نگاهی تفسیری به حکم امام خمینی علیه «آیات شیطانی»

در تاریخ معاصر ایران , دو حکم کوتاه اما کوبنده و پرنفوذ , تاریخ ساز شدند. یکی حکم مرحوم میرزا محمدحسن حسینی شیرازی معروف به « میرزای بزرگ » در ماجرای معروف به تنباکو و دیگری حکم ارتداد سلمان رشدی که توسط امام خمینی صادر شد.
مرحوم میرزای شیرازی در سال 1380 هجری قمری با تحریر یک حکم یک سطری توانست قرارداد استعماری انحصار توتون و تنباکو , که ناصرالدین شاه قاجار به انگلیس واگذار کرده بود , را لغو کند و سیلی محکمی به صورت استعمارگر بزرگ آن روز که دولت انگلیس , و بقول دولتمردان لندن « بریتانیای کبیر » بود , بزند. متن حکم میرزای بزرگ چنین بود :
« بسم الله الرحمن الرحیم . الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحوکان در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله و سلامه علیه است . حرره الاقل محمد حسن الحسینی » .
آن روز , یعنی 115 سال قبل , برای سردمداران استعمار پراشتها و پرقدرت انگلیس که بسیاری از کشورهای آسیائی و آفریقائی را تحت سلطه خود داشتند و آنها را بی رحمانه استثمار می کردند , مواجه شدن با حکم یک روحانی کهنسال و تکیده که بدون تشریفات و زرق و برق در شهر کوچک سامرای عراق به تدریس و اقامه نماز جماعت و بیان احکام دین مشغول بود ولی توانسته بود با یک بیانیه یک جمله ای , شاه قدرتمند قاجار را وادار به تسلیم کند و بزرگترین قدرت استعماری آن روز را به عقب نشینی و پذیرفتن لغو یک قرارداد پرسود و چند منظوره مجبور نماید , بسیار شگفت انگیز بود. اما بهرحال این واقعیتی بود که رخ داد و البته همه استعمارگران آن روز بویژه انگلیس ها را سخت به تکاپوی شناخت این قدرت معنوی انداخت تا راهی برای مقابله با آن بیابند و آینده استعمار را در کشورهای اسلامی تضمین کنند.
انگلیس , سیلی دیگری نیز از علمای شیعه در عراق خورد , آنگاه که بعد از فروپاشی حکوت عثمانی و تقسیم شدن قلمرو نفوذ آن میان دولت های اروپائی , عراق و اردن و فلسطین و عربستان , سهم انگلیس شدند و مردم عراق به رهبری علمای دینی برای بیرون راندن اشغالگران انگلیسی قیام کردند و سرانجام در سال 1289 هجری (1920 میلادی ) عراق را به استقلال رساندند. در آن قیام و مبارزه نیز انگلیس ها یکبار دیگر با نام میرزای شیرازی مواجه شدند , اما اینبار میرزا محمدتقی شیرازی معروف به میرزای کوچک .
حدود یک قرن بعد از نهضت تنباکو و صدور حکم تاریخی میرزای بزرگ , حکم دیکری توسط یک مرجع تقلید دیگر صادر شد که هر چند موضوع دیگری داشت اما از همان ویژگی ها برخوردار بود. امام خمینی , رهبر بزرگ انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران , با صادر کردن یک حکم تاریخی , به مصاف قدرتهای استعماری که اینبار اساس دین مقدس اسلام را هدف قرار داده بودند رفت و با مرتد دانستن نویسنده و ناشران مطلع از محتوای کتاب « آیات شیطانی » زلزله ای بزرگ در ارکان حاکمیت مستکبران انداخت که ابعاد آن بسیار وسیع تر و آثار آن بسیار فراتر از حکم میرزای شیرازی بزرگ بود.
