دیپلماسی؛ از سعدآباد تا هتل کوبورگ

علیرضا توانا

از تهران تا وین عبارتی است که مسیر پر فراز و نشیب دیپلماسی ایران در دو دهه‌ی اخیر را به شکلی فشرده و نمادین در خود جای می‌دهد. دو نقطه، دو توافق، دو دوره، و در عین حال دو تجربه متفاوت از مواجهه ایران با غرب؛ یکی در اوایل دهه ۱۳۸۰ و دیگری در میانه دهه ۱۳۹۰. اما فراتر از این دو واقعه، این مسیر بازتاب‌دهنده‌ چرخه‌ای تکرارشونده در سیاست خارجی ایران است؛ چرخه‌ای که در آن امید به گشایش، بی‌اعتمادی عمیق، فشارهای خارجی، اختلافات داخلی و فراز و فرودهای دیپلماسی در هم می‌تنند. فهم این مسیر تنها به عنوان مقایسه‌ای تاریخی اهمیت ندارد، بلکه نشان می‌دهد چرا دیپلماسی ایران هنوز در نقطه‌ای میان گذشته و آینده، میان احتیاط و تعامل، و میان فشار و مذاکره در نوسان است.
وقتی در سال ۱۳۸۲ توافق سعدآباد میان ایران و سه کشور اروپایی امضا شد، فضای داخلی و خارجی ایران در وضعیتی مبهم و حساس قرار داشت. حمله آمریکا به افغانستان و عراق، تهدیدات مستقیم، و نگرانی از گسترش اتهامات هسته‌ای علیه ایران، زمینه‌ای ایجاد کرده بود که مذاکره دیگر نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی امنیتی قلمداد می‌شد. به همین دلیل بود که گفت‌وگو با سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان فرصتی به شمار می‌رفت تا از تبدیل‌شدن پرونده ایران به بحرانی بین‌المللی جلوگیری شود. در آن مقطع، مذاکره‌کنندگان به دنبال یک توقف مقطعی برای خرید زمان بودند؛ زمانی برای کاهش فشارها، رفع بدفهمی‌ها و ایجاد اعتماد. اما متغیرهای منطقه‌ای و بین‌المللی اجازه نداد که این توافق نوپا به‌طور کامل به نتیجه برسد.
در فضای آن سال‌ها، می‌شد ردپای دو روایت از ایران را دید؛ روایتی که ایران را بازیگری قابل مذاکره می‌دانست و روایتی که همچنان بی‌اعتمادی عمیقی به رفتار غرب داشت. همین دوگانگی، توافق سعدآباد را در تعلیقی دائمی نگه داشت. از یک سو ایران تعلیق داوطلبانه برخی فعالیت‌ها را پذیرفته بود، اما از سوی دیگر انتظار داشت که طرف مقابل در مقابل این تعلیق، گام‌هایی واقعی در جهت عادی‌سازی وضعیت بردارد. این انتظار برآورده نشد و تعلیق دائماً به سؤالات جدید منجر می‌شد. به مرور زمان، فضای داخلی ایران نیز علیه این توافق چرخید و افکار عمومی آن را نوعی عقب‌نشینی غیرضروری تلقی کرد. نتیجه آن شد که توافق سعدآباد تنها چند سال پس از امضایش به تجربه‌ای نیمه‌تمام تبدیل شد؛ تجربه‌ای که در حافظه سیاست خارجی ایران به‌عنوان اعتماد بدون تضمین ثبت شد. اما این پایان تلاش‌های ایران برای مذاکره نبود. فشارها، تحریم‌ها و فرسایش اقتصادی در سال‌های بعد، پرونده هسته‌ای را به یکی از پیچیده‌ترین چالش‌های سیاست خارجی ایران تبدیل کرد. این وضعیت زمینه‌ساز آغاز دور تازه‌ای از مذاکره شد؛ دوری که این بار نه در کاخ سعدآباد، بلکه در سالن‌های هتل کوبورگ وین برگزار شد. مذاکرات وین در سال ۱۳۹۲ و سپس توافق برجام در سال ۱۳۹۴ نقطه عطفی در دیپلماسی ایران بود؛ زیرا برای نخستین بار پس از انقلاب، کشوری با وزن ژئوپلیتیک ایران با ایالات متحده وارد مذاکره مستقیم و گسترده شد. این مذاکرات به دلیل حجم پیچیدگی‌ها، حضور قدرت‌های بزرگ جهانی و گستردگی موضوعات، از سعدآباد فراتر رفت و تبدیل به یک تجربه کاملاً متفاوت شد. تفاوت بزرگ وین با سعدآباد در این بود که این بار مذاکره‌کنندگان ایرانی برای هر امتیاز، سازوکاری حقوقی، زمان‌بندی و مرحله‌بندی مشخص مطالبه می‌کردند. توافق برجام محصول همین نگاه بود؛ یک سند رسمی، چندجانبه، و دارای ضمانت‌های نسبی اجرایی و از دید غرب نیز این توافق فرصتی برای کنترل فعالیت‌های هسته‌ای ایران بدون ورود به بحران یا تقابل نظامی بود. هر دو طرف با واقع‌گرایی بیشتری وارد مذاکره شدند و شاید به همین دلیل بود که برجام توانست حداقل در سال‌های نخست فضای تازه‌ای در روابط ایران و جهان ایجاد کند.

