فصل تابستان و خطر گرمازدگی

بصیرت: یکی از جدی‌ترین بیماری‌هایی که هر سال با آغاز فصل گرما شیوع می‌یابد، گرمازدگی و آفتاب‌سوختگی است که در بعضی از مواقع مرگبار خواهد بود.
کارشناسان بهداشتی معتقدند: در شرایط عادی، سازوکارهای کنترل طبیعی به تنظیم حرارت بدن کمک می‌کند. منافذ پوست موجب دفع مازاد حرارت بدن می‌شوند و تعریق پوستی، سبب خنک شدن بدن می‌شود؛ اما چنانچه فرد مدت طولانی در معرض حرارت بالاتر قرار گیرد سازوکار کنترل طبیعی بدن توان مقابله با این وضع را نخواهد داشت یعنی قادر به کنترل حرارت شدید تحمیل شده نیست و در نتیجه فرد دچار گرمازدگی می‌شود.
متخصصان اعتقاد دارند که آفتاب‌سوختگی، میزان گلبول سفید خون را کاهش می‌دهد؛ زیرا گلبول‌های سفید که در مویرگ‌ها قرار دارند توسط اشعه ماوراءبنفش موجود در نور خورشید از بین می‌روند.
باید در نظر داشت که بالارفتن بیش از حد دمای بدن، فوریتی پزشکی است که برای خنک شدن،‌ فرد نیاز به درمان تخصصی و جایگزینی مایعات از دست رفته دارد.
گرمازدگی یک فوریت واقعی است و چنانچه اقدام سریعی به عمل نیاید، مصدوم جان خود را از دست خواهد داد.
واقعیت این است که رمز درمان موفق در گرمازدگی، تشخیص زودهنگام بیماری از روی نشانه‌های آن است. هوای تابستانی روز به روز گرمتر می‌شود و پیشگیری از بیماری گرمازدگی، اهمیت بیشتر می‌یابد؛ مقابله نکردن با این بیماری و سهل‌انگاری در درمان گرمازدگی، عواقب ناگوار و تأسف‌باری را در پی خواهد داشت.
علایم گرمازدگی
دکتر احمد جلالی، پزشک عمومی درباره گرمازدگی و دلایل آن به گزارشگر ما می‌گوید: «گرمازدگی، عارضه خطرناکی است که در اثر افزایش حرارت بدن در محدوده حرارتی 40 تا 43 درجه سانتیگراد بالای صفر، اتفاق می‌افتد.»
او می‌افزاید: «مرگ و میر ناشی از گرمازدگی بدون درمان، به 90 درصد می‌رسد. معمولاً افراد مسن و چاق و مبتلایان به بیماری‌های مزمن نظیر دیابت یا بیماری‌های قلبی ـ عروقی به دلیل ضعف مکانیسم‌های دفاعی بدن، بیشتر در معرض گرمازدگی قرار دارند.»
او می‌افزاید: «ورزشکاران و کارگرانی که کارهای سخت بدنی انجام می‌دهند، سربازان هنگام تمرین‌های نظامی و کسانی که با کوره‌های حرارتی سر و کار دارند ـ به خصوص در مناطق گرمسیر یا فصل‌های گرم سال ـ در معرض آسیب‌های جدی ناشی از گرمازدگی هستند.
وقتی شخصی تمرین بدنی می‌کند در بدن او، حرارت تولید می‌شود؛ بنابراین بدن برای رهایی از این حرارت، واکنش خودکار تعریق (عرق‌کردن) را انجام می‌دهد. در این حالت، آب و نمک از غدد عرق‌ساز بدن خارج می‌شود و به سطح پوست می‌آید. سپس آب در اثر حرارت تبخیر شده و بدن را سرد می‌کند. چنانچه این روند دچار اختلال شود، گرمای بدن بتدریج افزایش یافته و سبب گرمازدگی می‌شود.»
دکتر جلالی با تأکید بر اینکه حرارت بدن انسان باید در محدوده 5/36 تا 5/38 درجه سانتیگراد باشد، می‌گوید: «تغییرات دمای بدن بیش از دو درجه ـ کمتر یا بیشتر از این محدوده ـ اختلافات شدید عملکردی در دستگاه‌های بدن را در پی خواهد داشت.»
او می‌افزاید: «در حقیقت دمای بدن نتیجه تعادل بین تولید و جذب حرارت از یکسو و دفع آن ازسوی دیگر است. گرمای بدن از دو منبع سوخت و ساز مواد غذایی در سلول‌ها و جذب محیطی تأمین می‌شود. دفع حرارت بدن هم از راه گشادشدن عروق محیطی و تعریق انجام می‌شود.
