ضرورت نقشه علمی برای توسعه پایدار

تحقیقات، تحصیلات و نوآوری سه ضلع مثلث دانش به شمار می روند که به بهبود روند توسعه و بکارگیری این سه پدیده در رشد کشورها و اقتصاد جهانی منجر خواهد شد و در مقابل نیز کشورهای مختلف جهان برای رسیدن به این پیشرفت برنامه های کوتاه یا بلند مدت متعددی را تدوین می کنند.
به گزارش مهر، کشورهای مختلف جهان به منظور پیشبرد و بهبود این سه ضلع برنامه های کوتاه مدت و طولانی مدت متعددی را ارائه کرده و سازمان ها و مراکز مسئول را ملزم به اجرای این برنامه ها می کنند تا به این شکل با ایجاد همکاری هماهنگ و یکپارچه، کشور به صورت یکنواخت در تمامی زمینه های علمی و متناسب با نیازهای بخش صنعت و اقتصاد پیشرفت قابل قبولی از خود به نمایش بگذارد.
برنامه توسعه علمی در ایران
ایران نیز اکنون در دسته کشورهایی قرار گرفته است که برای این بهبود روند توسعه تحقیقاتی و علمی اقدام به برنامه ریزی مدونی کرده است، نقشه جامع علمی کشور و تهیه برنامه های عملیاتی زمان دار از جمله اقداماتی است که ایران در راستای تحقق اهداف چشم انداز در خصوص علم و فناوری انجام داده است.
آمریکا، استرالیا، کانادا، کره جنوبی، ژاپن، هند و چین نیز از جمله کشورهایی هستند که دارای سند ملی توسعه علمی بوده و پایه توسعه مطالعات و تحقیقات داخلی خود را مبنی این برنامه ها بنا کرده اند.
کشورهای مختلف جهان با رویکردهای مختلف و با تمرکز بر حوزه های مختلف علمی و تحقیقاتی، متناسب با اهداف و سیاستگذاری های دولتی، برنامه های متفاوتی را تدوین کرده و به کار می بنند و برای اجرای این برنامه ها بودجه های متفاوتی را در نظر می گیرند.
برای مثال برنامه های توسعه علمی در سال 2003 کشور هند بودجه ای برابر 7/3 میلیارد دلار را به خود اختصاص داد، در حالی که در همان سال چینی ها چهار برابر این مبلغ و آمریکا تقریبا 75 درصد این مبلغ را برای اجرای برنامه توسعه تحقیقات علمی خود در نظر گرفتند.
کشورهای اروپایی عضو اتحادیه اروپا نیز خود را با این موج پیشرفت هماهنگ کرده اند و بر اساس برنامه هفتم این اتحادیه، که از سال 2007 آغاز به اجرا شده و تا سال 2013 به پایان خواهد رسید، تلاش کرده اند سیاست های مطالعاتی و علمی خود را با سیاست های اجتماعی و اقتصادی خود هماهنگ کنند.
کمیسیون اروپا امیدوار است با اجرای دقیق این برنامه بتواند میزان تخصیص بودجه به بخش تحقیقاتی را با افزودن میزان سرمایه گذاری های ملی و خصوصی بهبود ببخشد.
با اجرای برنامه هفتم کمیسیون اروپا، این برنامه باید توانایی پاسخگویی به نیازهای تحقیقاتی و علمی بخش صنعت و مهمتر از آن سیاست های اتحادیه اروپا را داشته باشد. چارچوب برنامه هفتم اروپا بر مبنای چهار برنامه اصلی طرح شده و بر روی بخشهایی مانند سلامت، غذا، کشاورزی و بیوتکنولوژی، فناوری های اطلاعات و ارتباطات، فناوری و علوم نانو، فناوری های مواد و محصولات نوین، انرژی، محیط زیست به ویژه آب و هوا، حمل ونقل، به ویژه بخش هوانوردی، علوم اجتماعی-اقتصادی و حقوق بشر و در نهایت امنیت و فضا متمرکز شده است.
