خیز تهران - ریاض به سوی گشایش روابط

مریم سالاری

عربستان پس از یک دوره خصومت و تنش، از انتخاب روحانی در ایران استقبال کرد و پیغام تبریک و دعوت از رئیس جمهور جدید ایران را بلافاصله روانه تهران کرد تا نشان دهد می‌خواهد از ترتیب مناسباتی که پیش از این با همراهی امریکا و جناح تندروی سعودی‌ها ترسیم شده، خارج شود. از این رو پیغام‌های پی در پی ملک عبدالله، ‌پادشاه عربستان به روحانی و همچنین به برخی از مقامات ارشد ایران برای شرکت در مناسک حج حاکی از آن است که خاندان حاکم سعودی می‌خواهد شانس دوباره برای تعامل تازه با تهران را در دوران دولت جدید ایران بیازماید.

هرچند که روحانی اعلام کرده سفری که سعودی‌ها منتظرش بودند، انجام نخواهد شد اما به نظر می‌رسد که این مناسبات دیر یا زود با تغییر نگاه دو کشور و انتظار برای فرصتی مناسب به بازگشایی روابط در حوزه‌های مشترک دو کشور منتهی شود.

فراز و نشیب‌ رابطه تهران - ریاض

روابط تهران- ریاض به عنوان دو قطب اصلی منطقه خاورمیانه، فراز و فرودهای تاریخی را پشت سرگذاشته است. در دوران ریاست جمهوری آیت‌الله ‌هاشمی رفسنجانی، روابط اقتصادی ایران و عربستان سعودی از سر گرفته شد و ارتقا یافت و گام‌هایی در جهات مناسبات سیاسی میان دو کشور در پیش گرفته شد. با روی کار آمدن سید محمد خاتمی روابط دوجانبه میان دو کشور در مسیر ارتقا قرار گرفت.

اما در دولت نهم و دهم روابط ایران با عربستان تقریباً به رویکردی تخاصمی تبدیل شد که از نمونه‌های آن می‌توان به همدستی عربستان با امریکا در طرح تحریم ضد ایرانی و اعدام ایرانیانی که در عربستان اسیر بودند، اشاره کرد.

در این مدت دو کشور در موضع تقابل نه چندان آشکار با یکدیگر قرار داشتند و کشورهای منطقه نیز تحت تأثیر ریاض به مناقشات سنگین‌دامن زدند. مسأله فلسطین، بحران سوریه، لبنان، بحرین و دخالت‌های گسترده عربستان در پرونده هسته‌ای ایران از مهم‌ترین موضوعات مورد مناقشه دو کشور در سال‌های اخیر بوده است.

چهره‌ای آشنا برای عربستان

حسن روحانی برای خاندان آل سعود نام‌آشناست. وی در سال 84 در مقام دبیر شورای عالی امنیت ملی در سفری به ریاض با ملک عبدالله پادشاه این کشور دیدار کرده است.

رئیس جمهور اخیراً و بعد از رسیدن به ریاست جمهوری هم در جمع مسئولان حج به این پیام اشاره کرد و گفت که «من و پادشاه عربستان هر دوطرف علاقه‌مند هستیم که در جهت تامین منافع دوجانبه و جهان اسلام تنش‌های جزیی را از سر راه برداریم.» سعود فیصل، وزیر خارجه این کشور هم در راستای نگاه پادشاه سعودی از برقراری رابطه با تهران استقبال کرده است.

اظهار تمایل مقامات دو کشور برای آغاز مناسبات در حالی است که نگاه دوگانه‌ای در عربستان درباره رابطه با تهران مطرح است. یک جریان به رهبری بندربن سلطان، رئیس دستگاه اطلاعات و امنیت عربستان مخالف هرگونه بازگشایی رابطه با تهران است. پایگاه عربی ابنا در گزارشی به نارضایتی شدید رئیس دستگاه اطلاعاتی عربستان از بهبود نسبی روابط میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده امریکا اشاره کرده است. به باور این رسانه عربی، افراطیون وهابی که طرح‌های آنها در سوریه با تلاش‌های دیپلماتیک بین‌المللی روسیه و ایران به بن‌بست رسیده، از بهبود روابط میان ایران و امریکا ناخرسندند.

ناراحتی آنها از آنجا ناشی می‌شود که عربستان نمی‌تواند در تصمیم مقامات امریکایی در این باره تاثیرگذار باشد. اما جناح دیگر به رهبری ملک عبدالله، پادشاه عربستان خواهان برقراری مناسباتی دوستانه و مشابه دوران ریاست جمهوری آیت‌الله‌ هاشمی رفسنجانی با ایران است.

این در حالی است که روحانی رویکرد تازه گفتمان دولت در عرصه سیاست خارجی را هم در رابطه با غرب و هم در مناسبات با کشورهای منطقه براساس بازی با حاصل جمع مثبت ترسیم کرده است. این به معنای آن است که سعودی‌ها معادله برد تهران برابر با باخت ریاض و بر عکس را باید کنار بگذارند. سعود الفیصل،‌ وزیر خارجه عربستان در این راستا با دفاع از اندیشه پادشاه عربستان، خواستار ازسرگیری روابط دوستانه با دولت روحانی شده است. وی در اظهاراتی مسالمت‌جویانه تاکید کرده که عربستان از مواضع جدید ایران برای توسعه روابط با کشورهای جنوب خلیج فارس استقبال می‌کند.

صاحبنظران معتقدند باز شدن باب تعاملات تهران و امریکا، زمینه‌ساز غلبه نگاه آشتی جویانه ریاض بر جریان‌های مخالف سازش است. دکتر مهدی ذاکریان؛ استاد دانشگاه دراین رابطه به ایران می‌گوید: تمایل خاندان سعودی برای رابطه با تهران با توجه به نشانه‌های امیدوار کننده در رابطه ایران و امریکا بر رویکردافراطیون ضد ایرانی غلبه کرده است.

خاندان سعودی در برقراری مناسبات دوباره با تهران نگاهی به الگوی دوران ریاست آیت‌الله ‌هاشمی رفسنجانی دارد و می‌خواهد روابط با ایران را در همان سطح بازتعریف کند. ذاکریان تصریح می‌کند: دولت آقای روحانی با اولویت دادن به منطقه نگاه ویژه‌ای به عربستان دارد و همین خواست مشترک دو جناح حاکم می‌تواند با عبور از پرونده‌های مورد اختلاف، فضای رقابت را به تعامل دوستانه تغییر دهد.