تنگه هرمز هارتلندجهان /غلام رضا محمدی

با توجه به تحولات جدید منطقه ای و بین المللی، جنگ روانی دشمنان کشورمان به اوج خود رسیده است؛ یکی از راهکارهایی که دشمنان در این جنگ روانی دنبال می کنند، کم اهمیت نشان دادن، برگ های برنده کشورمان در مواجه با تهدیدات آن هاست که توسط ایادی آنها در داخل هم به آن دامن زده می شود.

یکی از مهمترین اقدامات احتمالی کشورمان در صورت حمله دشمنان بستن تنگه هرمز و اختلال در جریان ارسال نفت به کشورهای غربی است که در دکترین دفاعی کشورمان جایگاه ویژه ای دارد و این مهم در اظهارات مقامات کشوری و لشگری نمایان است. تلاش دشمن در کم اهمیت جلوه دادن این تنگه یکی از بازی های روانی دشمن است که در پیش گرفته شده است و ما در این مقاله به بررسی اهمیت این تنگه خواهیم پرداخت.

جغرافیا از دانش های کهن بشری است که سابقه آن با تاریخ عمر انسان برابری می کند. در بحث جغرافیا، موقعیت جغرافیایی از اهمیت بالایی برخوردار است.

موقعیت جغرافیایی، به عنوان یکی از عوامل و عناصر جغرافیایی، بر زندگی جوامع بشری، تاثیرات متفاوتی می گذارد. موقعیت های جغرافیایی در سیاست جهانی و منطقه ای، توسعه تجاری ملت ها، برخورد فرهنگ ها، ایجاد و گسترش راه ها و خطوط مواصلاتی، دفاع ملی و حتی در صلح جهانی موثر است.

موقعیت جغرافیایی از عواملی است که در رفتار سیاسی دولت ها و شکل گیری، تصمیمات سیاسی در دو حوزه داخلی و خارجی آنها نقش موثری دارد. بعضی از موقعیت های جغرافیایی، ارزش سوق الجیشی و راهبردی دارند و با توجه به قدرت ملی کشورهای دارنده آن سهم زیادی را در مشی سیاسی آن کشور به خود اختصاص می دهد.

موقعیت راهبردی، موقعیتی است که بالقوه قدرت کنترل جهان را به دارنده آن بدهد. به عبارت دیگر، چگونه ای باشد که خودش آن بازتاب های منطقه ای، قاره ای و جهانی داشته باشد، و یا نقطه ای باشد که بتواند به عنوان مرکز ارتباطی و یا تمرکز نیروهای نظامی و استحکامات دفاعی، مورد استفاده قرار گیرد. تنگه های راهبردی به عنوان یک عامل جغرافیایی به خاطر ارزش های ارتباطی، اقتصادی، نظامی و ژئو پلتیکی که دارند، در موازنه قدرت منطقه ای و جهانی نقش موثری دارند و دولت ها و قدرت های حاکم بر تنگه از آن به عنوان ابزاری در سیاست خارجی خود استفاده می کنند. البته بین کاربری تنگه و میزان قدرت کشور ساحلی آن رابطه مستقیم وجود دارد، یعنی هر قدر دولت ساحلی تنگه، قویتر و قدرتمندتر باشد، به همان نسبت امکان استفاده از تنگه به عنوان ابزار اعمال سیاست خارجی در امور منطقه ای و جهانی برای آن بیشتر خواهد بود.

تنگه هرمز در میان تنگه های استراتژیک جهان اهمیت ویژه ای دارد. این تنگه که از ارزش های خاص ارتباطی، اقتصادی، نظامی و ژئوپلتیکی برخوردار است، که این اهمیت با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و خروج آن از اردوگاه غرب، سرفصل جدیدی در تاریخ تنگه هرمز باز شد. تاکید جمهوری اسلامی ایران بر اعمال حاکمیت خود بر تنگه،اهمیت آن را دو چندان نموده است به گونه ای که در نظریه های ژئوپلتیکی گذشته خلیج فارس و تنگه هرمز جزو مناطق حاشیه ای به شمار می رفت، اما در نظریه های جدید، به هارتلند یا سرزمین محور یا به گفته «اوهازن» به مرکز، مرکز جهان تبدیل شده است.

از سوی دیگر، با اهمیت یافتن اقتصاد در نظام جدید جهانی، مناطقی در جهان اهمیت خواهد یافت که از نظر منابع انرژی غنی باشند، از این رو در نظریه های ژئواکونومیکی، نیز که جدیداًمطرح شده اند؛ خلیج فارس و تنگه هرمز بطور اخص موقعیت بی نظیری در آغاز هزاره سوم میلادی خواهند داشت. به طوری که از آن به عنوان قلب زندگی جهان نامبرده می شود.

