اهمیت خطبه ۲۱۶ در عصر حاضر
خطبه ۲۱۶ نهج‌البلاغه، از جمله خطبه‌های سرنوشت‌ساز است که امیرالمؤمنین (ع) در میانه نبرد صفین بیان فرمودند. از آنجا که شرایط آن روزگار شباهت بسیاری به وضعیت کنونی ما دارد، توجه و تأمل در این خطبه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.
ماهیت حق:
حضرت در این خطبه به «حقوق» می‌پردازند و ماهیت دوگانه آن را این‌گونه تبیین می‌کنند:
«فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْیَاءِ فِی التَّوَاصُفِ وَ أَضْیَقُهَا فِی التَّنَاصُفِ»
یعنی حق، وسیع‌ترین چیز‌ها در توصیف و گفت‌و‌گو، اما تنگ‌ترین آنها در عمل و انصاف است. سپس یک قاعده کلی را بیان می‌فرمایند: حق هیچ‌کس را شامل نمی‌شود مگر آنکه یک زمان به سود او باشد، زمانی دیگر به ضرر. تنها استثنا در این قاعده، ذات مقدس خداوند است که حق تنها به‌سود او جاری می‌شود و بر او جاری نمی‌گردد؛ چرا که او مالک مطلق و عادل مطلق است.
برترین حق الهی: رعایت حق رهبر توسط مردم و مردم توسط رهبر
ایشان سپس برترین حقی را که خداوند واجب کرده است، چنین معرفی می‌کنند:
«أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِی عَلَى الرَّعِیَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِیَّةِ عَلَى الْوَالِی»
یعنی بزرگ‌ترین حق، حق حاکم بر مردم و حق مردم بر حاکم است. این یک رابطه دوسویه و حیاتی است.
شرط اصلاح جامعه:
امام (ع) شرط اساسی اصلاح جامعه را در این رابطه دوسویه می‌دانند:
«فَلَیْسَتْتَصْلُحُ الرَّعِیَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلَاةِ وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِیَّةِ»
یعنی مردم اصلاح نمی‌شوند مگر با اصلاح زمامداران، و زمامداران نیز به مقصود نمی‌رسند مگر با استقامت و پایداری مردم.
مصداق امروزی:وقتی مدیران و مردم بر خط مشی رهبری استقامت نکنند، جامعه دچار آسیب می‌شود. نمونه عینی آن، برجام است که رهبری با آن مخالفت کردند، اما زمانی که پای سخن ایشان استقامت نشد، امروز پس از سال‌ها، ترکش‌های این تصمیم (اسنپ‌بک) گریبان‌گیر ملت شده است.
ثمرات رعایت حقوق متقابل
اگر این حقوق دوسویه رعایت شود، برکات بزرگی به جامعه روی می‌آورد:
۱. حق در جامعه پدیدار می‌شود.
۲. ظواهر و شعائر دین (مانند حجاب و نماز) آشکار می‌شود و کسی از انجام آنها خجالت نمی‌کشد.
۳. نشانه‌های عدالت آشکار می‌گردد.
۴. سنت پیامبر (ص) زنده می‌شود.
۵. روزگار اصلاح می‌شود.
۶. مردم به تداوم حکومت امیدوار می‌شوند.
۷. دشمنان از شما مأیوس می‌گردند.
پیامد‌های تخلف از حقوق
اما اگر این حقوق رعایت نشود و با اغتشاش و اعتصاب بخواهند بر حکومت چیره شوند، آسیب‌های زیر پدید می‌آید:
۱. وحدت کلمه از بین می‌رود و جناح‌بازی، تفرقه و باندبازی رواج می‌یابد.
۲. نشانه‌های ستم آشکار می‌شود.
۳. نیرنگ‌بازی در دین فراوان می‌گردد. «صلح حدیبیه، صلح امام حسن، مذاکرات»
۴. راه و سنت پیامبر (ص) متروک می‌ماند.
۵. هواپرستی و هوس‌مداری گسترش می‌یابد.
۶. احکام دین (مانند حجاب) تعطیل می‌شود.
۷. بیماری‌های دل و روحیه‌های فاسد فراوان می‌گردد.
در چنین شرایطی، مردم حتی از ترک «حقوق بزرگ» یا انجام «باطل‌های بزرگ» احساس نگرانی نمی‌کنند. در این هنگام است که «نیکان خوار و ذلیل شده و بدان قدرتمند و عزیز می‌شوند» و باید در انتظار عذاب الهی بود.
وظیفه همگانی:
حضرت دو وظیفه اساسی را برای همه مردم ترسیم می‌فرمایند:
«فَعَلَیْکُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِی ذَلِکَ وَ حُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَیْهِ»
۱. جهاد تبیین: در رعایت این حقوق، یکدیگر را نصیحت و آگاه کنید مردم را نسبت به وظایفشان در قبال رهبر جامعه هوشیار کنیم.
۲. تعاون و کمک متقابل: برای تحقق این حقوق به یکدیگر کمک کنید؛ به حاکم کمک کنید تا حق مردم را ادا کند و به مردم کمک کنید تا حق رهبری را رعایت کنند.
هیچ‌کس از این دو وظیفه مستثنی نیست و هرکس به اندازه توان خود موظف به «تبیین» و «تعاون» است.
جمع‌بندی:
عبرت‌های تاریخ و وظیفه امروز
امروز، مردم در گام اول با انقلاب، نقش خود در «اصلاح حاکم» را ایفا کردند. گام دوم، «استقامت و پایداری» بر گفتمان امامان و رهبری جامعه است. در ابعادی که این استقامت صورت گرفته، نتایج آن را ملت به خوبی مشاهده می‌کنند و در زمینه‌هایی که این استقامت نبوده (مانند برجام یا سستی در مقابله با کشف حجاب)، ضربه‌ها خورده شده است. در صفین، بی‌توجهی به گفتمان علی (ع) باعث سلطه اشرار (مانند معاویه و حجاج بن یوسف) بر مردم شد و امروز نیز تصمیمات خلاف میل رهبری، طمع دشمنانی مانند نتانیاهو را برای تهدید ایران افزایش داده است.
راه حل نهایی امیرالمؤمنین (ع) برای جامعه ما، همان دو مسیر است:
۱. جهاد تبیین
۲. کمک کردن برای رعایت این حقوق
و این، وظیفه‌ای همگانی است.