برنامه‌های اصلی برنامه هفتم کمیسیون اروپا
چهار برنامه اصلی چارچوب برنامه هفتم عبارتند از: برنامه های همکاری، ایده های جدید، افراد و ظرفیت که هر کدام جهت گیری ویژه خود را دارند. برای مثال برنامه همکاری با هدف انگیزه سازی برای همکاری و بهبود روابط میان صنایع و تحقیقات در میان چارچوبی فراکشوری است; یا در برنامه ظرفیت تلاش شده است ابزارهای قدرتمندی در اختیار محققان قرار داده شود که این ابزار بتوانند حس رقابت و بهبود کیفیت مطالعات در اروپا را بهبود بخشند. این به معنی سرمایه گذاری های بیشتر در حوزه زیرساختارهای مطالعاتی در مناطق کم انرژی تر اروپا است. این برنامه در عین حال میزان اهمیت همکاری های بین المللی در تحقیقات و نقش علم در جوامع را نمایان می کند.
کمیسیون اروپا مبلغ بودجه تخصیص یافته به برنامه همکاری را 32 میلیون و 413 هزار یورو، بخش نظرهای جدید هفت میلیون و 513 هزار یورو، بخش افراد چهار میلیون و 750 هزار یورو، برنامه ظرفیت چهار میلیون و 97 هزار یورو، بخش فعالیتهای جانبی توسط مراکز تحقیقاتی مشترک یاJRC یک میلیون و 751 هزار یورو و بخش انجمن انرژی اتمی اروپا یاEURATOM را دو میلیون و 700 هزار یورو اعلام کرده است که بودجه بخش آخر تا انتهای سال جاری به پایان خواهد رسید.
اتحادیه اروپا از سال 1984 سیاستهای علمی، تحقیقاتی و فناورانه خود را بر اساس برنامه های چندساله آغاز کرده است و برنامه چارچوب هفتم از زمان اجرای استراتژی لیزبون در سال 2000 دومین برنامه اتحادیه به شمار می رود. این برنامه باید در میزان رشد و به کارگیری مطالعات علمی و فناوری اروپا در سال های در پیش رو موثر واقع شود.
کمیسیون اروپا قصد دارد سه ضلعی دانش را که از تحقیقات، تحصیلات و نوآوری تشکیل شده است در راستای استفاده از دانش برای خدمت رسانی به اقتصادی پویا و پیشرفتهای زیست محیطی و اجتماعی به کار ببندد.
با همه این فراز و نشیب ها که مراحل تصویب نقشه جامع علمی کشور طی کرد بالاخره این نقشه 17 اسفند ماه رونمایی می شود.
نقشه سند فرادولتی است
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: ما از حرکت های مقطعی، فراز و نشیبی و حتی سلیقه ای آسیب زیادی دیده ایم و لازم بود نقشه جامع علمی کشور به عنوان یک سند ملی، فرا دولتی و فرابخشی تدوین شود.
منصور کبگانیان در گفتگو با مهر درباره تاثیر تدوین نقشه جامع علمی بر توسعه علمی کشور افزود: افرادی در بخش های مختلف علمی کشور حرکت های مختلفی را به انجام رسانده اند که با نیت های خیر بوده و حرکت های خوبی هم انجام شده است اما در جمع ممکن است اثرات این حرکت را خنثی کرده باشند.
وی اظهار داشت: لازم بود که سندی فرابخشی و فرا دولتی و ملی تدوین شود تا با تغییر دولت ها تغییر نکند و در جایگاه رهبری نظام باشد و مجری آن هم به درستی شورای عالی انقلاب فرهنگی انتخاب شد.
کبگانیان افزود: به طور مثال سندهایی که در سال 84 و 85 موظف بودیم درباره پژوهش و فناوری، آموزش عالی یا نخبگان تهیه کنیم، در بسیاری از آنها آمار و ارقام، هدف گذاریها و شاخصها متفاوت بود و در بخشهایی که انجام شد هم انتقاداتی را در پی داشت.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی یادآور شد: آثار تدوین نقشه جامع علمی را می توان در اتفاق نظری که اکنون در رابطه با برخی از بخش ها وجود دارد، دید. به طور مثال در بخش علم و فناوری فضایی و در بحث اعزام انسان به فضا اولین بار این موضوع در نقشه جامع علمی کشور و سند مربوطه هوا و فضا در شورایعالی انقلاب فرهنگی مطرح شد و در جنبه های دیگر علوم هم همینطور به موضوعات جدید توجه شد.
