خاورمیانه عراق جدید و ایران (بخش دوم و پایانی)

نویسنده: محمد اکرمی‌نیا
شیعیان
حدود 10 درصد مسلمانان جهان را شیعیان تشکیل می دهند که شمار آنان به حدود 120 میلیون نفر می رسد . (1 ) اکثریت جمعیت شیعیان در پنج کشور ایران عراق آذربایجان بحرین و لبنان ساکن هستند . حدود 65 درصد جمعیت عراق را شیعیان تشکیل می دهند که اگرچه در دوران معاصر و در نظام حکومتی عراق نقش مهمی در تصمصم گیری های سیاسی نداشته اند اما علاوه بر نفوذ بر جامعه عراق تاثیرات فراوانی نیز در حیات فکری و رشد و پیشرفت علمی اقتصادی و اجتماعی این کشور داشته اند. نفوذ روحانیون شیعی در عراق تا حدی بوده که علاوه بر حکام این کشور سلاطین در ایران را از اثرات خود متاثر ساخته زیرا شیعیان عراق همواره با همکیشان خود در ایران در ارتباط بوده و بسیاری از روحانیون شیعه ایران در عراق اقامت داشته اند. حضور حضرت امام خمینی (ره ) در دوران تبعید در عراق یکی از نشانه های ارتباط تنگاتنگ شیعیان در دو کشور ایران و عراق است .
در طول تاریخ معاصر اکثریت شیعه در عراق همواره تحت ظلم و سیطره حکام قرار داشته اند; بویژه طی جنگ 8 ساله عراق با جمهوری اسلامی ایران دستگیری شکنجه و اعدام شیعیان مخصوصا رهبران شیعی در سطح گسترده ای از سوی رژیم بعثی صدام حسین رخ داد و هزاران نفر شهید تبعید و یا اخراج گردیدند.
با این حال حکام عراق طی سال های پس از استقلال از گسترش و حاکمیت تفکر شیعیان در این کشور نگران بوده و تلاش نموده اند رهبران شیعه را به هر نحو ممکن کنترل و یا از میان بردارند. یکی از رهبران موثر شیعی در عراق « سید محمد باقر صدر » بود که طی همکاری اطلاعاتی رژیم صدام حسین با سایر دول عربی ربوده و از صحنه اجتماعی و سیاسی عراق حذف گردید. در واقع حاکمان عراق بر قدرت نافذ شیعیان واقف بوده و اقدامات موثری جهت کنترل و تضعیف آن به عمل آورده اند.
رژیم صدام حسین از بدو شکل گیری فشارهای مضاعفی را بر شیعیان در عراق وارد آورد. به رغم وجود اکثریت شیعه در ترکیب ارتش و بسیاری از نهادهای دولتی شیعیان همواره از دستیابی به مناصب بالا و کلیدی محروم می شدند. سیاست رژیم بعث عراق در خصوص محدودسازی شیعیان در ابعاد منطقه ای و بین المللی مورد حمایت کشورهای عربی و قدرت های بین المللی قرار داشت . دولت های عرب منطقه به دلیل تمایزات مذهبی هیچ گاه خواهان قدرت یافتن شیعیان عراق نبوده اند.
از سوی دیگر با توجه به روابط گسترده رژیم صدام حسین با دول شرقی و غربی گرچه عراق در زمره وابستگان به ابرقدرت شرق محسوب می گردید اما به ویژه در طول جنگ تحمیلی علیه جمهوری اسلامی ایران رژیم بعث از حمایت های فراوان سیاسی و اقتصادی دولت های غربی نیز برخوردار بود. نگرانی های غرب به ویژه آمریکا از قدرت یافتن شیعیان عراق تا حدی بوده که در عملیات طوفان صحرا هنگامی که ضربات مهلکی بر پیکر ارتش عراق وارد گردید و شیعیان جنوب این کشور شورش هایی تحت عنوان انتفاضه شعبانیه را شکل دادند ناگهان حملات نظامیان آمریکایی با هدف بازگذاشتن دست ارتش عراق برای سرکوب شیعیان متوقف گردید; همچنان که بعدها آمریکایی نیز اذعان نمودند درآن مقطع فروپاشی رژیم صدام حسین موجب بدست گیری قدرت توسط شیعیان می گردید.
