نگاهی به گرایش‌های فمینیستی (بخش دوم)

گرایش مارکسیستی
فمینیسم مارکسیستی حاصل پیوند فمینیسم و مارکسیسم، به منظور استفاده فمینیست ها از آموزه های مارکسیسم در جهت اهداف فمینیستی از سویی و استفاده مارکسیست ها از قابلیت مبارزاتی فمینیست ها در راستای اهداف مارکسیستی از سوی دیگر است. مهم ترین ارمغان مارکسیسم برای فمینیسم، تحلیل علت فرودستی زنان است. فمینیست ها با استخدام ادبیات و آموزه های مارکسیسم، تحلیلی از وضعیت زنان در جامعه و خانواده، ریشه های تاریخی این وضع، راه های رهایی آنان و جامعه آرمانی و مطلوب زنان ارائه دادند که تا آن زمان در تاریخ فمینیسم سابقه نداشت؛ لذا جنبش فمینیسم در پیوند با نظریه اجتماعی- سیاسی مارکسیسم به عرصه نظریه پردازی وارد می شود و صبغه نظری به خود می گیرد.
مارکسیسم، نظریه ای در باب اقتصاد، اجتماع و سیاست است که در اواسط قرن19م بر پایه نقادی نظام رقیب، یعنی نظام لیبرال- سرمایه داری رایج در غرب شکل گرفت. کلید واژه های این نظریه عبارتند از؛ مالکیت خصوصی، سرمایه داری، طبقه، ستم و جامعه کمونیستی.
عقاید مارکسیست فمینیست‌ها بر اساس گرته برداری مفهومی که فمینیسم از مارکسیسم به عمل می آورد، محور عمده مطالعات فمینیسم مارکسیستی در زمینه «برابری» و «حذف سرمایه داری» است. به نظر این دسته از فمینیست ها، سرمایه داری مشکل عمده نابرابری میان زنان و مردان است. سرمایه داری اساساً باعث دو ستم بر زنان شده است: اول آن که زنان را از کارمزدی باز داشته و سپس نقش آنان را در حوزه خانگی تعیین کرده است. به عبارت دیگر، کار بی مزد زنان در مراقبت از نیروی کار و پرورش نسل بعدی کارگران، به سرمایه داری سود می رساند و برای بقای آن ضرورت دارد.(1)
این گروه معتقدند که «مالکیت خصوصی» در جوامع، سبب اسارت زنان شده است و تا زمانی که مالکیت و نظم بورژوازی و خانواده بورژوازی وجود دارد، این اسارت تداوم خواهد داشت. سوال اساسی که برای این گروه مطرح است این است که آیا زنان می توانند به گونه ای رضایت بخش در طبقات جامعه قرار گیرند؟ به عقیده این گروه برای رهایی زن از این اسارت تاریخی چاره ای جز تغییر شکل نظام اقتصادی وجود ندارد. زنان در کنار مردان برای ایجاد چنین تغییری باید تلاش کنند و مسائل جنسیتی را تا سرنگونی نظام سرمایه داری به فراموشی بسپارند. از مهم ترین شخصیت های مارکسیست فمینیست، می توان به «رزا لوگزامبورک» اشاره کرد.