تشریح ابعاد حکم تاریخی امام خمینی درباره ارتداد نویسنده و ناشران مطلع از محتوای کتاب « آیات شیطانی » وظیفه بسیار مهمی است که همه افرادی که قدرت انجام چنین کاری را دارند باید در قبال آن احساس تکلیف نمایند. تاکنون در این زمینه کار چندانی صورت نگرفته هرچند بزرگانی در تشریح مبانی فقهی این حکم زحماتی کشیده اند و در مواردی نیز صاحبنظران , به تشریح و توضیح آن پرداخته اند , اما عظمت این حکم و تلاش گسترده ای که دشمنان اسلام برای به فراموشی سپرده آن و حتی تکرار اهانت به ساحت مقدس رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و قرآن کریم بعمل میآورند ایجاب می کند همه صاحبان قلم و اهل نظر و خطبای عالم و آگاه , احساس وظیفه کنند و بطور مرتب و منظم و مستمر به تشریح ابعاد مختلف این حکم بپردازند و آنرا زنده نگهدارند و راه را بر دشمنان اسلام که میخواهند ریشه این دین الهی را بخشکانند , ببندند. درست است که خدای متعال با بیان های گوناگون مصون نگهداشتن دین خود را از گزندها تضمین کرده است ولی در همان وعده های الهی وظیفه ای نیز برای مومنان و عالمان و صاحبان مقدورات در نظر گرفته شده و تعیین گردیده است که بخشی از اقدامات مربوط به صیانت دین خدا باید از این طریق صورت بگیرد.
اخبار مربوط به انتشار کاریکاتورهای اهانت آمیز علیه وجود مقدس پیامبر گرامی اسلام در روزنامه های اروپائی و حتی شبکه های تلویزیونی غربی و انتشار رمان جدید سلمان رشدی مرتد علیه اسلام , نشان از فعال بودن دشمنان دارد. همین واقعیت , کافی است که علما و صاحبان فکر و قلم و امکانات و مقدورات در جامعه اسلامی بویژه حوزه های علمیه و دانشگاه ها نیز احساس وظیفه کنند و با تشریح ابعاد حکم امام به زنده نگهداشتن آن و فعال نمودن جبهه اسلامی در برابر تهاجم گسترده دشمنان اقدام نمایند. با همین نگاه به موضوع سلمان رشدی , این مقاله فقط عهده دار اشاره به محورهای قابل تشریح و تحلیل در حکم تاریخی امام خمینی است بدان امید که همین اشاره , انگیزه ای شود برای تشویق صاحبنظران و اهل فکر تا با احساس وظیفه ای که در قبال اسلام و رسول گرامی خدا می کنند , با حوصله و تحقیق عمیق به تشریح محورهای موجود در این حکم بپردازند و به این موضوع بسیار مهم , غنا بخشند.
1 ـ استرجاع
حکم امام با استرجاع یعنی آوردن « انالله و اناالیه راجعون » شروع شده است .
این , یک فرهنگ است که با هدایت قرآنی در میان مسلمانان وجود دارد و روی آوردن به آن , نشانه عظمت و اهمیت واقعه ایست که رخ داده است .
در سوره بقره در آیات 155 و 156 میخوانیم : ولنبلونکم بشئی من الخوف والجوع و نقص من الاموال و الانفس والثمرات و بشرالصابرین . الذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انالله و اناالیه راجعون . شما را با روی آور شدن اموری از قبیل ترس و گرسنگی و کم شدن مال و جان و دسترنج ها میآزمائیم و مژده بر صابران باد , کسانی که وقتی مصیبتی به آنان روی میآورد , میگویند ما از خدائیم و بسوی خدا باز میگردیم .
امام خمینی , برخلاف معمول , انشا حکم خود را با استرجاع شروع کردند تا عظمت مصیبتی که از ناحیه اقدام سلمان رشدی مرتد و ناشران کتاب وی به اسلام وارد شده است را گوشزد نمایند. برشمردن موارد استرجاع و نکته هائی که در این موضوع وجود دارد , گستره یک مبحث مهم است که میتوان به آن پرداخت .