با این حال، تجربه وین نیز مانند سعدآباد قربانی همان چرخه بی‌اعتمادی شد. خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ ضربه‌ای اساسی به توافق زد و پیام روشنی داشت: در سیاست جهانی، تضمین واقعی تنها زمانی معنا پیدا می‌کند که ساختار قدرت پشتیبان آن باشد. ایران که بار دیگر با تحریم‌های شدید مواجه شده بود، برجام را در وضعیتی نیمه‌جان نگاه داشت. مسیر آغاز شده در وین نیز به سرنوشتی نزدیک به سعدآباد دچار شد؛ نه کاملاً فروپاشید و نه کاملاً احیا شد. همین بلاتکلیفی، دیپلماسی ایران را وارد مرحله‌ای کرد که می‌توان آن را دیپلماسی انتظار نامید: انتظار برای تغییر در واشنگتن، انتظار برای اجماع داخلی، انتظار برای کاهش فشارهای منطقه‌ای، و انتظار برای شکل‌گیری شرایط جدیدی که مذاکره را دوباره ممکن یا لازم کند.
اگر از نگاه تحلیلی به این مسیر نگاه کنیم، شباهت‌های سعدآباد و وین نه تصادفی، بلکه ساختاری است. هر دو زمانی شکل گرفتند که ایران در معرض فشار خارجی شدید قرار داشت و نیاز به کاهش تنش احساس می‌شد. هر دو در دوره‌هایی انجام شدند که در سیاست داخلی ایران، دیدگاه‌هایی نسبتاً متمایل به تعامل در دولت وقت حاکم بود. هر دو تلاش کردند با ارائه امتیازاتی محدود، فضای تنفس ایجاد کنند. اما هر دو نیز در بستری از بدگمانی، رقابت‌های سیاسی داخلی، فشار گروه‌های تندرو در خارج و داخل، و نداشتن تضمین‌های کافی گرفتار شدند. اختلاف در روش‌ها و تفاوت در نتیجه اولیه، نمی‌تواند پنهان کند که ریشه مشکلات، ساختار عمیق‌تر بی‌اعتمادی میان ایران و غرب است.
این مسیر نشان می‌دهد که در سیاست خارجی ایران، مذاکره نه یک فرآیند برنامه‌ریزی‌شده طولانی‌مدت، بلکه واکنشی دوره‌ای به شرایط بیرونی بوده است. در سال‌هایی که فشار خارجی افزایش یافته، گزینه مذاکره مطرح شده و در سال‌هایی که فشار کاهش یافته یا فضای داخلی به سمت تقابل متمایل شده، مذاکره به حاشیه رفته است. این رویکرد، دیپلماسی ایران را از ثباتی پایدار محروم کرده و نتایج مذاکرات را شکننده ساخته است. در واقع، از سعدآباد تا وین، مذاکره در ایران همچنان به‌عنوان ابزاری تاکتیکی درک شده است، نه به‌عنوان بخشی از یک راهبرد جامع و پایدار.
با این حال، تجربه سعدآباد و وین هر دو یک پیام مشترک دارند اینکه مسائل پیچیده جهانی بدون مذاکره حل نمی‌شوند و هیچ کشوری نمی‌تواند برای همیشه از میز گفت‌وگو فاصله بگیرد. در جهان امروز، مذاکره نه نشانه ضعف، بلکه ابزار مدیریت قدرت است؛ ابزاری که می‌تواند زمان بخرد، هزینه‌ها را کاهش دهد و فرصت‌های تازه‌ای ایجاد کند.