با این مقدمه، به بررسی اهمیت راهبردی تنگه هرمز در هزاره سوم می پردازیم.

1- کانال انرژی جهان:

عمده انرژی جهان و بالغ بر 40 درصد صادرات نفت جهان از تنگه هرمز می گذرد، به گفته آمار منتشره، سالانه 13 هزار شناور از طریق تنگه هرمز به خلیج فارس وارد می شود.

براساس آمار منتشره، صادرات جهانی نفت خام در سال 2005 به میزان 49.906 میلیون بشکه در روز رسید که از این رقم، 19.5 میلیون بشکه در روز از منطقه خاورمیانه که 40% از این رقم از تنگه هرمز بوده به مناطق دیگر صادر شده است.

براساس خبرها، آسیا- اقیانوسیه بزرگترین وارد کننده نفت خام صادراتی خاورمیانه در سال 2005 بوده اند، ژاپن با 4.269میلیون بشکه در روز- آمریکا با 2.345م ب- اروپا با

3.44م ب در روز از منطقه خاورمیانه و بویژه خلیج فارس (90% نفت وارداتی) وارد نموده اند.

از مجموع این حجم واردات نفت خام (با احتساب سایر کشورها) در حدود 17میلیون بشکه در روز (40درصد صادرات نفت معادل 2.5کل جریان نفت جهان) نفت تولیدی کشورهای خلیج فارس از تنگه هرمز صادر می شود.

از سوی دیگر در خصوص اهمیت تنگه هرمز در بعد انرژی، وجود ذخایر عظیم انرژی در کشورهای حاشیه آن است. براساس جدیدترین ارقامی که از سوی مجله اقتصادی oil and Gas journal منتشر شده است، ایران با ذخایر

8125.میلیارد بشکه، عربستان با 026میلیارد بشکه و عراق با 511میلیارد بشکه و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس با 025میلیارد بشکه از ذخایر اثبات شده انرژی را دارا می باشند. با توجه به اتمام ذخایر انرژی اکثر کشورهای خارج از حوزه خلیج فارس طی 02سال آینده- و با توجه به افزایش روزافزون. تقاضای انرژی، توسط کشورهای مختلف جهان از جمله چین با 212.درصد رشد در سال 6200 نسبت به سال 5200 اهمیت این مقوله بخوبی روشن خواهد شد.

اگر به این نیاز، نیاز روزافزون، جهانی برای گاز خلیج فارس که یکی از منابع عظیم ذخایر گازی جهان است، اضافه نمائیم به آن سخن آقای «لوهازن» که تنگه هرمز را در هزاره سوم مرکز مرکز نامیده بیشتر واقف می شویم.

2- راهبر مبادلات تجاری:

اقتصاد منطقه ای خلیج فارس با اقتصاد جهانی رابطه متقابل دارد، و تنگه هرمز به عنوان آبراه بین المللی نقش ارتباطی تعیین کننده ای در برقراری پیوند بین کشورهای منطقه با سایر نقاط جهان برعهده دارد. خلیج فارس به جهت داشتن منابع عظیم نفت و گاز که به عنوان، عناصر محرکه دنیای صنعتی شناخته می شود، و نیز به علت وابستگی شدید صنعت و رفاه اجتماعی جامعه بشری به ویژه کشورهای صنعتی غرب به نفت خلیج فارس به صورت قلب اقتصاد جهان عمل می کند و تنگه هرمز به منزله آئورت این قلب است که از طریق آن انرژی و نیروی محرکه صنعت، به اندام های سراسر کره زمین انتقال می یابد.

نگاهی به آمار این مهم را بیشتر نمایان می کند، در سال 5200 بالغ بر 711 میلیارد یورو از مبادلات تجاری اتحادیه اروپا از طریق تنگه هرمز انجام شده است. آمار نشان می دهد بیش از 5درصد کل مبادلات تجاری اتحادیه اروپا در سال 5200 از طریق خلیج فارس و تنگه هرمز صورت گرفته است.

براین اساس هشت کشور واقع در حاشیه خلیج فارس 25.درصد کل مبادلات تجاری اتحادیه اروپا در سال 5200 را به خود اختصاص داده اند. صادرات اتحادیه اروپا به هشت کشور حاشیه خلیج فارس طی سال 5200 عبارت بود از: ایران 912.93میلیارد یورو- عربستان 215.41میلیون یورو- کویت 13.69میلیون یورو، بحرین 511.4میلیون یورو- قطر

63.07میلیون یورو- امارات 925.26میلیون یورو- عمان 91.74میلیون یورو- عراق

11.59میلیون یورو.

این حجم مبادلات تنها با اروپا نشان از اهمیت اقتصادی منطقه دارد.

