مسئولان سازمان اوقاف و ستاد اقامه نماز در سال های گذشته اعلام کرده اند باتوجه به جمعیت 75 میلیون نفری، کشور نیازمند حداقل 100 هزار مسجد و ساخت حدود 28 هزار مسجد جدید است (26 هزار مسجد در شهرها و 2 هزار مسجد در جاده ها ) زیرا در حال حاضر طبق آمارهای سازمان تبلیغات اسلامی و ستاد اقامه نماز 72 هزار مسجد در کشور وجود دارد و این به معنی یک مسجد به اعضا هر 1041 نفر در کشور است، آماری که نسبت به بسیاری از کشورهای اسلامی پایین تر است. البته براساس برنامه ای که دولت دارد قرار است تعداد مساجد کشور در افق 1404 به رقم حداقل 92 هزار مسجد برسد که به نظر کارشناسان تا رسیدن به این عدد فاصله بسیاری وجود دارد.
طبق آمارهای وزارت کشور و سازمان تبلیغات اسلامی بیش از 99 درصد جمعیت کشور مسلمان هستند و کمتر از یک درصد جمعیت کشور را اقلیت های مذهبی تشکیل می دهند. از بین جمعیت مسلمان کشور هم حدود 7 درصد سنی و بیش از 92 درصد کشور شیعه هستند. ولی این آمارها زمانی قابل توجه می شود که این اعداد را با تعداد مساجد و مکان های مذهبی اقلیت های مذهبی مورد مقایسه قرار دهیم. در حال حاضر طبق آمارهای رسمی حدود 62 هزار مسجد شیعه، 10 هزار مسجد سنی و حدود 300 کلیسا در کشور وجود دارد. مقایسه این آمار با جمعیت مسلمانان شیعه، مسلمانان سنی و اقلیت ارامنه کشور به تعداد مکان های مذهبی نشان می دهد به اعضا هر 1112 مسلمان شیعه یک مسجد شیعه، به اعضا هر 525 نفر سنی یک مسجد سنی و به اعضا هر حدود 500 نفر اقلیت مسیحی یک کلیسا ( مربوط به گروه های مختلف) وجود دارد، این اعداد خود به خوبی نشان می دهد که باتوجه به جمعیت کشور تعداد مساجد شیعه بسیار کمتر از مکان های مذهبی دیگر گروه های مذهبی در کشور است.
البته این اعداد به معنی عدم تلاش برای ساخت مساجد جدید در طی سال های گذشته در کشور و سال های بعد از انقلاب نیست زیرا تعداد مساجد کشور در طول 35 سال گذشته که از پیروزی انقلاب می گذرد حدود 8/2 برابر شده است و از 25 هزار مسجد در سال 1357 به 72 هزار مسجد رسیده است ولی این عدد به اعتقاد کارشناسان با افزایش جمعیت و باتوجه به اهداف انقلاب اسلامی چندان متناسب نبوده است.
این عدم تناسب زمانی بیشتر خود نشان می کند که تعداد مساجد در ایران را با چند کشور مسلمان مورد مقایسه قرار دهیم، چندی پیش تقی قرائتی مدیر موسسه مسجد - برادر حجت الاسلام قرائتی رئیس ستاد اقامه نماز- اعلام کرد ایران در ساخت و تعداد مساجد از بسیاری از کشور مسلمان جهان مانند ترکیه، بنگلادش و اندونزی بسیار عقب تر است. او گفت در کشور بنگلادش که به اندازه استان کرمان است 250 هزار مسجد کوچک و بزرگ و در کشور اندونزی 660 هزار مسجد ( بیشترین تعداد مسجد در یک کشور مسلمان) وجود دارد.
تهران فقیرترین شهر کشور از نظر تعداد مساجد
هم اکنون شهر سنندج دراستان کردستان با 141 مسجد نسبت به جمعیت بیشترین تعداد مساجد را در کشور دارد و شهر تهران باتوجه به جمعیت 8 میلیون نفری با دو هزار مسجد کمترین تعداد مساجد را دارد. چند ماه پیش حجت الاسلام عبدالمقیم ناصحی، رییس مرکز فعالیت های دینی شهرداری تهران اعلام کرد «پایتخت فقیرترین شهر کشور از نظر شمار مسجد» است. او گفت هم اکنون 2 هزار مسجد در تهران وجود دارد و سرانه تعداد مساجد به جمعیت در تهران 4 هزار نفر، یک مسجد است. او همچنین سرانه مساحت مساجد به جمعیت شهر تهران را هم 15 سانتیمتر به اعضا هر نفر اعلام کرد و گفت طبق استانداردها برای هر فرد حداقل نیاز به 7/6 متر فضای مذهبی و فرهنگی در شهراست.