آنچه این دو تجربه را به هم پیوند می‌دهد، نه فقط مکان‌هایشان، بلکه درس‌هایی است که برای آینده دیپلماسی ایران دارند. نخست اینکه مذاکره تنها زمانی پایدار خواهد بود که اجماع داخلی واقعی پشت آن باشد. اختلافات عمیق سیاسی در داخل کشور می‌تواند هر توافقی را از درون متلاشی کند. دوم اینکه مذاکره نیازمند تضمین‌های معتبر بین‌المللی است؛ تضمین‌هایی که بتواند توافق را در برابر تغییرات سیاسی در کشورهای طرف مقابل محافظت کند. سوم اینکه هر مذاکره‌ای باید بخشی از یک چارچوب استراتژیک بلندمدت باشد، نه واکنشی مقطعی به فشار. و چهارم اینکه سیاست خارجی ایران برای موفقیت پایدار، نیازمند توجه هم‌زمان به تعاملات جهانی و تقویت درونی است.
مسیر از سعدآباد تا وین را می‌توان همچون پلی ناتمام میان دو دوره دانست؛ پلی که هنوز به نقطه پایانی خود نرسیده و هنوز می‌تواند ادامه پیدا کند. هرگاه تحولات جهانی دوباره ضرورت گفت‌وگو را افزایش دهد، ایران احتمالاً بار دیگر وارد مذاکره خواهد شد؛ شاید این بار در مکانی دیگر، با طرف‌هایی دیگر و در شرایطی متفاوت.
اما تجربه‌های گذشته نشان می‌دهد که گفت‌وگو بدون اراده ثابت، بدون نقشه راه و بدون درک متقابل، محکوم به تکرار چرخه‌ای از امید و ناامیدی است.
اگر روزی مذاکرات آینده شکل بگیرد، شاید بتوان آن را نقطه‌ای تازه در این مسیر نامید؛ ادامه‌ای بر سعدآباد و وین، اما با ساختاری محکم‌تر. شاید در آینده، سیاست خارجی ایران بتواند از چرخه تکرار خارج شود و وارد مرحله‌ای شود که مذاکره و تعامل بخشی طبیعی از فرآیند تصمیم‌گیری باشد، نه واکنشی اضطراری.
تا آن زمان، مسیر سعدآباد تا وین نه تنها یک تاریخ، بلکه آینه‌ای است برای فهم این واقعیت که دیپلماسی ایران همچنان در گذار است؛ گذاری میان احتیاط و تعامل، میان فشار و گشایش، و میان میراث گذشته و ضرورت‌های آینده؛ اما در این برهه زمانی به نظر میرسد پنجرهای گفتگو بسته شده و انگیزه ای در طرفین برای گفتگو دیده نمی شود.

معماری نهادی و زوال حکمرانی

 ناصر ارباب

محمدعلی صمدی

موج جدید دستگیری شهروندان صهیونیست به اتهام همکاری اطلاعاتی با ایران، پرسش‌های بنیادینی را درباره امنیت رژیم مطرح کرده است. در روایت رسمی تل‌آویو، اسرائیل همیشه یک «قلعه نفوذناپذیر» معرفی شده؛ قلعه‌ای که دیوارهای آن از وفاداری شهروندان، فناوری انحصاری و سخت‌گیری امنیتی ساخته شده اما رخدادهای اخیر، این تصویر را به شدت مخدوش کرده است.
اسرائیل اگر در گذشته توانمندی‌هایی داشته، امروز بخش قابل‌ توجهی از آنها را از دست داده و با جامعه‌ای متشتت، نفوذپذیر و شکننده روبه‌رو است. موج اخیر دستگیری‌ها همگی از شهروندان خود رژیم صهیونیستی هستند که نشان می‌دهد افراد بازداشت‌شده نه نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی، بلکه شهروندانی‌اند که به طمع پول و منافع مادی برای سرویس‌های اطلاعاتی کشورمان کار کرده‌اند. همین واقعیت، به‌ تنهایی چند نشانه مهم را برجسته می‌کند.
اول، این حجم از جذب نیرو نشان می‌دهد مشکلات اقتصادی در جامعه اسرائیل به مرحله‌ای رسیده که افراد حاضرند برای مبالغی، دست به چنین همکاری‌های خطرناکی بزنند. دوم، بحران‌های سیاسی داخلی، وفاداری شهروندان صهیونیست را تضعیف کرده و آن بازدارندگی معنوی و درونی را که نظام‌های سیاسی برای حفظ همبستگی اجتماعی نیاز دارند، از میان برده است. سوم، فرسایش بنیادهای اخلاقی در جامعه اسرائیل به اندازه‌ای است که کارهایی چون خیانت و جاسوسی آن‌ هم صرفاً در ازای پول برای برخی افراد قابل پذیرش شده است. جاسوسی و خیانت به «خودی» در طول هزاران سال تاریخ مکتوب بشر، همواره جزو رذایل اخلاقی دانسته شده و هیچ جامعه‌ای آن را فضیلت نشمرده است. اینکه امروز شماری از شهروندان درجه‌ یک اسرائیل چنین امری را می‌پذیرند، نشان‌دهنده سستی بنیان‌های اخلاقی در آن جامعه است. مجموع این ۳ عامل (بحران اقتصادی، بحران سیاسی و فرسایش اخلاقی) به‌ روشنی تصویر ادعایی اسرائیل درباره «جامعه‌ای منسجم و یکپارچه» را زیر سؤال می‌برد و نشان می‌دهد واقعیت امروز این جامعه، فاصله زیادی با روایت تبلیغاتی رسمی دارد.