2 ـ مخاطبان
معمول اینست که حکم شرعی , بدون مخاطب و با بیان موضوع یا انگیزه صدور آن آغاز می شود , مثل حکم میرزای شیرازی که بعد از بسم الله الرحمن الرحیم , با عبارت « الیوم استعمال تنباکو و توتون ... » شروع شد. اما همانطور که ملاحظه می شود , در موضوع ارتداد سلمان رشدی , حکم امام خمینی , مخاطب دارد. در این حکم , امام خمینی « مسلمانان غیور سراسر جهان » را مخاطب قرار داده و قبل از انشا حکم , موضوع آنرا به اطلاع آنان رسانده اند.
انتخاب این شیوه , نشانه اهمیت موضوع و اهمیت حکم و اهمیت وظیفه و تکلیفی است که در این زمینه متوجه عموم مسلمانان است . ادامه حکم و مطالبی که بعدا توسط دفتر امام خمینی و به نقل از ایشان منتشر شد , این نکات را بیشتر نمایان می کنند.
3 ـ مولف و ناشران
در این حکم علاوه بر مولف کتاب آیات شیطانی که « سلمان رشدی » است , ناشران کتاب وی نیز مرتد و مهدورالدم دانسته شده اند.
این بخش از حکم , توجه عمیق امام خمینی به مسائل پشت پرده این ماجرا و دستهای پنهانی که برای تهاجم به اسلام برنامه ریزی کرده اند را نشان میدهد. با اینحال , نکته ظریفی در متن حکم در همین قسمت نهفته است که همه جانبه نگری امام را به نمایش میگذارد. امام با آوردن قید « مطلع از محتوای آن » از یکطرف برنامه ریزان , حامیان و دستهای پنهان را هدف قرار داده و آنها را در این جرم سهیم و شریک دانسته اند و از طرف دیگر احتمال آلت دست قرار گرفتن افراد غیرمطلع در این واقعه را نیز در نظر گرفته و این افراد را از دایره شمول حکم خارج نموده اند. عبارت امام اینست « ... مولف کتاب « آیات شیطانی » که علیه اسلام و پیامبر و قرآن , تنظیم و چاپ و منتشر شده است , همچنین ناشرین مطلع از محتوای آن , محکوم به اعدام می باشند » . یعنی در عین حال که همه دست اندرکاران مطلع محکوم به اعدام هستند , دست اندرکاران ناآگاه , مشمول این حکم نمی شوند.
4 ـ بیان جرم
نوع جرم , آشکارا و با صراحت در حکم امام آمده است . امام در این حکم , کتاب آیات شیطانی را « علیه اسلام و پیامبر و قرآن » دانسته اند.
اهانت به اسلام , که دین خداست , جرم است . اهانت به پیامبر خدا جرم است و اهانت به قرآن کریم نیز جرم است . نوع این جرم ها و میزان هر یک از آنها احکام خاص خود را دارد که در بررسی تفضیلی این موضوعات قابل تشریح و تبیین است ولی آنچه در کتاب « آیات شیطانی » آمده , مصداق « سب » النبی , تحریف محتوائی قرآن , نسبت جعل و تزویر دادن به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله , جعلی بودن دین اسلام و ساختگی بودن آیات قرآن کریم است . به همین دلیل , تالیف و انتشار این کتاب , دربردارنده حداقل سه جرم بارز علیه اسلام و پیامبر و قرآن است که هر کدام به تنهائی موجب ارتداد می باشند.
5 ـ حکم اعدام
تصریح به محکومیت مجرمین به « اعدام » یکی از نقاط قوت حکم تاریخی امام خمینی است . این حکم میتوانست فقط به اهانت اشاره داشته باشد و حتی به « ارتداد » نیز تصریح نماید ولی از اعدام و اجرای آن چیزی نگوید. این , روشی است که معمول می باشد و در موارد زیادی مشاهده شده است . اما برخلاف این رویه , امام خمینی با صراحت تمام تصریح کرده اند « مولف ... و ناشرین مطلع ... محکوم به اعدام می باشند » .