طبق آمارهای شهرداری تهران اگر برای ساخت هر مسجد به جز پول زمین متری 5/1 میلیون تومان بودجه ساخت لازم باشد برای ساخت هر مسجد 300 متری نیاز به 450 میلیون تومان بودجه است و به این ترتیب اگر این عدد را در تعداد 6 هزارمسجد (حداقل نیاز جدید شهر تهران) ضرب کنیم برای ساخت مساجد مورد نیاز شهر تهران به جز هزینه زمین 2 هزار و 700 میلیارد تومان بودجه مورد نیاز است که تامین آن از سوی هیچ نهادی دولتی و غیر دولتی مانند شهرداری بدون مشارکت مردم و فعالان اقتصادی و بخش خصوصی امکان پذیر نیست و مشارکت نهادهای بخش خصوصی مانند اتاق ایران و نهادهای مردمی را می طلبد.
البته درسال های گذشته دولت و شهرداری ها در شهرهای بزرگ از جمله تهران هر ساله در لایحه بودجه اعتبارتی را به ساخت و تعمییرات مساجد اختصاص داده اند. مثلا شهرداری مشهد برای ساخت 200 مسجد در سال جاری اعلام آمادگی کرده است و در لایحه بودجه شهرداری تهران نیز که به تصویب شورای شهر رسید 380 میلیارد تومان اعتبار برای ساخت 160 مسجد جدید در نظر گرفته شده است. اما به اعتقاد کارشناسان باتوجه به اعتبارات محدود دولتی ساخت تعداد مورد نیاز و مناسب مساجد در شهرها در کوتاه مدت تحقق پیدا نخواهد کرد و نیاز به مشارکت مردمی و فعالان بخش خصوص است.
علاوه بر کمبود مساجد درشهرهای بزرگ مانند تهران یکی از مشکلات دیگر دراین شهرها که در سال های گذشته به شدت توسعه پیدا کرده اند عدم تراکم مناسب تعداد مساجد در محله های مختلف است به صورتی که در محله های قدیمی تعداد مساجد چندین برابر مناطق و شهرک های جدید ساز است. برای مثال براساس اطلس شهر تهران درمنطقه 17 شهریور 270 مسجد وجود دارد در حالی که در مناطق غربی تهران که جمعیت بسیار زیادی را در سال های گذشته در خود جای داده اند کمتر از 50 مسجد وجود دارد. حدود دو ماه پیش شورای شهر تهران در مصوبه ای دو فوریتی تصویب کرد در 4 سال آینده 400 مسجد 300 تا 400 متری در محلاتی که مسجد ندارند، ساخته شود.
طبق اطلس شهری تهران هم اکنون بیشترین دسترسی به مساجد در نواحی مرکزی، جنوب و شرق تهران بویژه درمناطق 4، 8، 10، 11، 12، 13، 14،17 و 20 متمرکز است؛ ولی در نواحی غربی، حاشیه های شرقی، غربی و جنوب غربی دسترسی به مساجد چندان مناسب نیست. همچنین بررسی های وزارت کشور هم نشان می دهد در هر محله شهر برای هر 200 خانوار باید یک مسجد 300 متری وجود داشته باشد.
کمبود روحانی در مساجد
علاوه برکمبود مساجد و نیاز به ساخت مساجد جدید، مساجد کشور از نظر فرهنگی هم با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می کنند، مشکلاتی که در راس آن ها کمبود روحانی است. به گفته مسئولان سازمان اوقاف و سازمان تبلیغات اسلامی هم اکنون 30 هزار مسجد درکشور (40 درصد مساجد کشور) روحانی ندارد. چندی پیش معاون ستاد اقامه نماز کشور اعلام کرد:« قبل از انقلاب خروجی های حوزه های علمیه و فارغ التحصیل های حوزه علی الاطلاق وارد مساجد می شدند ولی الان بیش از 90 درصد خروجی های حوزه به مراکز فرهنگی ، آموزشی ، نظامی و سیاسی می روند و جذب این مراکز می شوند.»
او همچنین گفت:« در سال های گذشته حدود 2000 نفر از امامان جماعت مساجد به خاطر مشکلاتی مانند ناتوانی ،بیماری ، بازنشستگی و فوت از جمع امامان جماعت مساجد خارج شده اند و این مشکلات کمبود روحانی در برخی مناطق را تشدید کرده است.»
از سوی دیگرعلاوه بر نبود روحانی بسیاری از مساجد کشور به دلیل نبود منابع کافی در سال های گذشته به مساجد نیمه فعال تبدیل شده اند و کارهای مذهبی و فرهنگی در آن ها کاهش یافته است. براساس آمارستاد کانون های فرهنگی و هنری مساجد در سال های گذشته تنها 40 درصد مساجد کشور توانسته اند با راه اندازی کانون های فرهنگی و مذهبی درکنار اقامه نماز به مساجدی فعال تبدیل شوند. دراین بین آمارها نشان می دهد حتی در حدود 40 درصد از مساجد کشور نماز صبح هم اقامه نمی شود و تنها 60 درصد مساجد کشور هستند که در آن ها تمام نمازهای روزانه اقامه می شود.
