آسیب‌شناسی کارکردهای رسانه در عصر ارتباطات(بخش دوم و پایانی)

آنچه رسانه را جهت می دهد افکار و روحیه دست‌اندرکاران آن است که اخیرا با فعال شدن بحث وبلاگ ها و سایت ها شاهد تحرکات برخی وبلاگ نویسان و صاحبان سایت ها در دنیای مجازی هستیم. شبکه هایی که به هر نحوی حامل انتقال پیام‌هایی‌اند که می‌تواند بار منفی یا مثبت در جامعه داشته باشد.
البته در این میان و در کنار حجم بالای اطلاعات درصد بالایی از آن به دروغ و شایعه اختصاص دارد. شایعه همان خبرهای جعلی که به گفته کارشناسان سیاسی و اجتماعی از اتاق شایعه سرچشمه گرفته و زبان به زبان و دست به دست می چرخد تا اینکه مانند گلوله ای بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود.
هر چند با پیگیری بیشتر کذب بودن آن آشکار خواهد شد اما می تواند ضربه مهلکی به افکار عمومی وارد ساخته و آن را حتی برای لحظاتی در شوکی از ابهام فرو ببرد.
اما همه آثار رسانه در این انحصار خلاصه نمی‌شود.
پدیده راهزنی و تقلب و انواع شیوه های دزدی و سرقت در اینترنت متاثر از فضایی است که وامدار پیشرفت الکترونیک در غرب است و پیش از این در ایران نبوده است.
ارسال بلوتوث به گوشی های موبایل که یا ویروسی هستند و یا قصد تخلیه اطلاعات اعم از تصاویر، موسیقی و حتی شماره های تلفن ذخیره شده را دارند از جمله دیگر خطرات ناشی از تارهای عنکبوتی است.
اینترنت و رسانه های نوینی که جایگزین کتاب، آن یار مهربان شده اند و رسانه های شفاهی و مکتوب را در اطلاع‌رسانی فوری دور زده‌اند و حالا پیشتاز جرم و جنایت شده‌اند.
حجت‌الاسلام حمید جلالی کارشناس مسایل اینترنت، کلاهبرداری اینترنتی را شامل تمام اعمال مجرمانه‌ای می‌داند که با فضای اینترنت مرتبط می‌شود.
این کارشناس نظارت بر سایت های اینترنتی ضمن اشاره به برخی فعالیت های سوء در عرصه اینترنت به منظور تخریب وجهه دین می گوید: برخی وبگاه ها با ظاهر دینی به انحراف افکار و اذهان از دین اسلام می پردازند و با القای شبهات و بعضا استفاده از القاب سازی از جمله آیت الله یا مرجع تقلید خواندن برخی افراد که جایگاه دینی و فرهنگی ندارند آنها را مراد خوانده و سعی دارند برای فرقه های ساختگی شان عضوگیری کنند و با این روش ها فضای اینترنت را آلوده کرده‌اند..
کلاهبرداری های مالی پرونده های بسیاری را در محاکم قضایی به خود اختصاص داده اند به همین دلیل حجت الاسلام جلالی کلاهبرداری مالی را هم اینطور تعریف می کند: سایت هایی که به نقل و انتقال نادرست پول اقدام می کنند و با شبیه کردن خود به سایت های بانکی قصد دریافت اطلاعات مخاطب و واریز وجه آنها به حساب خود را دارند در این زمره جای می‌گیرند.
به اعتقاد وی در بخش دیگر شاهد فعالیت برخی فروشگاه های اینترنتی هستیم که ممکن است به فروش کالای غیرمجاز اقدام کنند یا به این علت که هویت صاحبان سایت احراز نشده اجناس خود را پس از اینکه پول آن را دریافت کردند ارسال نکنند.
ارسال کالای نامرغوب تخطی دیگر این فروشگاه های اینترنتی است که مشتری هیچ گونه دسترسی ای به آنها ندارد بنابراین ناخودآگاه قدرت پیگیری برای تعویض کالا از او سلب می شود. گاهی برخی از فروشگاه ها در سایت درج می کنند که در سیستم ساماندهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ثبت شده اند و با این اقدام کسب اعتماد می کنند این هشداری است که باید اطلاع رسانی شود تا مانع سوء استفاده کلاهبرداران اینترنتی شود.
از سرقت تا اخاذی
این کارشناس نظارت بر سایت های اینترنتی تاکید می کند که سرقت اطلاعات خصوصی و شخصی افراد که ممکن است جنبه اخاذی هم پیدا کند یا در مباحث امنیتی مورد سوء استفاده قرار گیرد نوع دیگر کلاهبرداری در اینترنت است. برخی سایت ها هم با قالب خبری در فضای اینترنت مشغول به فعالیت هستند اما با تیترهای نادرست اغراضی دارند که این هم کلاهبرداری اینترنتی خوانده می‌شود.