3- اهمیت ارتباطی:

تنگه هرمز اهمیت ارتباطی خود را از گذشته های تاریخی تا به امروز حفظ کرده است و همان طور که قبلا بیان شد، با توجه به رجحان حمل و نقل دریائی بر سایر سیستم های حمل و نقل، همچنان اهمیت ارتباطی خود را حفظ خواهد کرد. تنگه هرمز به عنوان بخش مهم یک سیستم ارتباطی بین سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا و همچنین سه اقیانوس بزرگ کبیر- هند و اطلس و نیز شبکه ارتباطی دریایی خلیج فارس و دریای عمان به خلیج عدن، دریای سرخ و دریای مدیترانه، عمل نموده و می نماید.

تنگه هرمز، مراکز تمدن های آسیایی را به مراکز تمدن های بین النهرین و مدیترانه و اروپا پیوند داده است. تنگه هرمز همچنین پیوندگاه دو منطقه تمدن خشکی و دریا نیز بوده و دو جامعه انسانی و فرهنگی فلات ایران و بخش شرقی فلات عربستان را که دارای عناصر فرهنگی متفاوت بوده اند به هم مرتبط نموده است.

در واقع تنگه هرمز کانال انتقال و پخش کالا و مواد و ارزش ها و عناصر فرهنگی و اجتماعی بین محیط های جغرافیایی و جوامع شرق و غرب و جنوب و شمال بوده است.

نقش ارتباطی تنگه هرمز به عنوان یکی از عوامل سازنده هویت ژئوپلتیکی آن، همچنان محفوظ باقی مانده است و موقعیت جغرافیایی تنگه هرمز آن را به صورت مفصل و نقطه اتصال سیستم حمل و نقل منطقه ای خلیج فارس با سیستم حمل و نقل بین المللی درآورده است. این نقطه اتصال که در گذشته و حال نقش مفصل ارتباطی سیستم حمل و نقل فلات ایران را با شاهراه ارتباطی شرق و غرب تنگه هرمز عهده دار بوده، در صورت تحقق یافتن موافقت نامه های ایران و کشورهای آسیای میانه و قفقاز درخصوص اتصال راه آهن و شبکه های ارتباطی سرخس به بندرعباس و جلفا به بندرعباس، آسیای مرکزی و قفقاز را نیز از این طریق به شبکه حمل و نقل جهان متصل می کند، و در نتیجه اهمیت نقش تنگه هرمز را افزایش خواهد داد.

4- گرانیگاه دفاعی- تهاجمی:

تنگه هرمز علاوه بر موقعیت بی نظیر در زمینه اقتصادی، تکیه گاه دفاعی شبه جزیره عربستان و دهلیز ورودی به خاک ایران هم به شمار می آید.

بدین ترتیب که اگر قدرتی فرامنطقه ای قصد حمله همه جانبه به شبه جزیره عربستان را داشته باشد، باید سه تنگه هرمز- باب المندب- سوئز را در اختیار گرفته و تحرکات کشور هدف را تحت شعاع قرار دهد.

تنگه هرمز به نیروی دریایی کشورهای همجوار امکان می دهد تا هم با قدرت بری نیروی مهاجم مقابله نماید و هم بر قدرت بحری آنها مسلط شود. علاوه بر این، تنگه هرمز به منزله خط حایل ایران از اقیانوس هند است. بدین ترتیب که بزرگترین و نزدیکترین راه ارتباطی اقیانوس هند به داخل فلات ایران از بندرعباس و شمال تنگه هرمز می گذرد و چون بندرعباس تکیه گاه بحری ایران است و حذف آن از ایران یا کنترل تنگه هرمز توسط یک نیروی خارجی به تغییر وضعیت ایران منجر شده و این کشور را به یک قدرت بحری تبدیل می نماید پس تنگه هرمز از نظر نظامی فوق العاده مهم است بویژه برای جمهوری اسلامی ایران.

نتیجه گیری:

در چارچوب مباحث یادشده باید گفت که بدون شک تنگه هرمز در دهانه خلیج فارس، موقعیتی را در اختیار ایران قرار داده است که در کلیه معادلات و محاسبات ژئواستراتژیکی توسط کشورهای مختلف در موازنه قدرت، ایران مورد توجه قرار گیرد.

با توجه به افزایش اهمیت نفت در قرن12 و حیاتی بودن آن برای بقای سلطه دنیای صنعتی و در رأس آن آمریکا، خلیج فارس و بالاخص تنگه هرمز همچنان کانون توجه و مرکز منازعات بین المللی باقی خواهد ماند. عبور بیش از 04% نفت خام کل دنیا (بدون احتساب مواد نفتی دیگر صادراتی) از تنگه هرمز، اهمیت آن را بیش از پیش نشان می دهد تا حدی که بر اساس نظر صاحبنظران تنگه هرمز مرکز، مرکز جهان است.