در فعالیت شدید بدنی، میزان سوخت و ساز مواد غذایی در سلول‌ها حتی به 10 برابر حالت عادی می‌رسد که اگر چند لیتر از آب بدن از دست برود، شخص دچار شوک می‌شود.»
او می‌گوید: «گرمازدگی دو عارضه مهم بیهوشی ناشی از حرارت و گرمازدگی شدید دارد.»
دکتر جلالی در تشریح عارضه بیهوشی ناشی از حرارت، می‌گوید: «در بسیاری از موارد، این حالت به صورت بیهوشی ناگهانی تظاهر می‌کند، اما گاه فرد مصدوم نخست دچار توهّم و هذیان‌گویی و سپس بیهوشی می‌شود. علایم هشداردهنده این عارضه عبارت از سردرد و سرگیجه، مَنگی و اختلالات هوشیاری، ضعف، اختلالات تعادل و تکلم، حالت تهوع و بی‌اشتهایی، تشنج، بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع و خونریزی از بینی است.

همچنین رنگ پوست مصدوم متمایل به خاکستری و مردمک چشم‌ها گشاد می‌شوند. از آنجایی که ممکن است علایم حیاتی مصدوم تغییر نکند و حتی درجه حرارت بدن او کمتر از حد طبیعی باشد، گاه تشخیص این ضایعه مشکل است.»
او درباره گرمازدگی شدید، می‌گوید: «این عارضه، نادر و بسیار خطرناک است و بیشتر در محیط‌های گرم و مرطوب دیده می‌شود. در این حالت مصدوم تقریباً عرق نمی‌کند و درجه حرارت بدن به 40 درجه سانتی‌گراد یا بیشتر می‌رسد. بنابراین پوست او گرم و خشک است.
همچنین تنفس مصدوم سریعتر می‌شود. در صورت همراه بودن کم‌آبی با این حالت، علایم شوک (فشارخون پایین و نبض ضعیف و سریع) نیر مشاهده خواهد شد؛ در غیر این‌صورت، نبض او سریع خواهد بود.
دکتر جلالی درباره کم‌آبی بدن، می‌افزاید: «تعادل حرارتی و توازن مایعات بدن در ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر قرار دارند، به گونه‌ای که در بسیاری از موارد قبل از گرمازدگی به دلیل اتلاف مایعات، بدن دچار کم‌آبی می‌شود.
روش دفاعی بدن در مقابل این معضل، تشنگی است. اما تشنگی به تنهایی نمی‌تواند این مشکل را برطرف کند. بنابراین در روزهای گرم باید بیشتر از میزانی که برای رفع تشنگی لازم است، آب و مایعات دیگر نوشید.
کم‌آبی بر دستگاههای مختلف بدن اثر گذاشته و بسته به شدت، طیفی از نشانه‌ها و علایم را ایجاد می‌کند. تشنگی، پوست قرمز، تهوع، افزایش تعداد نبض، بی‌قراری و تحریک‌پذیری و در حالات شدیدتر، سرگیجه، سردرد، تنگی نفس و در نهایت شوک نیز روی خواهد داد.
درمان گرمازدگی
دکتر شیرین جمشیدی درباره علایم بیماری گرمازدگی به گزارشگر ما، می‌گوید: «هر سال با فرا رسیدن فصل تابستان گرمازدگی بروز می‌کند و مردم باید مواظب باشند.
دو علامت مهم گرمازدگی عبارت از تب بالای 40 درجه سانتی‌گراد و پوست داغ و خشک است. همچنین ضربان سریع قلب، از حال رفتن، تنفس تند، افزایش یا کاهش فشارخون از دیگر علایم بیماری گرمازدگی است.»
او با تأکید بر اینکه شخص گرمازده ممکن است دچار اختلال حواس یا هذیان‌گویی شود و در موارد بسیار شدید، دچار تشنج شده و به کما رفته و بمیرد، می‌افزاید: «گرمازدگی قابل پیش‌بینی و پیشگیری است. افرادی که بیش از دیگران در معرض خطر گرمازدگی قرار دارند، سالمندان و کودکان کم‌سن و سال هستند. همچنین افراد با سابقه بیماری گرمازدگی و افرادی با تعریق زیاد (کسانی که آب بدنشان کاهش می‌یابد) و مبتلایان به بیماری قلبی در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند.
برخی از داروها، احتمال گرمازدگی را افزایش می‌دهند. برخی از داروهای مربوط به بیماری افسردگی می‌توانند در توانایی بدن برای تعریق اختلال ایجاد کنند. نوشیدن مایعات فراوان، پوشیدن لباس‌های خنک و داشتن توانایی تعریق، مهمترین عوامل پیشگیری از گرمازدگی به شمار می‌روند.