وی خاطرنشان کرد: همین طور است که به طور مثال در ردیف های بودجه سال 90 می بینیم که توافق خوبی میان دولت و مجلس در حمایت از شرکت های دانش بنیان با رقمی معادل هزار میلیارد تومان صورت گرفت.
کبگانیان گفت: همه این بندها، احکام و اقدامات ملی در نقشه جامع علمی کشور دیده شده و هنوز ابلاغ نشده کاملا احساس می شود که اجرای این نقشه به علت این وفاق ملی شروع شده و همه برای اجرا در حال سبقت گرفتن از هم هستند.
وی یادآور شد: نقشه جامع علمی کشور 224 اقدام ملی مهم دارد که در 14 سالی که تا افق 1404 باقیمانده است بدیهی است که هر سال باید تعدادی از اقدامات را با برنامه ریزی به اجرا برسانیم.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره وجود نقشه جامع علمی در سایر کشورها و استفاده از تجربیات آنها در تدوین نقشه در داخل کشور گفت: کشورهای دیگر هم تجربه های متعددی در این زمینه دارند و در اغلب کشورهای پیشرفته این موضوع با عنوان اسناد توسعه علمی وجود دارد که آن را در بالاترین مراجع قانونی خود مصوب و در برنامه های 5 ساله، 10 ساله و در برخی بیش از 10 ساله برنامه ریزی می کنند.
وی افزود: ما در ایران به دلیل شرایط بومی و فرهنگی خاص خودمان نام نقشه جامع علمی را برای این الگو برگزیدیم.
کبگانیان اظهار داشت: یکی از پروژه های بسیار جدی و مهمی که در این زمینه انجام گرفت مطالعات تطبیقی در رابطه با اسناد علمی کشورهای صنعتی، غربی، آسیای جنوب شرقی و برخی کشورهای رقیب در منطقه بود. هم اسناد این کشورها مطالعه شد و هم مطالعه تطبیقی صورت گرفت و نکات مثبت این اسناد بررسی شد اما در نهایت ما مدل خاص خودمان را انتخاب کردیم.
نقشه جامع علمی کشور راهگشای بن‌بست‌های علمی
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی در ارتباط با افق نقشه جامع علمی کشور گفت: نقشه جامع علمی کشور راهگشای بن بست های علمی کشور است.
فرهاد بشیری در گفت وگو با مهر در ارتباط با اهدافی که نقشه جامع علمی کشور دنبال می کند گفت: نقشه جامع علمی کشور که توسط شورای انقلاب فرهنگی و دست اندرکاران تدوین شده است می تواند راهگشای بن بست های علمی کشور باشد.
وی افزود: حتی می توان به آموزه های دینی، قانون اساسی، توصیه و نظرات مقام معظم رهبری در رابطه نقشه جامع علمی کشور اشاره کرد که در این راستا تدوین شده است.
نماینده مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه تدوین نقشه جامع علمی کشور در راستای اهداف سند چشم انداز توسعه است تاکید کرد: با توجه به سند چشم انداز توسعه کشور می توان امیدوار بود در سال 1404 حرف اول علمی را در منطقه بزنیم و در سطح دنیا هم الهام بخش و اثرگذار باشیم که راه های رسیدن به این اهداف در نقشه جامع علمی کشور مطرح شده است.
بشیری گفت: با تدوین نقشه جامع علمی، دانشگاههای کشور، مراکز پژوهشی، سایر امور تحقیقاتی و پژوهشی ما می توانند کار دقیق تر و کارشناسانه تر انجام دهند.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه امید است به شایستگی بتوان به اهداف سند چشم انداز توسعه دست یافت ادامه داد: نقشه علمی کشور یک راهبرد کلان در راستای سند چشم انداز توسعه به شمار میآید که می تواند آینده و تمام برنامه ریزی های آن را در قالب چارچوبهای معین تدوین کند.