دکتر امان الله قرائی مقدم عضو هیات علمی دانشگاه و آسیب شناس اجتماعی دست کاری حساب های بانکی، جعل اسناد و مدارک، سرقت، بی اخلاقی و غیره در فضای مجازی و همه جرائمی که در دنیای الکترونیک انجام می شود را حاصل رسانه هایی می داند که این روزها زندگی بسیاری از مردم را در اقصی نقاط جهان تحت تاثیر قرار داده است.
وی در گفت و گو با خبرنگار سرویس گزارش کیهان تصریح می کند: کلاهبرداری اینترنتی این روزها از کلاهبرداری سنتی هم پیشی گرفته و به یک معضل بزرگ و پیچیده برای جوامع تبدیل شده است و نمی توان با قوانین سنتی جوابگوی برخورد با مجرمان بود که با شبح و به صورت ناشناخته اقدام به کلاهبرداری می کنند. خوشبختانه با تصویب قوانین و اجرای مطلوب آن آمار جرایم کاهش خواهد یافت.
دکتر حسینعلی افخمی عضو هیات علمی دانشگاه علامه یکی از صاحب نظرانی است که اطلاع رسانی و ارائه اخبار حوادث را در رسانه ها نیاز جامعه می داند ضمن اینکه رسانه ها می توانند بار منفی هم در کارکردشان داشته باشند.
وی شهروندان را در دو گروه سنی معرفی و تصریح می کند: گروه سنی بزرگسالان افرادی هستند که می توانند در مواجهه با چالش ها از توانایی عقلی استفاده کنند و با کمک تجربه در کنار اطلاع رسانی مطبوعات و رسانه مصون بمانند. اما گروه سنی کودکان و نوجوانان و جوانان افرادی هستند که از طریق خانواده، مراکز آموزشی، سازمان های دولتی یا مردمی باید با خطرات و آسیب های محیطی آشنا شوند.
شبکه‌هایی که دیگر اجتماعی نیستند
آثار منفی رسانه ها فقط در شایعات یا پخش تصاویر زننده و مستهجن خلاصه نمی شود بلکه انواع جرایم اقتصادی، سیاسی، خیانت و جنایت و حتی انتقال ویروسی چون استاکس نت را برای فلج کردن سیستم تجهیزات هسته ای در ایران و دستیابی به اطلاعات را هم می توان در این شبکه عنکبوتی یافت.
و اما شبکه های اجتماعی که در ظاهر نه قرار است فعالیتی سیاسی داشته باشند و نه برای اقتصاد و فعالیت مالی طراحی
شده اند، شبکه ای صرفا خودمانی! برای آشنایی و کسب اطلاعات و... .
این شبکه ها ظاهرا برای برقراری ارتباط میان افراد و تبادل اطلاعات به وجود آمده اند، سازمان های نظامی و امنیتی آمریکایی با رویکردی کاملا متفاوت به آنها نگریسته و از آنها سوءاستفاده می‌کنند.
ارتقای سواد رسانه‌ای
در جریان اغتشاشات پس از انتخابات ریاست جمهوری ایران هیلاری کلینتون رسما از تویتر خواست تا دوره به روزرسانی سیستم های خود را به تعویق انداخته و اجازه دهد که اغتشاشگران به استفاده از تویتر ادامه دهند.
به همین دلیل است که دکتر امیرحسین جلالی عضو مرکز پژوهش های حقوقی مجلس شورای اسلامی هم مثل دیگر کارشناسان رسانه ای و حقوقی به دانشجویان رشته حقوق تاکید می کند که نباید فقط خود را در حوزه قضایی محدود کنند بلکه باید در مطالعات حقوقی ضمن داشتن نگاه عمیق موضوعات جدید را نیز مورد توجه قرار دهند.
چرا که به دنبال استفاده گسترده از فناوری و اطلاعات، مسائل حقوقی به تناسب رشد آن پدید آمد و این درحالی بود که هیچ حوزه ای از جرایم به وجود آمده از فناوری اطلاعات در امان نبود.
هرچند اولین موارد سوء استفاده جرایم رایانه ای، دستگاه قضایی را با کمبود قوانین، مواجه و چالش ایجاد کرده بود اما دیگر این روند بهبود یافته و قانون پیرامون جرایم رایانه ای با گسترش تخلفاتی از قبیل کپی و تکثیر غیر قانونی نرم افزارها و برنامه های رایانه ای در ایران تحت عنوان حمایت از پدید آورندگان نرم افزار های رایانه ای به تصویب رسیده و اجرا می‌شود.
به همین علت است که دکتر عباس اسدی عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی توجه بیشتر به مطالعه و افزایش سواد رسانه ای را از سوی مخاطبان مهم ارزیابی می کند و عقیده دارد: نقش رسانه ها در دنیای ارتباطات امروز مانند همان کاردی هستند که هم می توانند در خدمت رفاه و آسایش و هم آسیب‌زا باشند.