پس از رویدادهای 11 سپتامبر 2001 در آمریکا که موجب شد خاورمیانه و جهان اسلام در کانون استراتژی سیاست خارجی آمریکا قرار گیرد روشن شد که افراط گرایان سنی سیاست های آمریکا را به طور جدی به چالش کشیده اند بنابراین بیشترین نگرانی های استراتژیست ها و سیاستمدران آمریکایی به سمت نیروهای سنی متمایل گردید. پس از اشغال عراق نیز برخی گروه های تندرو سنی با همکاری شبکه القاعده دست به اقدامات ناامن کننده در عراق زدند و سیاست های آمریکا در این کشور را به چالش کشیدند. البته هدف اصلی این گروه ها اعتراض به آمریکا و دستیابی به قدرت بیشتر در ساختار جدید عراق بوده است اما شیعیان با توجه به اکثریت نسبی و با اعتماد به نفس و اتخاذ روش های دیپلماتیک قانونمند و منطقی در فرآیند دولت سازی مشارکت فعال نمودند و موفق شدند به قدرت بایسته دست یابند.
تحولات ناشی از سقوط رژیم صدام حسین و خروج شیعیان از تنگنای ژئوپلتیک به صورت بارزی نقش ژئوپلتیک شیعیان در عراق را ارتقا بخشیده است . اکثریت مجلس نمایندگان پست نخست وزیری و بسیاری از پست های دولتی برخلاف دوران گذشته اکنون در اختیار شیعیان قرار دارد. با توجه به وجود اماکن مقدس شیعیان در عراق و همچنین وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در مناطق جنوبی عراق که اکثرا شیعه نشین هستند تاثیر شیعیان به عنوان یک عامل مهم ژئوپلتیک در سطح منطقه و نظام بین الملل مضاعف می گردد. در مجموع فروپاشی رژیم صدام حسین نقطه عطفی در روند سیاسی شدن شیعیان و برخورداری آنها از هویت دوگانه سیاسی و مذهبی در جامعه عراق محسوب می گردد.
پس از صدام حسین شیعیان به خوبی توانسته اند با اتکا به مولفه های قدرت خود از فرصت پیش آمده بهره برداری نمایند و حضور سیاسی خود را در عراق گسترش و تعمیق بخشند.
امروزه هیچ قدرتی نمی تواند بدون در نظر گرفتن شیعیان در عراق نقش آفرینی نماید و بدون ملاحظات ساختار توزیع قدرت سیاسی در عراق که شیعیان در آن از برجستگی فراوانی برخوردارند تاثیرگذار باشد.
بدون تردید ظهور عراق جدید که در آن شیعیان سهم عمده ای در قدرت دارند پیامدهای گسترده ای برای ژئوپلتیک منطقه خاورمیانه به همراه خواهد داشت . تحولات عراق در سطح کشورهای منطقه بطور یکسان مورد ارزیابی قرار نگرفته و برداشت های گوناگون و بعضا متضادی از ظهور عراق جدید ارایه شده است . در میان کشورهای همسایه عراق ایران و ترکیه در مقابل این تحولات مواضع مثبتی اتخاذ نموده اند اما از نظر کشورهای عرب همسایه تغییرات در عراق به منزله تهدیدی برای هویت عربی این کشور و حاوی پیامدهای سو و بی ثبات کننده برای منطقه تلقی گردیده است .
تاثیر ژئوپلتیک عراق جدید بر همگرایی با ایران
بدون تردید هنگامی که تاثیر ژئوپلتیکی ظهور عراق جدید در سطح منطقه مورد بررسی قرار می گیرد جمهوری اسلامی ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است . چنانچه بخواهیم از نظر تاریخی به تحولات دو کشور و تاثیرات آن بر هر یک از طرفین بپردازیم می بایست به دهه دوم قرن بیستم بازگردیم ; هنگامی که با فروپاشی امپراتوری عثمانی و پس از یک دهه قیمومیت انگلیس بر عراق این کشور استقلال خود را بدست آورد دولت این کشور اختلاف مرزی بین ایران و عثمانی را به ارث برد و بهانه لازم برای تنش و درگیری را در دست گرفت . اختلافات و تنش های دولت عراق با ایران همواره وجود داشته و در مواقعی به درگیری نظامی نیز انجامیده است . اما با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و روی کار آمدن صدام حسین در عراق در سال 1979 فصل جدیدی در تیرگی روابط و تنش ها آغاز گردید . با گذشت کمتر از دو سال از پیروزی انقلاب نوپای اسلامی در ایران صدام حسین یک جنگ همه جانبه و خونین را به مدت 8 سال به جمهوری اسلامی ایران تحمیل نمود. پس از جنگ نیز رژیم صدام حسین تا زمان فروپاشی بزرگترین تهدید خارجی ایران محسوب می گردید.