دکتر جمشیدی درباره درمان گرما‌زدگی، می‌افزاید: «رمز یک درمان موفق در گرمازدگی، تشخیص زودهنگام نشانه‌های آن است در ابتدا باید فرد گرمازده را از محیط گرم به نقطه‌ای خنک منتقل کرد و یک اتاق خنک با دستگاه تهویه، بهترین مکان است. سپس باید از اورژانس درخواست کمک کرد.»
او می‌افزاید: «بالارفتن بیش از حد دمای بدن، فوریتی پزشکی است و برای خنک ساختن فرد نیاز به درمان تخصصی، جایگزینی مایعات از دست رفته و زیرنظر گرفتن تنفس و ضربان قلب است. لذا در مدت زمانی که منتظر رسیدن کمک هستید، لباس‌های فرد را درآورده یا با اسپری به او آب بپاشید تا بدن او خنک شود و سعی کنید به وسیله پنکه یا بادبزن دستی یا حتی بوسیله روزنامه فرد را باد بزنید.
همچنین حرارت بدن او را با دماسنج اندازه‌گیری کنید. با برگشتن حرارت بدن به سطح طبیعی، خنک کردن او را متوقف کنید و در صورت توقف تنفس، احیای دهان به دهان را آغاز کنید.»
کلافه شدن بیمار
دکتر جمشیدی با اشاره به اینکه کلافگی به خطرناکی گرمازدگی نیست، اما به سرعت به سمت گرمازدگی پیش می‌رود، می‌افزاید: «کلافگی را به عنوان نارسایی سازوکارهای خنک‌کننده بدن در پاسخ صحیح به گرمای مفرط تحمیل شده بر بدن تعریف می‌کند. کلافگی بیشتر در افرادی مشاهده می‌شود که از داروهای ادرارآور استفاده می‌کنند، زیرا این داروها مازاد مایعات بدن را دفع می‌کند.
کلافگی بدنبال تعریق شدید و ناتوانی در جبران مایعات از دست رفته اتفاق می‌افتد. علایم و نشانه‌های این عارضه اغلب به طور ناگهانی آغاز می‌شوند و به همین دلیل غش ناشی از گرما هم به این عارضه می‌گویند. این غش، همراه ضربان تند و سریع قلب، افت فشارخون، پوست سرد و خیس و تهوع است.
شخصی که دچار کلافگی شده است را باید از محیط گرم به نقطه‌ای خنک‌تر برد. یک اتاق خنک و دارای دستگاه تهویه، بهترین مکان است. باید از شخص کلافه خواست دراز بکشد و کمی پاهایش را بالاتر از تنه‌اش قرار دهد.تا حد امکان باید لباسهای فرد را درآورد و به او آب سرد داد، زیرا مصرف مایعات املاح از دست رفته بدن را جبران می‌کند. اگر علایم گرمازدگی در فرد پدیدار شد،‌ از اورژانس درخواست کمک کنید.
گرفتگی‌های گرمایی
او درباره گرفتگی‌های گرمایی، می‌گوید: گرفتگی‌های گرمایی، انقباضات دردناک عضلانی هستند که پس از ورزش سنگین و تعریق فراوان روی می‌دهند. عضلات شکمی و سایر عضلاتی که در ورزش از آنها استفاده می‌شود، بیشتر دچار این نوع گرفتگی می‌شوند.
دکتر جمشیدی با بیان مطالب بالا، می‌افزاید: «گرفتگی گرمایی یا گرفتگی عضلات اغلب در محیط‌های گرم روی می‌دهد اما ممکن است در شرایط خنک‌تر هم ایجاد شود. برای درمان چنین مشکلاتی ابتدا کمی استراحت کرده و خود را خنک کنید. سپس آب یا نوشیدنی مناسب استفاده کنید. همچنین مقداری غذای شور مانند آجیل نمک‌زده یا چوب شور مصرف کنید، زیرا سدیم نمک به رفع گرفتگی عضلات کمک می‌کند.»
سکته گرمایی
در برخی از افراد ـ خصوصاً افراد مسن که عادت به آب و هوای گرم ندارند ـ ممکن است سنکوپ (سکته) بروز کند که علت آن کاهش ناگهانی دمای بدن است. درمان این حالت استراحت در هوای خنک و خواباندن بیمار و بلندکردن پاهای او و تجویز مایعات خنک است.
این پزشک در این باره، می‌افزاید: «گرمازدگی یک فوریت واقعی است و چنانچه اقدام سریعی به عمل نیاید، مصدوم جان خود را از دست خواهد داد پس باید اقدامات زیر را به سرعت انجام داد.