مارکس به عنوان نظریه پرداز و پدر مارکسیسم در ارتباط با زنان همچون یهود، بحثی نکرده و دیدگاه مستقلی در باره فرودستی زنان در نظام سرمایه داری ارائه نداده است. مارکس ازدواج، خانواده و نقش های سنتی زن را به رسمیت می شناخت و رهایی زنان و برابری دو جنس را نتیجه جانبی تشکیل جامعه کمونیستی می دانست، اما همکار دیرینش، «انگلس» با نوشتن کتاب «منشأ خانواده، مالکیت خصوصی و دولت» (1884)، مباحث مهمی در زمینه زنان و فمینیسم مطرح کرد. انگلس با حمله بر نهاد خانواده و ازدواج، معتقد بود: «خانواده هسته ای» به دلیل ضرورت های نظام سرمایه داری تشکیل شده است، مردان به دلیل آن که می خواستند دارایی خود را به وارثان مشروع شان بسپارند،(2) با ازدواج، زنان را محدود کردند تا بفهمند وارثان حقیقی شان چه کسانی هستند. وی همچنین معتقد بود: رهایی زنان زمانی رخ خواهد داد که بتوانند به طور گسترده در امر تولید شرکت کرده، وظایف خانگی خود را به حداقل برسانند. به عبارت دیگر، استقلال اقتصادی زنان یکی از عوامل مهم برای رهایی زنان به شمار می رود.(3)
«میشل بارت» با نوشتن کتاب «ستم امروز بر زنان» (1980) یکی از کامل ترین توضیحات فمینیسم مارکسیستی را ارائه داده است. وی معتقد است: استثمار زنان تنها ناشی از تفاوت های زیستی میان مردان و زنان و یا ضرورت های نظام سرمایه داری نبوده، بلکه ناشی از عقاید مسلط نیز بوده است. به نظر وی، بر اساس این عقاید زنان فروتر از مردان بوده و وظیفه زنان همسری، مادری و یا مانند اینها است.(4)
به نظر بارت، رمز ستمدیدگی زنان، نظام «خانواده یا خانوار» است. بر اساس اعتقاد حاکم بر نظام خانواده، خانواده هسته ای به طور طبیعی شکل گرفته است. این نوع نظام، جهان شمول بوده و تقسیم کار در آن نیز بر اساس طبیعت صورت پذیرفته است؛ تقسیم کاری که مرد را تأمین کننده امکانات اقتصادی و زن را تیماردار و تأمین کننده کار بی مزد خانگی می داند.(5)
خانم «الکساندرا کولنتای» به عنوان اولین زن سفیر در جهان، یکی دیگر از مارکسیست های فمینیست است. وی معتقد است: مشکل عمده نابرابری، بقا و ادامه مالکیت خصوصی است. وی حسادت و احساس مالکیت جنسی را به عنوان آخرین نشانه های ذهنیت مالکیت خصوصی دانسته است که باید از سوی دولت ممنوع شود.(6) بر این اساس، ایشان به الغای روابط تک همسری معتقد بوده، آن را برای سلامتی انسان بهتر می داند.
بنابراین، در گرایش مارکسیستی، پیدایش مالکیت خصوصی، روابط و مناسبات اجتماعی غلط، نهاد خانواده، نظام پدرسالاری و باز داشتن زنان از تولید عمومی از جمله عوامل مهم نابرابری میان زنان و مردان در جامعه محسوب می شوند. بر این اساس، فمینیست های مدافع این نوع گرایش خواهان طلاق آسان، الغای روابط تک همسری، استقلال اقتصادی زنان، جدی نگرفتن روابط جنسی و از همه مهم تر، حذف مالکیت خصوصی هستند.
از نظر سیاسی، این دسته از فمینیست ها راه حل را در انقلاب کمونیستی (پرولتاریا) می بینند. اینان معتقدند: همان گونه که نجات کارگران و طبقه «پرولتاریا» از سرمایه داری با انقلاب کمونیستی تحقق خواهد پذیرفت، رفع نابرابری میان زنان و مردان نیز با انقلاب کمونیستی امکان پذیر خواهد شد؛ چرا که اساساً تنها با حذف سرمایه داری است که تمام مشکلات از جمله مشکل زنان نیز حل خواهند شد.
انتقادات
منظور از بحث انتقادات، نقدهای درون سازمانی فمینیست ها بر گرایش های زن سالارانه است، و الا مطابق با دیدگاه اسلام، بسیاری از این مباحث وجهی ندارد و حاکی از نشناختن جایگاه والا و انسانی زن در غرب می باشد که در شماره های آینده به آن خواهیم پرداخت.
اما شایع ترین اعتراضی که به فمینیسم مارکسیستی وارد شده، به عدم توجه مارکس به مسائل زنان است، به گونه ای که «آلیسون جگر»، کورجنسی ظاهری مارکسیسم را نوعی جانب داری جنسی می داند که با مبهم نشان دادن واقعیت اجتماعی، به تداوم اعمال ستم بر زنان مشروعیت می بخشد؛ لذا وی مارکسیسم را ایدئولوژی دیگری جهت ابقای سلطه جنس مذکر می شمارد.(7)
دیگر اندیشمندان این حوزه چون «ابوت» و «والاس»، فمینیسم مارکسیستی را نظریه ای چنان انتزاعی می دانند که به تجربیات هر روزه زنان در روابط شان با مردان اعتنایی ندارند و به اندازه کافی به شیوه های ستم مردان بر زنان و سودی که با کار رایگان خانگی زنان عاید مردان می شود، نمی پردازد.(8)
پی‌نوشت‌ها در دفتر نشریه موجود است.