آنچه مسلم است، تعداد بالای بازداشت‌ها در این مقطع زمانی، در تاریخ رژیم صهیونیستی بی‌سابقه است. از سال ۱۹۴۸ تاکنون، چنین موجی از دستگیری به اتهام جاسوسی، آن هم در میان شهروندان درجه‌ یک اسرائیل، سابقه نداشته است. در ساختار آپارتایدگونه و مبتنی بر طبقه‌بندی شهروندان، دستگیری این تعداد شهروند یهودی وفادار، اتفاقی کم‌نظیر و نشان‌دهنده حجم بالای فعالیت‌های اطلاعاتی ایران در داخل سرزمین‌ اشغالی است. این وضعیت، ادعاهای دیرینه رژیم صهیونیستی را درباره «نفوذناپذیری جامعه اسرائیل» زیر سؤال برده است؛ ادعایی که سال‌ها تکرار می‌کردند و آن را پایه‌ای برای تصویرسازی از «جامعه‌ای یکپارچه، مسلح و غیرقابل نفوذ» می‌دانستند. امروز اما واقعیت میدان نشان می‌دهد این ادعا یا از ابتدا پایه‌ای نداشته یا در عمل فروپاشیده است. قطعاً اسرائیل نتوانسته ساختار امنیتی‌ای را که سال‌ها درباره آن تبلیغ می‌کرد، در صحنه عمل حفظ کند.
اگر کلی‌تر به ماجرا نگاه کنیم، اسرائیل بر خلاف تصویری که از خودش در جهان می‌سازد، از هالیوود گرفته تا شبکه‌های تلویزیونی و فضای مجازی، برتری امنیتی خارق‌العاده‌ای نسبت به کشورهای پیرامونی ندارد. آنچه به‌ عنوان «برتری امنیتی» اسرائیل معرفی می‌شود، در واقع برتری تکنولوژیک است و این تکنولوژی از دل دسترسی بی‌قیدوشرط به سرمایه فناورانه غرب می‌آید. آمریکا و اروپای غربی هر چه در حوزه امنیت و فناوری دارند، بدون تردید و بدون محدودیت در اختیار اسرائیل قرار می‌دهند؛ نه از سر مصلحت، بلکه از سر باور. این نکته مقدمه یک واقعیت مهم‌تر است: اسرائیل برای هیچ جنایتی هزینه نمی‌دهد. فرض کنید ما از این طرف به موضوع نگاه کنیم. حتی اگر - فرضی و صرفاً فرضی - پیش از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه، آدرس محل استقرار ۲۰ فرمانده اصلی اسرائیل را داشتیم؛ از رئیس ستاد ارتش تا رؤسای آمان، شاباک، موساد و شورای امنیت قومی و حتی اگر امکان فنی استفاده از موشک‌های نقطه‌زن با دقت بالا هم وجود داشت، آیا می‌توانستیم در یک بازه چند ساعته همه آنها را هدف قرار دهیم؟ قطعا هزینه‌اش برای ما بسیار سنگین بود. باید به دنیا پاسخ می‌دادیم، باید تبعات بین‌المللی و امنیتی‌اش را تحمل می‌کردیم و معلوم نبود دامنه پیامدهایش تا کجا می‌رفت. 
