بصیرت مرجعیت و عزت ایران

به کوشش: احسان آیتی
در یکی از روزهای سال 1220 هجری قمری میرزا قربانعلی آملی دارای پسری شد که اسم آن را علی گذاشت. پدر علاقه داشت فرزندش راه و رسم کشاورزی را بیاموزد، اما اصرار علی باعث شد پدر او را به مکتب بفرستد. در مکتب از همسالان خود به سرعت پیشی گرفت و در دوره نوجوانی فراگیری علوم دینی را آغاز کرد و در بیست سالگی برای تحصیل از روستای کن راهی حوزه تهران و در حوزه مروی مشغول به تحصیل شد و تا پایان سطح مقدماتی و اندکی از سطوح عالی در تهران بود، سپس به اصفهان مهاجرت کرد. او در آنجا نزد سیداسدالله اصفهانی تلمذ کرد. شیخ علی کنی که اینک عالمی وارسته شده بود برای ادامه تحصیل به نجف اشرف رفت. در نجف نزد اساتیدی مانند شیخ محمدحسین نجفی مشهور به «صاحب جواهر» نویسنده کتاب ارزشمند جواهر الکلام، شیخ حسن کاشف الغطاء فرزند شیخ جعفر و ... کسب علم کرد. وی مدتی هم در کربلا در محضر شریف العلماء مازندرانی و سید ابراهیم قزوینی حاضر شد. دوران تحصیل کنی در نجف و کربلا با فقر و تنگدستی همراه بود و او روزهای سخت و دردآوری را پشت سر نهاد. اجتهاد او را صاحب جواهر برفراز منبر درس و در میان صدها شاگرد تصریح نمود.
ملا علی کنی در سال 1262 ه . ق عراق را ترک گفت و وارد ایران شد. او پس از انجام زیارت مشهد، راهی تهران شد.
به دلیل افزایش مراجعات و وسعت و فزونی مقلدان و بنا به درخواست آنان، سرانجام در سال 1272 ق. رساله علمیه آن فقیه پارسا به چاپ رسید. در سال 1282 ق. ملاعلی کنی تولیت مدرسه مروی را عهده دار شد، چرا که بر اساس وقفنامه، لازم بود مجتهد جامع الشرایطی متولی آن باشد. با این وجود او همچنان به دور از تجمل زندگی می کرد و مردم با چشم خود ساده زیستی او را مشاهده می کردند.
اولین سفیر آمریکا در ایران، در خاطرات خود درباره ملاعلی چنین می نویسد: «وقتی در کوچه ای راه می رود بر قاطر سفیدی سوار می شود و فقط یک خادم دارد، اما جمعیت از هر طرف کوچه به جلوی او ازدحام می کنند مثل اینکه وجودی ملکوتی است، اگر یک کلمه بگوید می تواند اعلی حضرت شاه را از سلطنت خلع کند. وقتی به نزد اعلی حضرت شاه می آید پادشاه به جهت احترام او قیام تمام به عمل می آورد. سربازهایی که در سفارت ممالک متحده آمریکا قراول می کشیدند به من گفتند که اگر چه ما برای حفظ وجود شما اینجا فرستاده شده ایم، اما اگر حاجی ملاعلی امر کند همه شما را می کشیم!»
حاجی چون پدر دلسوز، بسیاری از یتیمان درمانده و بی سرپناه را تحت تکفل قرار داده، برای گذران زندگی آنان، مقرری مناسبی در نظر گرفته بود. همچنین ساخت آب انبار و کاروانسرا به منظور رفاه و آسایش قافله ها نیز از خدمات عمومی و عام المنفعه حاجی بود. موقوفات آیت الله حاج ملا علی کنی یکی از موقوفات بزرگ و مطرح در استان تهران است که در زمینه ها و عرصه های مختلفی از قبیل خدمات درمانی، رسیدگی به ایتام، احداث کاروانسرا، برپایی مراسم تعزیه و عزاداری در محرم و سایر مسائل فرهنگی و اجتماعی در مناطق مختلف از جمله در شمال غرب تهران، ورامین، شهریار، رباط کریم و شهرری نمود داشته است.
ملاعلی کنی هر چند مرجع تقلید بسیاری از مردم ایران به خصوص اهالی تهران بود، لیکن از مطرح شدن خود در مقابل مرجعیت شیخ مرتضی انصاری خودداری می کرد و در جواب اعتراض کنندگانی که می گفتند چرا گوشه نشینی کرده، از تصدی مرجعیت عموم شیعیان خودداری می کنید، می فرمود: «زهد مرتضی بود که علی را خانه نشین کرد.» منظور حاجی از بیان جمله فوق آن بود که زهد شیخ انصاری آنقدر زیاد است که من در مقابل او مطرح نیستم.