حرکت در مسیر توسعه
شاید به لحاظ اینکه بخشهای مختلف تصمیم سازی در حوزه علمی و فرهنگی کشور مشارکت ویژه ای در تدوین و تکوین این نقشه داشته اند تعداد سخنرانان در مراسم رونمایی از این نقشه فراتر از همایش های معمول و متعارفی بود که برگزار می شود.
مرضیه وحید دستجردی وزیر بهداشت، نسرین سلطانخواه معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، کامران دانشجو وزیر علوم، محمدجواد لاریجانی، غلامعلی حداد عادل رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس، صادق واعظ زاده معاون سابق علمی و فناوری رئیس جمهور، محمدرضا مخبر دزفولی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و محمود احمدی نژاد رئیس جمهور به ترتیب سخنرانان مراسم رونمایی از نقشه جامع علمی کشور بودند.
به گزارش مهر، دکتر مرضیه وحید دستجردی اولین سخنران مراسم رونمایی از نقشه جامع علمی کشور گفت: وزارت بهداشت سعی کرد پس از مشارکت در تهیه پیش نویس نقشه جامع علمی کشور، نقشه نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران را هم تدوین کند به طوری که عملا منطبق با سند بالادستی باشند. در تدوین نقشه جامع علمی کشور و پس از آن نقشه نظام سلامت از حدود 300 نفر از محققین، اندیشمندان و کارشناسان حوزه سلامت بهره گرفته شد.
وزیر بهداشت از بسترسازی برای مقدمات اجرای نقشه جامع علمی در دانشگاه های علوم پزشکی از ابتدای سال89 خبر داد و گفت: با یک تلاش همه جانبه در سال جاری تمامی دانشگاه های علوم پزشکی کشور در چارچوب نقشه جامع علمی کشور اقدام به تهیه نقشه علمی دانشگاه خود کرده و هدف گذاری های متناسب با نیازها، مزایا و قابلیت های سرزمین خود طراحی و نقطه گذاری کردند.
وحید دستجردی با اشاره به زمینه سازی حرکت در مسیر نقشه علمی در حوزه سلامت گفت: باید در مسیر نقشه جامع علمی کشور حدود 700 مرکز پژوهشی و 90 پژوهشگاه و مرکز رشد دولتی و خصوصی در حوزه سلامت داشته باشیم. تلاش می کنیم با این نقشه، طراحی سالانه 280 پتنت را در حوزه سلامت به ثبت برسانیم این میزان ثبت و تولید نیاز به 20 هزار پژوهشگر و پشتیبان پژوهش دارد.
نسرین سلطانخواه معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری دومین سخنران این مراسم در حالی که در ابتدای سخنرانی اش از اقدام شورای عالی انقلاب فرهنگی برای انتخابات 2 زن به عنوان 2 سخنران اول این مراسم از آمادگی این معاونت برای اجرایی شدن این نقشه در کنار ستاد راهبردی نقشه جامع علمی کشور خبر داد و اضافه کرد: این معاونت همان گونه که از ابتدای تدوین نقشه جامع وارد صحنه شد و تهیه نقشه جامع علمی کشور را در اولویت های اصلی خود قرار داد، همکاری و مشارکت خود را در تهیه و تدوین نقشه تا مراحل نهایی شدن نقشه و در شورای عالی انقلاب فرهنگی تداوم داده است.
کامران دانشجو وزیر علوم نیز در مراسم رونمایی از نقشه جامع علمی کشور گفت: ساختار راهبردی و استراتژیک نقشه جامع علمی کشور تعیین کننده وضع حال و آینده علوم در جمهوری اسلامی ایران است و این نقشه، تکالیف و وظایف مسئولان و فعالان جریان های عملی در حوزه های مختلف را تعیین و شاخص ها و سنجه های هر بخش را تعیین می کند.
وزیر علوم، تحقیقات و فناوری گفت: افزود: اسلامی سازی، غنی سازی و کارآمدسازی به منظور پاسخگویی همه جانبه به نیازهای فکری، علمی و عملی در کشور از موارد شاخص مندرج در نقشه جامع علمی کشور به شمار می آید.