این صراحت , علاوه بر آنکه بیانگر شجاعت امام است , حساسیت موضوع مصاف با مستکبران و قلدران و زورگویان جهانی را نیز نشان میدهد. این از ویژگیهای امام خمینی بود که اهل مماشات با دشمنان خدا و دشمنان دین خدا نبود و البته همین ویژگی یکی از رموز پیروزی امام در مبارزات ضد استبدادی و ضد استکباری ایشان نیز بود.
6 ـ سرعت عمل
عملکرد امام خمینی در تمام دوران مبارزات و رهبری 10 ساله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی , نشان میدهد ایشان در انجام تکلیف بهیچوجه اهل مسامحه و به تعویق انداختن تصمیم گیری یا اجرای تصمیمی که گرفته شده , نبودند. بموقع تصمیم میگرفتند و آنرا بسرعت اجرا میکردند.
همین روش , در متن حکم امام , علیه مولف و ناشرین کتاب « آیات شیطانی » نیز کاملا مشهود است . در این حکم , امام تصریح کرده اند : از مسلمانان غیور میخواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند , سریعا آنها را اعدام نمایند » .
دلیل این سرعت عمل نیز در همین حکم آمده است . امام , بلافاصله مرقوم فرموده اند : « ... تا دیگر کسی جرات نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید » .
واقعیت نیز همین است . از مسامحه و به تاخیر انداختن اجرای حکم خدا و حتی اجرای حکم عادی , همواره زیان های زیادی متوجه جامعه میشود. امام خمینی با آگاهی از این واقعیت , اصولا سیره خود را در همه زمینه ها بر اقدام بموقع و پرهیز از مسامحه و تاخیر استوار کردند و این روش یکی از رموز موفقیت ایشان در زندگی , در مبارزات و در رهبری بود.
7 ـ پشتوانه معنوی
مبارزات امام خمینی بر مبانی اعتقادی تکیه داشت . مردم نیز به همین دلیل به امام می پیوستند و جان و مال خودرا در راه اجرای فرامین او فدا می کردند. انقلاب اسلامی , دفاع مقدس و حضور در صحنه های گوناگون خدمت و ایثار و فداکاری که همواره شاهد حضور گسترده توده های مردم بودند , محصول همین بینش اعتقادی است .
در حکم ارتداد مولف و ناشران کتاب « آیات شیطانی » نیز امام خمینی بر اعتقادات مردم تکیه کردند و به افرادی که برای اجرای این حکم تلاش کنند وعده اخروی دادند و فرمودند : « ... و هر کس در این راه کشته شود , شهید است انشاالله » .
جزئیات مربوط به این بعد از حکم امام , مبحث عمیقی است که جای تحقیق زیادی دارد. تشریح این مطلب میتواند نقش عمده ای در تقویت مبارزات عقیدتی علیه تهاجمات دشمنان اسلام داشته باشد.
8 ـ معرفی
بخش ظریفی از حکم امام مربوط است به سهمی که افراد مطلع ولی ناتوان از اجرای حکم دارند. این احتمال که کسانی از مخفیگاه مولف کتاب « آیات شیطانی » خبر داشته باشند ولی قدرت اجرای حکم را نداشته باشند , موجب شد امام , تکلیف این موضوع را نیز در همین حکم روشن نمایند. ایشان در ادامه متن حکم , مرقوم فرمودند : « ضمنا اگر کسی دسترسی به مولف کتاب دارد ولی خود قدرت اعدام او را ندارد , او را به مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالش برسد » .
