نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به‌عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی کشور، امسال از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در مصلی امام خمینی (ره) برگزار شد؛ اما در حالی که انتظار می‌رفت این رویداد به عنوان قطب کتاب‌خوانی و مرجع تعامل فرهنگی، درخشان‌تر از همیشه ظاهر شود، عملکرد آن در بسیاری از ابعاد انتقادات گسترده‌ای را در پی داشت و نشانه‌هایی نگران‌کننده از فروکاست این رویداد راهبردی و بین‌المللی در حوزه کتاب و نشر را به نمایش گذاشت.
در حالی‌که این نمایشگاه در گذشته محل حضور و تعامل گسترده اقشار مختلف جامعه، مسئولان، نویسندگان و رسانه‌ها بود، امسال با چالش‌هایی بنیادین مواجه شد. کاهش آمار فروش، نارضایتی غرفه‌داران، بی‌نظمی اجرایی، افزایش شدید قیمت کتاب، حضور کم‌رنگ مقامات عالی‌رتبه و تعامل ضعیف با رسانه‌ها، از جمله مهم‌ترین ضعف‌هایی بودند که جایگاه این نمایشگاه را تحت‌الشعاع قرار دادند.
کاهش چشمگیر فروش کتاب؛ مخاطب جا ماند
براساس آمار رسمی ارائه‌شده، امسال در مجموع ۲ میلیون و ۵۵۵ هزار و ۴۵۸ نسخه کتاب به فروش رسید، در حالی‌که در دوره پیشین بیش از ۳.۵ میلیون نسخه به فروش رفته بود. این آمار بیانگر کاهش حدود ۳۰ درصدی فروش نسخه‌ای کتاب است؛ مسئله‌ای که نمی‌توان آن را صرفاً به تغییر الگوی خرید یا شرایط فصلی نسبت داد.
میانگین قیمت هر کتاب در این دوره حدود ۲۵۷ هزار تومان برآورد شد که در مقایسه با دو سال گذشته رشدی تا ۱۷۰ درصدی را تجربه کرده است. در حالی که قدرت خرید مردم کاهش یافته، بن‌های یارانه‌ای کتاب نیز تغییر معناداری نداشته‌اند. نتیجه آن، حذف عملی بخش بزرگی از جامعه از بازار کتاب بود. برای بسیاری از مردم، کتاب به کالایی تجملی بدل شده است.
بر اساس اعلام مهدی سلیمانی، معاون مجمع ناشران انقلاب اسلامی، آمار فروش کتاب در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران سال ۱۴۰۴ با کاهشی قابل‌توجه نسبت به سال گذشته همراه بوده و حدود یک میلیون نسخه کتاب کمتر از دوره قبل به فروش رسیده است. در مجموع، امسال ۲ میلیون و ۵۵۵ هزار و ۴۵۸ نسخه کتاب در دو بخش حضوری و مجازی نمایشگاه به فروش رسیده است؛ در حالی که سال گذشته این رقم بیش از ۳.۵ میلیون نسخه بوده است. طبق آمار ارائه‌شده، در بخش مجازی نمایشگاه امسال، یک میلیون و ۴۲۲ هزار و ۱۶۳ نسخه کتاب به ارزش تقریبی ۳۶۴ میلیارد تومان فروخته شده است. در بخش حضوری نیز فروش ۲۹۱ میلیارد تومانی معادل یک میلیون و ۱۳۲ هزار نسخه کتاب ثبت شده است. میانگین قیمت هر کتاب حدود ۲۵۷ هزار تومان بوده است.
نارضایتی ناشران؛ غرفه‌های گران، امکانات ضعیف
افزایش بی‌سابقه بهای اجاره غرفه‌ها فشار مضاعفی بر ناشران، به‌ویژه ناشران کوچک و مستقل وارد کرد. برخی از آن‌ها از حضور در نمایشگاه انصراف دادند یا به حاشیه رانده شدند. علاوه بر آن، جانمایی نادرست غرفه‌ها و بی‌توجهی به موضوع فعالیت ناشران، ناهماهنگی و آشفتگی فضای کلی نمایشگاه را تشدید کرد.