از نظر جغرافیایی دو کشور ایران و عراق دارای 1609 کیلو متر مرز مشترک هستند که از نظر جغرافیای سیاسی یکی از بدترین حالات خطوط مرزی است (2 ) . به همین دلیل همواره دو کشور بر سر مسائل مرزی با یکدیگر مشکل داشته اند .
به لحاظ ایدئولوژیک حدود 60 درصد جمعیت عراق را شیعیان تشکیل می دهند که با ایران پیوند عمیق ایدئولوژیک دارند .
ایران و عراق هردو دارای ذخایر عظیم نفت و گاز و از اعضای اوپک هستند و هرگونه همکاری و همگرایی در خصوص نفت بین دو کشور می تواند تاثیرات زیادی بر صنعت بین المللی نفت بر جای گذارد.
از سوی دیگر روابط دو کشور ایران و عراق هیچ گاه با ثبات و پایدار نبوده است . با توجه به وجود غیر طبیعی عراق که بر اثر مناسبات منطبق بر منافع قدرت های بین المللی بویژه انگلستان و بدون توجه به واقعیات فرهنگی جغرافیایی و انسانی ایجاد گردیده است شرایطی بوجود آمده که تحت تاثیر قدرت های خارجی روابط بسیار پر افت و خیزی با ایران شکل گرفته است . تنگنای ژئوپلتیکی عراق عامل انسانی و موقعیت جغرافیایی در حایل شدن بین ایران و جهان عرب همواره بسترهایی بوده اند که قدرت های بزرگ از آن در ایجاد تنش در روابط دو کشور بهره برداری نموده اند.
در مجموع در هم تنیدگی مسائل عراق با ایران بیش از هر کشور دیگری بوده است . به همین دلیل هرگونه تحولات در این کشور بیشترین تاثیرات را بر ایران خواهد داشت . عراق در سال های 1975 تا 1979 با تولید 52 درصد کل تولید نفت کشورهای نفت خیز بزرگ ترین تولید کننده نفت در جهان بوده است . (3 ) علاوه بر این عراق دومین کشور دارنده ذخایر نفت در جهان است که این خود به عنوان یک عامل مهم ژئواکونومیک از گذشته تاثیرگذار بوده است . همچنین دو کشور ایران و عراق از اعضای فعال کشورهای صادر کننده نفت اوپک می باشند. بنابراین بجز تاثیر بر تحولات بازار نفت تحولات هریک از دو کشور ایران و عراق علاوه بر مسیرهای دیگر از طریق نفت نیز بر کشور مقابل تاثیر دارد.
طی دو جنگ سال های 1991 و 2003 زیر ساخت های اقتصادی عراق از جمله تاسیسات نفتی این کشور متحمل آسیب های جدی شده اند به همین دلیل میزان تولید و صادرات نفت عراق به شدت کاهش یافته است . اما تلاش شرکت های نفتی غربی و به ویژه شرکت های نفتی آمریکایی جهت سرمایه گذاری در صنعت نفت عراق پس از اشغال این کشور بسیار جدی بوده به نحوی که تا ماه پایانی سال 2008 صادرات نفت عراق به یک میلیون و 880 هزار بشکه در روز رسیده است . (4 ) با توجه به افزایش بهای نفت طی سال 2007 و نیمه اول سال 2008 درآمد نفتی دولت عراق در سال 2008 به بیش از 63 میلیارد دلار رسیده که از رشد زیادی برخوردار بوده است . وزارت نفت عراق از آغاز کار دولت جدید تاکنون دو دوره اقدام به واگذاری پروژه های نفت و گاز به شرکت های خارجی نموده است و با توجه به بهبود نسبی اوضاع امنیتی در این کشور و نیاز شدید دولت به منابع مالی پیش بینی می شود این روند تسریع شود.