بسیاری از مورخان تاریخ معاصر ایران بر این نکته اشاره دارند که ناصرالدین شاه از عظمت و نفوذ حاجی فوق العاده بیم و ملاحظه داشت. روزی شاه از ملاعلی می پرسد که بر اساس حدیث شریف «علماء امتی افضل من انبیاء بنی اسرائیل»، شما باید لااقل همان کارهایی را بکنید که آن پیامبران می کردند، مثلاً آیا شما می توانید مانند حضرت موسی عصایی را اژدها کنید؟! حاجی بدون تأمل و درنگ در پاسخ می گوید: آری، اگر شما ادعای خدایی کنید، ما هم عصا را اژدها خواهیم کرد!
مبارزه با امتیاز رویتر
در هجدهم جمادی الثانی 1289 قراردادی در 24 ماده میان ناصرالدین شاه قاجار و نماینده رویتر به امضا رسید که در صورت اجرا، تسلط کامل اقتصادی و سیاسی انگلستان تا هفتاد سال بر سرتاسر ایران برقرار می شد، به طوری که می توان آن را کودتای اقتصادی نامید. بارون رویتر برای انعقاد قرار داد بسیاری از سران را تطمیع کرده و رشوه های کلان داده بود. یک سیاستمدار پیرامون این قرار داد فرانسوی می نویسد: «برای شاه، جز هوا، چیزی باقی نگذاشته اند!» به موجب این قرارداد امضا شده، تأسیس راه آهن از دریای خزر تا خلیج فارس علاوه بر حق تصرف کلیه زمین های واقع در مسیر، دایر کردن راه آهن شهری، بهره برداری از همه معادن، از جمله زغال سنگ، نفت و آهن و سرب، بهره برداری از جنگل های ملی در سراسر مملکت و وصول انحصاری حقوق گمرکی و به طور خلاصه کلیه منابع ثروت ملی ایران به رویتر واگذار شد.
ملاعلی کنی معتقد بود که اجرای امتیاز موجب می شود اروپاییان به ایران سرازیر شوند و با هجوم فرنگیان در بلاد ایران، تمامیت دینی کشور به مخاطره افتد. نامه اعتراض آمیز و کوبنده حاجی به شاه، سند بصیرت و عاقبت اندیشی آن مرجع شیعه را بر همگان روشن می سازد.
لغو امتیاز و برکناری محمدحسین خان سپهسالار (مهره اصلی امضای این قرارداد) از صدراعظمی، دو خواسته ای بود که علما و مردم بر آن اصرار داشتند؛ بدان حد که پس از بازگشت ناصرالدین شاه از سفر اروپا و به محض پیاده شدن از کشتی و ورود به بندر انزلی، استقبال کنندگان درباری، بیداری و خیزش مردم به رهبری روحانیون را گزارش داده، به او فهماندند که اگر صدراعظم همراه شما وارد تهران شود، شورش عظیمی در پایتخت برپا خواهد شد.
به این سبب شاه در مرحله نخست سپهسالار را از مقام صدراعظمی عزل کرد و به وی سفارش کرد که «با علما به شکلی محترمانه برخورد نماید»، آنگاه خود هم رهسپار تهران شد و بی درنگ به ملاقات ملاعلی کنی رفت، تا شاید نارضایتی علما را کاهش دهد. در نهایت شاه، به رغم میل باطنی مجبور به «لغو امتیاز رویتر» شد. بدین سان برگ زرین دیگری بر تاریخ پرافتخار مرجعیت شیعه و پیوند امت و روحانیت، ورق خورد و اقتدار و تعهد علمای اسلام را عیان ساخت.
بامداد روز پنج شنبه 27 محرم 1306 ه .ق، آن مرجع وارسته، در سن 86 سالگی به دیدار باقی شتافت. پس از سه روز عزاداری، مراسم تشییع پیکر مطهر حاجی با حضور یکپارچه و بی سابقه مردم برگزار شد. اعتماد السلطنه از شاهدان آن دوره می نویسد: «چهار روز دکاکین (مغازه ها) را بسته بودند. مثل ایام عاشورا دسته و سینه زن در کوچه ها می گردیدند. ختم را هم در مسجد مروی گذاشته بودند. حقیقت، تا به حال برای احدی این طور عزاداری نکرده بودند...».
مرقد مطهر حاج ملا علی کنی در شهر ری و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی، مسجد عتیق زیر پای زائرین امامزاده حمزه قرار دارد. آثار مکتوب فراوانی از ملاعلی به جای مانده از جمله ارشاد الأمه، ایضاح المشتبهات، توضیح المقال فی علم الدرایه و الرجال، مواعظ حسنه و...