این , آخرین بخش از متن حکم امام خمینی درباره مولف و ناشران کتاب آیات شیطانی بود اما آخرین نکته ای نبود که امام درباره این موضوع گفته یا نوشته اند. مطالب دیگری در اعلامیه های دفتر امام و در پیام های امام در زمینه این حکم و موانع احتمالی اجرای آن , چه موانع داخلی و چه موانع خارجی , مورد اشاره و تصریح امام قرار گرفته اند که هر کدام در جای خود جای تشریح و تبیین دارند ولی در اینجا فقط به دو نکته که در 29 بهمن 1367 یعنی چهار روز بعد از صدور حکم در بیانیه دفتر امام آمد اشاره می کنیم و سایر مطالب را به زمان دیگری موکول مینمائیم .
9 ـ جایزه
هرچند در حکم امام , سخنی از پاداش مادی به میان نیامده , ولی امام به دو شکل , تعلق گرفتن پاداش مادی به کسانی که اقدام به اجرای حکم اعدام مولف کتاب آیات شیطانی نمایند را تایید نمودند. اول آنکه در بیانیه دفتر امام که در تاریخ 1367,11,29 منتشر شد آمده است : « اگر غیرمسلمانی از مکان او مطلع گردد و قدرت این را داشته باشد تا سریع تر از مسلمانان او را اعدام کند , بر مسلمانان واجب است آنچه را که در قبال این عمل میخواهد به عنوان جایزه و یا مزد عمل به او بپردازند » .
شکل دوم , تایید شفاهی تعیین جایزه توسط آیت الله حاج شیخ حسن صانعی سرپرست بنیاد 15 خرداد بود که یک میلیون دلار برای کسی که حکم امام درباره سلمان رشدی را اجرا کند جایزه تعیین کرد. آیت الله صانعی بلافاصله بعد از انتشار حکم امام , این جایزه را تعیین کرد و بعدها در پاسخ به سئوالاتی که درباره نظر حضرت امام در این زمینه میشد , گفت : « جایزه قتل سلمان رشدی را من مستقیما به حضرت امام پیشنهاد دادم و امام دعا کردند » . (روزنامه جمهوری اسلامی 77,7,20 ) .
بدین ترتیب , علاوه بر پاداش معنوی , پاداش مادی نیز برای کسانی که حکم اعدام مولف کتاب « آیات شیطانی » را اجرا نمایند , مورد تایید حضرت امام است .
10 ـ اجرای حکم توسط غیرمسلمانان
همانطور که در محور 9 ملاحظه کردید , اجرای حکم اعدام مولف کتاب آیات شیطانی , مختص مسلمانان نیست و غیرمسلمانان نیز میتوانند برای اجرای آن اقدام نمایند. تصریح امام به اینکه « اگر غیرمسلمانی از مکان او (مولف کتاب آیات شیطانی ) مطلع گردد و قدرت این را داشته باشد تا سریع تر از مسلمانان او را اعدام کند , بر مسلمانان واجب است آنچه را که در قبال این عمل میخواهد به عنوان جایزه و یا مزد عمل به او بپردازند » (اعلامیه دفتر امام 29 بهمن 1367 ) .
در این فراز از اعلامیه دفتر امام که مستقیما از قول حضرت امام نقل شده , سه نکته وجود دارد; اجرای حکم توسط غیرمسلمان , انجام سریع تر آن و وجوب پرداخت جایزه یا مزد به اجرا کننده حکم به مقداری که میخواهد.
اینها نکات ظریف و در عین حال مهمی هستند که جای پرداختن و تشریح بویژه با تکیه بر مبانی فقهی دارند و امید است فضلای حوزه های علمیه بخشی از وقت خود را به این کار مهم اختصاص دهند تا ضمن زنده نگهداشتن حکم تاریخی و بسیار مهم حضرت امام خمینی , که حکم رحمانی علیه « آیات شیطانی » است , سدی محکم در برابر تهاجمات دشمنان اسلام ایجاد کنند.