وی در تبیین قرابت فعالیت های وزارت علوم با روح حاکم بر نقشه جامع علمی کشور، گفت: اصل حاکم بر تمامی فعالیت ها در وزارت علوم در یک سال گذشته برگرفته از روح حاکم بر نقشه جامع علمی کشور و همسو با استراتژی تکوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفته بوده است و سیاست گذاری های وزارت علوم با تاکید بر تحقیقات کاربردی و اهتمام بر تحقیقات بنیادی، جاری ساختن نگاه توامان به علم و دین، بازنگری در کتب و متون دانشگاهی به خصوص بازنگری در علوم انسانی با پشتیبانی هیئت دولت و شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجلس با جدیت و دقت لازم پیگیری شده است.
غلامعلی حداد عادل عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز سخنران بعدی این مراسم، تصویب نقشه جامع علمی کشور را مبارک دانست و تاکید کرد: توجه به اسناد بالادستی جزو فرهنگ ما نشده است که این خطری است که نقشه جامع علمی کشور را نیز تهدید می کند. تبعیت از سندهای بالادستی باید جزو فرهنگ کشور شود چرا که این نقشه موارد مهمی چون مزیت ها، اولویت ها، تقسیم وظایف و افق چشم انداز کشور را تبیین و تعیین کرده است.
حدادعادل با تاکید بر اینکه مدیریت فعالیت های علمی بر عهده دولت است یادآور شد: فعالیت های پراکنده همانند نقشه های موزائیک است ولی ما می خواهیم با نقشه جامع علمی یک فرش زیبا از فعالیت های علمی کشور تهیه کنیم چرا که هر گره ای که زده می شود مکمل فعالیت های دیگران است. محمدجواد لاریجانی نیز با تاکید بر اینکه فعالان و اساتید دانشگاه ها باید در نقشه جامع علمی کشور جان دوباره ای ببخشند افزود: پس از تدوین این نقشه مناقشات فراوانی در این زمینه منعکس شد ولی باید یادآور شوم که این سند حرکت نظام در حوزه علم و فناوری است که استمرار و تداوم دارد. نقشه جامع علمی یک سند ایستا نیست و می توان به راحتی برنامه های دیگری را در آن وارد کرد.
محمدرضا مخبر دزفولی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در حالی که نقشه جامع علمی کشور رونمایی می شد خاطرنشان کرد: علیرغم شاخص گذاری هایی که در نقشه جامع علمی کشور آمده است هنوز با مواردی مواجه هستیم که نیاز به مشارکت همکاران و دانشمندان دارد تا بخش های دیگر کمی و کیفی نقشه نیز تهیه، تصویب و اجرا شوند. در این راستا چندین سند دیگر مرتبط با اولویت های نقشه جامع علمی کشور همچنان باید با مشارکت دانشگاه ها و مراکز علمی تهیه، تصویب و اجرا شود.
بنابراین اظهارات مخبر دزفولی تاکید می کرد که هنوز راه برای کامل شدن نقشه و پذیرش پیشنهادات و انتقادات در زمینه این سند باز است، همان طور که صادق واعظ زاده معاون سابق علمی و فناوری رئیس جمهور نیز بر زمینه سازی جهت دریافت و دیده شدن و شنیده شدن نقدهای آبدار اندیشمندان و صاحب نظران تاکید کرد. صادق واعظ زاده معاون سابق علمی و فناوری رئیس جمهور با بیان اینکه با تصویب نقشه جامع علمی کشور صرفا 5 تا 10 درصد از کار انجام شده است، گفت: امیدواریم با همت مضاعف و جدیت در اجرای نقشه فضا را باز کنیم تا راه برای نقد و انتقاد از همین نسخه نقشه جامع علمی کشور باز شود. چون با آغاز اجرای نقشه جامع علمی کشور نقدهایی آبدار و چالش برانگیز مطرح می شود و متفکرانی که در برنامه ریزی بوده یا نبوده اند به طور جدی توجه می کنند.