چه طرفهایی بر طبل تجزیه عراق می‌کوبند؛ تبعات و پیامدها

فرزاد فرهاد توسکی

شرایط کنونی عراق به گونه‌ای است که برخی از امکان حذف کشوری به نام عراق و تجزیه آن به سه کشور سخن به میان می‌آورند. در این میان برخی در داخل این کشور و برخی کشورهای منطقه نیز بر طبل تجزیه این کشور می‌کوبند و مستقیم و یا غیر مستقیم از این ایده حمایت می‌کنند.

عراق که از زمان اشغال آن از سوی آمریکایی‌ها با پدیده انفجار و ترور و بی‌ثباتی امنیتی دست و پنجه نرم می‌کند این روزها بیش از هر زمان دیگری اسیر از هم گسیختگی نظامی و سیاسی است. گرچه انتخابات در اوایل اردیبهشت گذشته برگزار شد و گروههای پیروز در این انتخابات مشخص شدند و همه به دنبال معرفی نخست‌وزیر بودند اما هنگامی که در سحرگاه 16 خرداد تروریست‌های موسوم به دولت اسلامی عراق و شام، نینوا را به اشغال کامل درآوردند و مناطقی از صلاح الدین را نیز اشغال کردند اوضاع بغرنج‌تر شد.

به وضوح می‌شد توطئه‌ای که علیه عراق و نوری المالکی شکل گرفته است را شاهد بود. تصاویر نظامیانی که یونیفرم را از تن درآورده بودند و به اربیل فرار کردند صحنه‌های ناخوشایندی را رقم زد. بعثی‌ها با همسویی گروه‌های تکفیری وارد عمل شدند تا کیان سیاسی عراق را نابود کنند. در این میان برخی کشورهای منطقه نیز با کمک رسانه‌های خود کوشیدند تا اوضاع را نابسامان‌تر جلوه کنند.

در کنار این وضعیت آشفته مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان فرصت را غنیمت شمرد و بر مناطق مورد مناقشه که طی سالیان پس از اشغال عراق از سوی آمریکایی‌ها همواره بر سر آن با دولتمردان بغداد کشمکش داشت، مسلط شد.

اوضاع سیاسی و نظامی بی‌ثبات عراق زمزمه‌هایی را درباره تجزیه این کشور مطرح کرد.

شکل‌گیری تفکر تجزیه عراق

اما فکر تجزیه عراق به سه منطقه کردی، سنی و شیعی را هنری کیسنجر متفکر استراتژیک و وزیرخارجه اسبق آمریکا دراسفند 1384 مطرح کرد و سرنوشت مشابه سرنوشت یوگسلاوی سابق برای آن متصور شد.

بعدها جوزف بایدن معاون کنونی باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا نیز بحث تقسیم عراق به سه منطقه خودمختار را مطرح کرد.

سناتور کیلی بایلی هات ژسون نیز از تجزیه عراق سخن گفت.جوزف ادوارد پژوهشگر اندیشکده بروکینگز نیز ضمن دشوار دانستن تجزیه عراق به مشکلات جغرافیایی که برای جدا کردن اهل تسنن و شیعیان وجود دارد، مخالفت برخی عشایر و مخالفت کشورهای همسایه اشاره کرد.

محققان اندیشکده مذکور تفاوت زیادی میان اوضاع بوسنی و وضع کنونی عراق قائل شدند و اعلام کردند که همسایگان بوسنی مانند صربستان و کرواسی دارای هدف واحد و استراتژیکی بودند یعنی مایل به تجزیه عراق بودند اما اوضاع عراق کاملا متقاوت است.

یک استاد دانشگاه کالیفرنیا فوائد تجزیه عراق را شامل کاسته شدن از اختلافات میان اهل تسنن و شیعیان، تعجیل در ایجاد موسسات، به وجود آمدن فرصت برای هر گروه برای دست یابی به اجماع در قبال دین و موضوعات دیگر دانست.