علاوه بر کانون های فرهنگی، داشتن کتابخانه یکی دیگر از ویژگی ها فرهنگی مساجد کشور است که در حال حاضر با محدودیت های بسیاری رو به رو است زیرا تنها 11 هزار مسجد کشور دارای کتابخانه است و در این بین تنها 5 هزار و 265 مسجد دارای کتابخانه با مخزن است و مابقی کتابخانه های مساجد هیچ امکان ویژه برای نگهداری کتاب هایشان ندارند.
همچنین مساجد از نظر داشتند تجهیزات نوین مانند کامپیوترو اینترنت هم با محدودیت و کمبودهای فراوانی مواجه اند به طوری که تنها 20 درصد مساجد کشور دارای کامپیوتر و متصل به اینترنت هستند. به اعتقاد کارشناسان فرهنگی فعالان بخش خصوصی و خیرین علاوه بر کمک به ساخت مساجد جدید می توانند با سرمایه گذاری درکانون های فرهنگی و هنری مساجد در گسترش کارهای فرهنگی و مذهبی مساجد هم موثر و مشارکت اجتماعی، فرهنگی و مذهبی داشته باشند.
نبود مدیریت یک پارچه و محدودیت منابع مالی
به اعتقاد کارشناسان بخش مهمی از مشکلاتی که مساجد کشور با آن ها رو به رو هستند به عدم تمرکز در مدیریت مساجد باز می گردد. هم اکنون سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، ستاد اقامه نماز، کانون فرهنگی و هنری مساجد، بسیج و...... هر یک بخش از مدیریت مساجد کشور را برعهده دارند و بسیاری از آن ها حتی کارها و وظایف موازی در مساجد انجام می دهند و همین باعث شده تا مدیریت یک پارچه در مساجد کشور وجود نداشته باشد. همچنین مدیریت بسیاری از مساجد به دلیل مشارکت دولت، شهرداری ها یا نهادهای دیگر درساخت مساجد به جای مدیریتی مردمی و با مشارکت محلی به مدیریتی دولتی، نهادی و سیاسی تبدیل شده است. چندی پیش مدیر موسسه مسجد اعلام کرد:« 20 نهاد و سازمان در کشور خود را متولی و مدیر مسجد می دانند در حالی که بسیاری از آن ها برای فعال سازی و حمایت از مساجد هیچ اقدامی انجام نمی دهند و تنها برای انجام فعالیت های سیاسی به مساجد ورود پیدا کرده اند.»
در کنار عدم مدیریت یک پارچه و هماهنگ مساجد کشور نبود ردیف بودجه مشخص، چند پارگی ردیف بودجه مساجد و تخصیص بودجه مساجد به سازمان های مختلف در قالب ردیف های بودجه متعدد باعث شده تا مساجد نتوانند برای پیشبرد اهداف کوتاه مدت و بلند مدت خود برنامه ریزی شده گام بردارند. برای مثال در سال جاری برای کانون های فرهنگی و هنری مساجد در لایحه بودجه هیچ اعتباری در نظر گرفته نشده است در شرایطی که سال گذشته 451 میلیارد ریال اعتبار به کانون های فرهنگی و هنری مساجد اختصاص داده شده بود.
علاوه بر این هم اکنون بسیاری از سازمان ها و نهادهای متولی امور مساجد کشور در کنار مدیریت بخش های مختلف مساجد وظایف سازمانی متعدد دیگری نیز دارند و به همین دلیل سهم مساجد از اعتبارات این سازمان ها و نهادها معمولا درصد بسیار کمی خواهد شد که در طول سال به صورت خرد به مساجد اختصاص پیدا می کند و تنها جوابگوی هزینه های جاری مساجد است. مثلا در لایحه بودجه سال جای برای برخی از نهادهای متولی امور مساجد که وظایف سازمانی دیگری دارند این ردیف های بودجه در لایحه در نظر گرفته شده است:« شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی 252 میلیارد ریال، سازمان تبلیغات اسلامی 2350 میلیارد ریال، سازمان اوقاف و امورخیریه 803 میلیارد ریال و ستاد اقامه نماز 360 میلیارد ریال،همچنین ردیف بودجه کانون فرهنگی و هنری مساجد هم به صورت کلی حذف شده است.»
در این بین به اعتقاد کارشناسان فرهنگی و مذهبی بهتر است دولت و مجلس با تصویب قوانینی در قالب طرح و لایحه دردولت و مجلس با به وجود آوردن سازمانی مشخص اقدام به یکپارچه سازی مدیریت مساجد کشور کنند. همچنین دولت با فعال سازی نهادهای غیر دولتی و مشارکت مردمی در مدیریت مساجد و استفاده از توان بخش خصوصی و خیرین امور مساجد کشور را سامان دهی کند.