ـ‌ از بازبودن راه هوایی و فعالیت قلب مصدوم اطمینان پیدا کنید.
ـ مصدوم را به مکانی خنک ببرید و لباس‌هایش را از بدنش خارج کنید.
- در صورت هوشیاربودن مصدوم، او را در وضع نیمه‌خوابیده قرار دهید و سر و شانه‌هایش را روی یک بالشت بگذارید. اگر مصدوم بیهوش و تنفس‌اش عادی است. او را در وضع مناسب قرار دهید.
ـ برای خنک کردن مصدوم به این صورت عمل کنید: با ملحفه یا حوله‌ای که در آب خیس کرده‌اید، همه سطح بدن او را خنک کنید و با پاشیدن آب آن را خیس نگه دارید. این عمل باید تا عادی شدن درجه حرارت بدن ادامه یابد.
همچنین می‌توان به کمک بادزدن یا استفاده از پنکه یا کولر، مصدوم را در معرض جریان هوای خنک قرار دهید تا دمای بدن به 38 درجه سانتی‌گراد برسد بهتر است، از خنک کردن مصدوم با آب خیلی سرد، بپرهیزید و از یخ برای این کار استفاده نکنید.
ـ علایم حیاتی را به دقت و مکرر کنترل کنید و مصدوم را هرچه سریعتر به نزدیکترین مرکز درمانی منتقل کنید.
عرق‌سوز
دکتر کامکار بلیغی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در مصاحبه با رسانه‌های گروهی درباره عرق‌سوزشدن، گفته است: عرق‌سوزشدن، بیماری‌ای است که در فصل گرما، شیوع می‌یابد و با رعایت بهداشت فردی می‌توان از شدت آن جلوگیری کرد.
او می‌افزاید: اغلب کودکان وقتی پوست‌شان عرق‌سوز می‌شود که والدین لباس‌های خیلی گرم به آنان بپوشانند.
از این‌رو به پدران و مادران توصیه می شود که لباس‌های خیلی گرم به کودکان نپوشانند. به طور معمول غدد تولید عرق در پوست کودکان مانند بزرگسالان به خوبی رشد پیدا نکرده و ممکن است به راحتی در چین‌های بدن آثار عرق‌سوز شدن دیده شود.
این جوش‌ها اغلب در سه یا چهار روز بهبود می‌یابند، ولی اگر پس از گذشت این زمان جوش‌ها باقی ماندند و کودک تب کرد باید با پزشک مشورت کرد. عرق‌سوزشدن بر اثر قرار گرفتن در معرض نور خورشید به وجود نمی‌آید، بلکه زمانی ایجاد می‌شود که گرمای بیش از اندازه به بدن برسد و بدن با تولید زیاد عرق، واکنش نشان دهد.
فراموش نکنید که عرق‌سوزشدن، خود به خود بهبود می‌یابد. بنابراین نیاز به دارو و دکتر نیست و باید توصیه‌های پزشکی را به کار برد.
ـ لباس‌های خنک بپوشید، وقتی به منزل می‌رسید، شلوارهای تنگ و پلاستیکی را کنار بگذارید و لباس‌هایی با پارچه‌های نخی، گشاد و خنک بپوشید.
ـ دوش آب سرد بگیرید. دومین قدم این است که بخش‌هایی از پوست بدن را که عرق‌سوز شده است را خنک کنید. برای این کار می‌توانید از باد سرد سشوار و یا دوش آب سرد استفاده کنید.
همه ما عادت داریم، بعد از حمام کردن با حوله پوست بدن را خشک کنیم، ولی این بار حوله را کنار بگذارید و اجازه دهید بخش‌هایی از بدن که عرق‌سوز شده‌اند در هوای آزاد خشک شوند.
اگر پوست شما حساس است و احساس خارش دارید، از کرم «هیدروکورتیزون» برای از بین بردن حساسیت استفاده کنید.
برای اینکه دوباره دچار عرق‌سوزشدن نشوید، لباس‌هایی با پایین تنه خنک‌تر و جنس نخی بپوشید. همچنین تا می‌توانید لباس کمتری در تابستان بپوشید.
بهترین درمان عرق‌سوزشدن پوست آن است که در محیطی خنک و بدون رطوبت قرار گیرید. برای مثال در یک اتاق کولر روشن کنید و رطوبت هوا را تنظیم کنید. برخی از سیستم‌های خنک‌کننده هوشمند،‌ دما و رطوبت اتاق را تنظیم می‌کنند.
بیتا مهدوی