آلن توبل نیز ضمن حمایت از تجزیه عراق اعلام کرد: تعداد کشورهای دنیا پس از جنگ جهانی دوم به 74 کشور رسیده است و هم اکنون 193 کشور هستند و مانعی برای اضافه شدن سه کشور دیگر به این کشورها وجود ندارد.

کی بایلای هاچنسون از سناتورهای آمریکایی نیز از طرفداران تجزیه عراق بود.

عوامل داخلی و خارجی در به وجود آمدن نگرش تجزیه‌طلبانه

اما اگر بخواهیم نگاهی دقیق به اوضاع کنونی عراق بیندازیم متوجه می‌شویم که عوامل داخلی و خارجی در قوت گرفتن گرایش‌های تجزیه طلبانه موثر بوده است. برخی گروه‌های سنی که از زمان سقوط صدام حسین هیچ گاه از وضعیت کنونی راضی نبوده‌اند. زیرا این گروهها میل به قدرت طلبی دارند و هرگز نمی‌خواهند که زیر مجموعه شیعه قرار بگیرند همواره به ویژه در برهه اخیر بحث اقلیم سنی را مطرح کرده‌اند.

اقلیمی که مورد نظر داعیان آن است شامل موصل، دیالی، صلاح الدین و کرکوک می‌شود. اقلیمی که با توجه به اشغال موصل و بخش‌هایی از صلاح الدین و چنگ انداختن کردها بر کرکوک عملا رنگ باخته است.

صالح المطلق معاون نخست‌وزیر عراق نیز که اوضاع را مناسب دیده است زبان به انتقاد از مالکی گشود و اعلام کرد: عراق دیگر نمی‌تواند یکپارچه باقی بماند و تفکر ایجاد اقلیم سنی طرفداران زیادی میان اهل تسنن دارد.

در این میان اما مرجعیت شیعی بر وحدت عراق اصرار دارد و بر تمایلات تجزیه طلبانه که خواسته رژیم اسرائیل است هشدار داد. عبدالمهدی الکربلایی در خطبه‌های نماز جمعه در کربلا تجزیه عراق را خواسته رژیم اسرائیل دانست.

در این میان مسعود بارزانی همسو با مظنونان تحت تعقیب به تجزیه عراق دامن می‌زند وی این روزها شادتر از هر زمان دیگری است و آن را بهاری برای کردستان عراق می‌داند زیرا توانسته است مناطق مورد مناقشه در ماده 140 قانون اساسی را به راحتی به چنگ خود درآورد و منتظر چراغ سبز آمریکایی‌ها برای استقلال کردستان و تجزیه عراق است.

در کنار عوامل داخلی می‌توان رد پای خارجی را نیز در این موضوع مشاهده کرد. عربستان سعودی که پس از سرنگونی رژیم صدام هیچگاه تعامل مثبتی با حاکمان عراق برقرار نکرد و برخی دیگر از کشورهای حوزه خلیج فارس در این زمینه نقش داشته و دارند. ضاحی خلفان رئیس پلیس سابق دبی اخیرا اعلام کرد: تجزیه عراق بهتر از خونریزی است. آمریکایی‌ها اعلام کرده‌اند که دیگر احتمال یکپارچه ماندن عراق وجود ندارد

ترکیه که اخیرا تحرکات خود را علیه دولت نوری المالکی افزایش داده بود و به تعامل با کردها روی آورده بود از تشکیل کشور مستقل کردستان در شمال عراق حمایت کرد. حسین سیلیک سخنگوی حزب عدالت و توسعه گفت: تفکر ایجاد کشور مستقل کرد قبلا حساسیت‌زا بود اما واقعیتی به نام کردستان وجود دارد و این حتمی است. اوضاع عراق خوب نیست و به سوی دودستگی و تجزیه می‌رود.

اسرائیلی‌ها که اوضاع آشفته در منطقه به سود آنهاست از تجزیه عراق خرسند می‌شوند به ویژه که آویگدور لیبرمن وزیر خارجه رژیم اسرائیل از کشور مستقل کردستان و در واقع تجزیه عراق استقبال کرد.

