بر این نکته تاکید کرد که این گزارش، تنها توصیفی از دو سنجه مربوط حجاب در موج سوم پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان ارائه کرده است و تحلیل و تبیین این داده ها مستلزم توجه صاحب نظران و متن های تحلیلی بعدی است.
همچنین یادآوری می شود که اخیرا نیز پژوهش هایی منحصرا درباره پوشش و حجاب انجام شده است، که آخرین آن، موج دوم پیمایش ملی فرهنگ پوشش و حجاب در زندگی روزمره زنان ایران است که در سال 1395 با 5000 نمونه شهری و روستایی، توسط معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی انجام شده است.
قوت قابل ملاحظه پیمایش اخیر، آن است که علاوه بر پرسش از اعتقاد به حجاب و الزام آن، میزان مراعات حجاب و نوع پوشش زنان در موقعیت های مختلف نیز سنجیده شده است، که امید است نتایج آن پژوهش نیز برای استفاده عموم مردم منتشر شود.
ش.د9605004