بسیاری از غرفه‌داران از تأخیر در صدور کارت‌ها، آماده نبودن زیرساخت‌ها در روز افتتاحیه و نبود خدمات اولیه مانند برق، اینترنت و تجهیزات نمایشگاهی گلایه‌مند بودند.
بازگشت کتاب‌سازان؛ زنگ خطر برای اعتبار نشر
یاسر نوروزی، روزنامه‌نگار حوزه کتاب، در یادداشتی انتقادی، از بازگشت ناشران موسوم به «کتاب‌ساز» به نمایشگاه گلایه کرد؛ ناشرانی که به‌جای تولید محتوای اصیل، با تکیه بر تکثیر و تجمیع مطالب پراکنده، اقدام به عرضه انبوه کتاب‌های بی‌کیفیت می‌کنند. او نوشت که این مسئله، نتیجه بی‌توجهی مسئولان و بازگشت به عقب در سیاست‌های مقابله با پدیده کتاب‌سازی است؛ روندی که در دولت پیشین متوقف شده بود اما امسال مجدداً پررنگ شد.
تعامل ضعیف با رسانه‌ها؛ صدای نمایشگاه خاموش شد
یکی از تفاوت‌های محسوس نمایشگاه امسال، فقدان پوشش رسانه‌ای زنده و گسترده توسط صداوسیما بود. برخلاف دوره‌های گذشته که رسانه ملی با برنامه‌های متنوع و زنده فضای نمایشگاه را به خانه‌های مردم می‌برد، امسال خبری از آن شور و اشتیاق رسانه‌ای نبود. طبق گزارش‌ها، وزارت ارشاد امکانات لازم برای استقرار تیم‌های رسانه‌ای صداوسیما را فراهم نکرد و تنها چند گزارش کوتاه از نمایشگاه در شبکه‌ها پخش شد؛ تصمیمی که بسیاری آن را رویکردی لجبازانه دانستند.
غیبت پیام‌دار رهبر انقلاب و رئیس‌جمهور
رهبر معظم انقلاب اسلامی در اغلب دوره‌های نمایشگاه کتاب حضور داشته‌اند و حضور یا غیبت ایشان معمولاً حامل پیام‌هایی فرهنگی و سیاسی بوده است. امسال، با وجود گذشت ۱۰ روز از آغاز نمایشگاه، تا لحظه پایانی، رهبر انقلاب از نمایشگاه بازدید نکردند؛ موضوعی که از سوی ناظران فرهنگی به عنوان نشانه‌ای از نارضایتی از وضعیت موجود تلقی شد.
در سوی دیگر، رئیس‌جمهور نیز در مراسم افتتاحیه حضور نداشت و تنها در روز پایانی به‌صورت دیرهنگام از نمایشگاه بازدید کرد؛ حضوری که بیش‌تر از آنکه حمایتی باشد، اقدامی تشریفاتی و رفع تکلیف تلقی شد.
جمع‌بندی: کتاب، دیگر اولویت نیست؟
نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴، بیش از آنکه یک جشن فرهنگی باشد، آینه‌ای شد در برابر وضعیت موجود فرهنگ کتاب‌خوانی در کشور؛ آینه‌ای که تصویری تار و نگران‌کننده را بازتاب داد. کاهش فروش، حذف ناشران مستقل، افزایش قیمت، بازگشت پدیده کتاب‌سازی، ضعف رسانه‌ای و بی‌توجهی مقامات، همه نشانه‌هایی هستند از دور شدن این رویداد از اهداف اصیل خود.
اگرچه نمایشگاه کتاب تهران هنوز یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور است، اما تداوم مسیر فعلی می‌تواند به خاموشی تدریجی این منطقه روشن و افتخارآمیز در عرصه فرهنگی ایران منجر شود. احیای اعتبار این نمایشگاه، مستلزم بازنگری در سیاست‌های فرهنگی، اصلاح ساختار اجرایی، تعامل مؤثر با رسانه‌ها و حمایت واقعی از تولیدکنندگان محتوای فرهنگی است.
در غیر این صورت، شاید بزودی این پرسش به یک دغدغه عمومی بدل شود: آیا کتاب دیگر اولویت فرهنگ ماست؟