اما اسرائیل از آن‌ سو هدف را می‌زند و بعد با ژستی طلبکارانه اعلام می‌کند «دستم بالاست». این تفاوت اصلی است. ما اگر حتی امروز در شرایط جنگی بتوانیم فرمانده فعلی ستاد ارتش اسرائیل را در خانه‌اش با یک موشک بزنیم، باز هم این کار بسیار پرهزینه است. نه فقط ما؛ حتی اگر چنین امکانی در اختیار حزب‌الله باشد و نظر ما را بخواهند، احتمالاً خواهیم گفت باید پاسخگوی تبعات جهانی‌اش باشیم. این تفاوت ملاحظات و هزینه‌ها همیشه در طرف ما وجود دارد اما برای اسرائیل وجود ندارد و این یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری تصور غلط «برتری امنیتی» اسرائیل در ذهن افکار عمومی جهان است. برخلاف ادعاهایی که مطرح می‌شود، ما و مجموعه محور مقاومت نه‌تنها «یاغی» و غیرقابل پیش‌بینی نیستیم، بلکه کاملاً در چارچوب رفتار متعارف بازیگران جهانی عمل می‌کنیم. ما اعضای قابل پیش‌بینی و عادی جامعه بین‌الملل هستیم. تنها جایی که متهم به «یاغی‌گری» می‌شویم، همان‌ جایی است که نظم‌های سلطه‌گرانه را نمی‌پذیریم و این مخالفت با سلطه، به‌ معنای بی‌قانونی یا بی‌قاعدگی نیست. اما طرف مقابل یعنی رژیم صهیونیستی تعهدی به هیچ نظم جهانی ندارد. به همین خاطر با راحتی کامل عمل می‌کند: بیمارستان را به خاک یکسان می‌کند، ۶۰۰ نفر را در چند ثانیه به قتل می‌رساند، در قانا ده‌ها زن و کودک را می‌کشد، بدون اینکه کوچک‌ترین هزینه‌ای بدهد. هیچ‌‌کس حتی اخم هم نمی‌کند. در همین جنگ اخیر، فرانسه و دیگر کشورهای غرب نه‌تنها واکنشی نشان ندادند، بلکه مناسبات ورزشی و جشن‌های عمومی‌شان هم طبق روال ادامه پیدا کرد؛ گویی قتل‌عامی رخ نداده است. حتی ایالات متحده هم در سطح نهادی جسارت چنین عملیات‌هایی را ندارد. ساختار امنیتی آمریکا اگر چنین امکان وسیعی در اختیار داشت - یعنی استفاده از زور تا این حد بی‌محابا و بی‌ملاحظه - باید نسبت به افکار عمومی پاسخگو می‌بود اما اسرائیل این محدودیت را هم ندارد. در جنایت پیجرها، هدفش خارج کردن چند هزار رزمنده حزب‌الله از میدان بود اما در کنار آنها هزاران زن و کودک کور، مجروح، متلاشی‌شده و کشته‌شده در خانه‌های‌شان بر جا گذاشت؛ نه در میدان جنگ. با این حال باز هم هیچ‌ کس بازخواستش نکرد.
حتی فراتر رفتند؛ عملیات‌های وحشیانه رژیم را تبدیل به نمایش افتخار کردند، تندیس‌های طلایی پیجر ساختند و به مجریان آن عملیات‌ها جایزه دادند، مثل مراسم اسکار! صورت نیروها را پوشاندند، یعنی خودشان هم می‌دانند امنیت ندارند اما همان‌ها را روی صحنه بالا بردند و تجلیل کردند. این رفتار نشانه قدرت نیست؛ نشانه بی‌مسؤولیتی است. وقتی هیچ تعهدی به پاسخگویی نداری، راحت‌ترین کار جهان این است که هر جنایتی را مرتکب شوی و بعد بگویی «این قدرت امنیتی من است». قدرت امنیتی جمهوری اسلامی با همه محدودیت‌ها و ملاحظات چیزی کمتر از قدرت امنیتی اسرائیل نیست. شاید حتی در بسیاری حوزه‌ها بالاتر باشد اما ما در بهره‌برداری از دستاوردهای اطلاعاتی‌مان آزاد نیستیم؛ به ‌خاطر هزینه‌های بین‌المللی، ملاحظات انسانی و سیاسی. این تفاوت بزرگ ماست. نمونه‌اش همین پرونده‌های جاسوسی اخیر؛ اتهامات اعلام‌شده را که دقت می‌کنیم، عمدتاً جمع‌آوری اطلاعات آشکار یا نیمه‌آشکار، چیزهایی که حتی خود اسرائیلی‌ها هم می‌گویند «خیلی محرمانه» نیست. هیچ‌ کدام‌شان درگیر عملیات ترور نیستند. یک مورد نشان نداده‌اند که کسی از این متهمان قرار بوده نخست‌وزیر را ترور کند، وزیر جنگ را بزند، رئیس ستاد یا رئیس آمان را هدف بگیرد؛ حتی یک مورد. شاید اگر داشته باشند، از ترس ننگ و پیامدهای داخلی‌اش پنهان کنند اما تا امروز که چیزی اعلام نکرده‌اند.