رونق صنعت نفت عراق موجب نقش آفرینی بیشتر این کشور در اوپک خواهد شد. در این زمینه به نظر می رسد با توجه به ماهیت دولت عراق مواضع ایران در اوپک تقویت خواهد شد گرچه در کوتاه مدت به دلیل نیازهای دولت عراق به درآمدهای نفت این دولت سیاست کنترل عرضه با هدف تنظیم قیمت بازار را بطور جدی پیگیری ننماید اما در درازمدت تحولات عراق از طریق اوپک موجب تقویت روند همگرایی با جمهوری اسلامی ایران می گردد.
نکته حائز اهمیت دیگر محدودیت های عراق در صادرات کالاهای خود از جمله نفت می باشد . بدون تردید از آنجا که عراق فقط 42 کیلومتر از سواحل خلیج فارس را در اختیار دارد (5 ) یکی از مزایای همکاری و همگرایی میان دو کشور فراهم آوردن دسترسی آسان تر به خلیج فارس از طریق ایران است .
در مجموع با توجه به تحولات اخیر و ظهور عراق جدید موضوع نفت میزان ذخایر آن در دو کشور عضویت در اوپک و زمینه های موجود برای همکاری جهت صادرات موجب تقویت همگرایی میان دو کشور می گردد.
در مورد شیعیان قدرت یابی آنان در عراق جدید علاوه برآنکه چشم اندازهای جدیدی را برای احقاق حقوق بیشتر شیعیان در سایر کشورهای عربی ایجاد کرده برای ایران نیز فرصت ساز بوده است . دستیابی شیعیان به قدرت در عراق ظرفیت های جدیدی برای تغییر ساختار قدرت و شکل گیری فرایندهای جدید امنیتی در سطح منطقه ایجاد نموده و الگوهای جدیدی برای تعامل دو کشور ایران و عراق و روابط طرفین با قدرت های فرامنطقه ای بوجود آورده است .
تسلط شیعیان بر قدرت در عراق که به دلیل مشارکت سایر اقوام از تعادل مطلوبی برخوردار هستند علاوه بر آنکه می تواند جو بی اعتمادی و تهدید را که در گذشته بر روابط دو کشور حاکم بوده است از بین ببرد ظرفیت ایجاد همکاری در چارچوب منافع مشترک را نیز دارد. اعلام آمادگی برای حل مسایل مرزی و اقداماتی جهت اخراج اعضای گروهک تروریستی منافقین از عراق از سوی دولت این کشور گام های اولیه ای هستند که می تواند به ایجاد ساز و کارهای مشترک و برقراری ترتیبات جدید امنیتی و نظامی منجر گردد.
حضور فعال شیعیان در عرصه سیاسی عراق جدید موجب تقویت مواضع ایران در منطقه خاورمیانه گردیده است ; علاوه بر این به دلیل تیرگی روابط جمهوری اسلامی ایران با آمریکا و حضور آمریکا در عراق بدون تردید وزنه ایران در مقابل آمریکا سنگین تر خواهد شد.
همچنین قدرت یابی اقلیت کرد در عراق جدید که سال ها کشمکش و منازعه را با دولت بغداد پشت سر گذارده است و از روابط نزدیک با ایران برخوردارند بر روند همگرایی و همکاری بین ایران و عراق تاثیر مثبت دارد. گرچه طی یک قرن گذشته عواملی نظیر اوضاع نامطلوب اجتماعی و اقتصادی و فقدان مشارکت سیاسی کافی اکراد موجب واگرایی این قوم از دولت های مرکزی در دو کشور ایران و عراق شده است اما وجود اشتراکات زبانی و فرهنگی و مجاورت جغرافیایی در صورت مدیریت صحیح می تواند زمینه ساز فرصت های مناسب جهت همکاری و همگرایی بیشتر دولت های ایران و عراق باشد; در حال حاضر به نظر می رسد با وجود حضور اکراد در صحنه سیاسی عراق و مشارکت آنان در قدرت و توجه جمهوری اسلامی ایران به توسعه و آبادانی مناطق مرزی بستر همگرایی دو کشور بیش از پیش فراهم شده است . حضور ایران در بازارهای اقتصادی عراق تشکیل بازارچه های مرزی تاسیس مناطق آزاد تجاری و ایجاد زیرساخت های اقتصادی در ایران و اعطای خودمختاری به کردها در عراق می تواند فرصت هایی برای همکاری بیشتر طرفین فراهم آورد.