احمد سعید تاج الدین نویسنده مصری درباره تمایل اسرائیل برای تجزیه عراق می‌نویسد: اسرائیل از مدتها قبل به دنبال تجزیه عراق بوده است. کرانجیا روزنامه نگار هندی در کتابی با عنوان خنجر اسرائیل از ایده تجزیه عراق و تقسیم آن به دولت کردی در شمال، عربی در مرکز سخن گفته بود وی این موضوع را در سال 1336 مطرح کرد.

آوی دیختر وزیر امنیت سابق رژیم اسرائیل هدف استراتژیک این رژیم را ممانعت از ایفای نقش عربی و منطقه‌ای در عراق می‌داند و می‌گوید: ما موفق به تحقق اهداف بزرگی در عراق شده ایم. عراق در حال حاضر با وجود دولت مرکزی به سه اقلیم تقسیم شده است؛ عراق عرصه درگیری شیعی و سنی است؛ عراق هرگز به قبل از سال 2003 (1382) باز نخواهد گشت.

مایکل چاسودفسکی کارشناس موسسه گلوبال ریسرچ درباره نقش آمریکا در تجزیه عراق می‌نویسد: آنچه در عراق رخ داده است جنگ داخلی نیست بلکه درگیری سنی و شیعه است. موضع آمریکا در حمایت از داعش از اهداف دراز مدت از جمله ساقط کردن نوری المالکی و تجزیه عراق به سه منطقه حکایت دارد. القاعده و دیگر گروههای تروریستی نشات گرفته از این سازمان خدمات استراتژیکی به واشنگتن از خاورمیانه با افغانستان و عراق و سوریه انجام داده‌اند.

خواب آمریکایی‌ها برای عراق

مجله تایم آمریکا در گزارشی هفت صفحه‌ای از تجزیه عراق به سه کشور کردستان در شمال، سنی در مجاورت سوریه و سوم شیعی خبر داده است و حدود کشور شیعی را تا کویت و بخش‌هایی از شمال عربستان دانسته و بغداد را در داخل کشور سنی متصور شده است.بر این اساس کردهای سوریه به کردستان عراق و مناطق سنی سوریه به کشور سنی می‌پیوندند.

اما در این میان اتحادیه عرب و برخی کشورهای عربی دیگر مانند مصر خواهان یکپارچه ماندن عراق هستند.

برخی بر این باورند که عراق عملا تجزیه شده است به ویژه که اقلیم کردستان مدتهاست که اجازه عبور ساکنان دیگر مناطق عراق را بدون مدارک و گذرنامه نمی‌دهد و تعامل زیادی میان سنی و شیعی در عراق وجود ندارد زیرا رهبران سنی مدام از اوضاع شکایت دارند و با تحریک خارجی بحث اقلیم سنی را مطرح می‌کنند.

اما مشکلی که وجود دارد آمیختگی جامعه عشایری عراق است زیرا بافت عشایر به گونه‌ای است که هم سنی در آنها وجود دارد و هم شیعی. در برخی از شهرهای شمالی مناطقی وجود دارد که شیعیان در شهرهایی که اکثریت آنها را سنی تشکیل می‌دهد حضور دارند.

ترکمن‌ها میان کردستان و مناطق عربی سنی در شرق دجله محصور شده‌اند. وضعیت طوزخورماتو به این شکل است و تلعفر نیز همین وضعیت را دارد. در جنوب که اکثریت شیعی هستند سنی‌ها هم وجود دارند. راه حل این مشکل چیست؟ آیا باید پاکسازی طایفه‌ای شود؟ این جنایت و فاجعه بشری است. موضوع بغداد، دیالی، البلد و الدجیل و دیگر شهرهایی که مختلط هستند چه می‌شود؟ در حال حاضر مشکل اساسی و جوهری که تجزیه راه حل آن باشد وجود ندارد.