البته حمیدرضا مقدم فر مدیر عامل خبرگزاری فارس هم در این باره اعتقاد دارد: با توجه به رویکرد جدید آمریکا و اروپا در سلطه بیشتر بر جهان جنگ نرم پس از دوران جنگ سرد و مخصوصا فروپاشی شوروری سابق با سرشاخه های عملیات روانی و دیجیتالی و با ابزار رسانه مورد توجه بیشتری قرار گرفت.
وی در گفت و گو با گزارشگر کیهان تصریح می کند: پدیده جدید دنیا جنایات و خیانت هایی است که در فضای سایر رخ می دهد که اوج آن را می توان تروریسم اینترنتی و در سطوح پایین تر سوء استفاده های مالی و حد وسط را در ابعاد اجتماعی و سیاسی و اخلاقی همچنین ترویج فساد دانست. به سخن دبیر کنفرانس اتحادیه جهانی مخابرات که در سال 2009 تشکیل شد اشاره می کنم که معتقد بود جنگ جهانی چهارم نبرد سایبری است که قدرت تخریب آن از مقابله نظامی هم بیشتر است. بنابراین بهترین ابزار برای مقابله، آموزش و اطلاع‌رسانی است.
وی که وظیفه تدریس علوم ارتباطات در دانشکده خبر را نیز بر عهده دارد ضمن اشاره به ضعف های این رشته در دانشگاه های ایران می گوید: رشته ارتباطات و رسانه و کتاب هایی که برای تدریس در دانشگاه های ما استفاده می شود متاسفانه ترجمه شده غربی ها است و کمتر در این زمینه توسعه داشته ایم در حالی که نیاز جامعه امروز ما تقویت رشته های دانشگاهی رسانه است.حتی برخی رسانه های ما با همان مدل های غربی مشغول به پیام رسانی هستند و نگاه قدرت های بزرگ به رسانه هم ابزاری است در حالی که ظاهری انسان محور دارند.
وی تصریح می‌کند: باید در یک تحول رسانه ای قرار بگیریم. همان طور که رهبر معظم انقلاب به ضرورت نهضت علمی در بحث علوم انسانی تاکید دارند رسانه هم یکی از شاخه های علوم انسانی است و می بایست با نگاه علمی و اسلامی مدل های رسانه ای را تعریف کنیم که به حتم فقه اسلامی دارای اندرزهایی در این خصوص است.
قوانینی که اجرا نمی‌شود
اما مگر می‌شود زمینی که ساکنانش برای جزئی ترین مسایل هم قانونی وضع کرده اند رسانه هایش فاقد نظم و مقررات بین‌المللی پیش برود؟
خانم دکتر شهناز هاشمی عضو هیات علمی دانشگاه و کارشناس رسانه پاسخ خوبی دارد و می گوید: فعالیت رسانه ها یک فعالیت فرامرزی است و هر کشوری می تواند حوزه فعالیت خود را از طریق رسانه ها گسترش دهد و وارد حوزه دیگر جوامع شود؛ کاری که فعلا اغلب دولت های اروپایی و آمریکا انجام می دهند. البته با شکل گیری رسانه ها و افزایش قدرت نفوذ آنها بحث امپریالیسم فرهنگی و خبری مطرح شد که مبین مفهوم سلطه است.
البته قوانین بین المللی برای کنترل فضای اطلاع رسانی و سوء استفاده های آن وجود دارد اما متاسفانه مشابه همه قوانین حقوق بشری دیگر تنها شعارهای آن به گوش می رسد و از اجرا خبری نیست.
این استاد دانشگاه در تعریف سلطه رسانه ای می گوید: یک رسانه به خاطر اینکه به صورت انحصاری در دنیای امروز فعال می‌شود و انحصاری بودن آن منجر به تسلط و تاثیرگذاری اش در کشورهای دیگر خواهد شد. همان چیزی که در مورد غرب شاهدیم.
وی اضافه می‌کند: این مشکلی است که همه کشورها با آن مواجهند و خطر امواج رسانه‌ای را مخل حاکمیت ملی و فرهنگ ملی قلمداد می کنند و اروپایی ها از جمله فرانسه و آلمان و کانادا و ژاپن در مقابل فرهنگ آمریکایی سعی می کنند مقابله کنند. به همین دلیل ژاپن و کانادا بحث سواد رسانه ای و فرهنگ سازی را مطرح کردند و بر آن شدند توانمندی اولیه مقابله با هجمه فرهنگی را به مخاطب آموزش دهند سپس مخاطب یاد بگیرد که در میان برنامه ها و پیام های آنها کدامیک را انتخاب کند و بپذیرد.