نتیجه‌گیری
در مجموع به نظر می رسد با ظهور عراق جدید و با توجه به اشتراکات فراوان قومی مذهبی تاریخی و اقتصادی روابط دو کشور ایران و عراق می تواند یک روند همگرایی را با شتاب مناسب طی نماید زیرا در این صورت عراق می تواند مشکلات ژئوپلتیکی خود را در یک چارچوب همکاری با ایران بخوبی حل و فصل نماید.
گرچه در مسیر همگرایی دو کشور هنوز مشکلاتی وجود دارد; تفاوت های هویتی میان ملت های ایران و عراق و اثرات تبلیغات منفی طولانی مدت حزب بعث علیه ایران که هم اکنون نیز توسط برخی جریانات در داخل عراق دامن زده می شود به سادگی قابل فراموش کردن نیست . در این میان فعالیت های قدرت های خارجی به ویژه آمریکا در ایجاد فاصله بین دو کشور تاثیرگذار است . اما مسئله مهم تر و اثر گذارتر تغییرات و تحولات به وقوع پیوسته در عراق است . تحولات عمیق ژئوپلتیکی در عراق تاثیرات گسترده ای بر این کشور منطقه خاورمیانه و نظام بین الملل برجای گذارده است . ظهور عراق جدید علاوه بر تاثیر بر ساختارهای نظامی ـ امنیتی در نظام بین الملل ماهیت روابط بین قدرت های بزرگ را متحول ساخته است . تاثیر تحولات ژئوپلتیکی عراق بر جمهوری اسلامی ایران و همگرایی میان دو کشور از موضوعات بسیار حائز اهمیت است که توجه بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده است . با توجه به تغییرات اساسی در ساختارهای قدرت در عراق جدید این کشور نه تنها دیگر یک تهدید خارجی برای ایران محسوب نمی شود بلکه یکی از دروازه های اصلی ایران به سوی جهان عرب به شمار می رود. روند همگرایی دو کشور ایران و عراق در سازمان های منطقه ای و بین المللی و در روابط آنها با قدرت های بزرگ و مسائل منطقه خاورمیانه از حوزه های قابل تصور در آینده می باشد. علاوه بر این با توجه به اوضاع و شرایط اقتصاد بین الملل همگرایی دو کشور در بعد اقتصادی می تواند از پیامدهای ظهور عراق جدید تلقی گردد. ایجاد زیرساخت های اقتصادی در آینده که همگونی فرهنگی و ایدئولوژیک کاتالیزور آن است از زمینه های همگرایی بین دو کشور محسوب می گردد. توجه به عوامل مشترک اقتصادی مانند همکاری در زمینه تولید و صادرات همکاری مشترک در زمینه استخراج تولید و صادرات نفت رفع محدودیت های عراق در دسترسی به خلیج فارس و همکاری های تجاری زمینه های مناسبی برای تسریع روند همگرایی دو کشور است . آثار اولیه همگرایی دوجانبه در روابط را می توان در حضور « جلال طالبانی » رئیس جمهور عراق در اجلاس اکو در اسفندماه گذشته در تهران مشاهده کرد که خود می تواند به عنوان بستری برای شکل گیری و توسعه همکاری های بیشتر اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.
در مجموع تحولات ژئوپلتیک در عراق و ظهور عراق جدید زمینه ساز همکاری بین دو کشور و حرکت در مسیر همگرایی در ابعاد اقتصادی سیاسی و نظامی گردیده است که با درک واقعیات ژئوپلتیک جاری توسط طرفین می تواند رشد و توسعه یابد.
باشگاه اندیشه