شیعیان عربستان؛ اقلیتی در شرایط خاص

فتاح غلامی

وضع شیخ نمر، روحانی شیعه عربستانی که از چندی قبل با حکم اعدام از سوی دادگاه عربستان در حبس به سر می‌برد، در کنار اخباری که از حمله به مراسم عزاداری شیعیان در ایام محرم منتشر شد، گوشه‌ای از حال و احوال شیعیان در عربستان است.

اما پیروان اهل بیت عصمت و طهارت در عربستان سرگذشتی شنیدنی دارند. آنها ناچارند با توجه به حضور وهابیت در عربستان در کنار حفظ نشاط شیعی با تنگناها و مشکلات موجود بسازند و با این وصف همچنان استوار و امیدوار به آینده روشن خود می نگرند.

اکنون شیعیان عربستان بیش از 10 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهند. شیعیان عربستان بیشتر در استان شرقی ظهران در شهرهای قطیف و احساء سکونت دارند و در مناطق شمالی و جنوب این کشور نیز اقلیت شیعه موجود است .

منطقه شرقیه عربستان که اکثر شیعیان در آنجا زندگی می کنند از نظر وسعت حدود 759هزار و 268 کیلومتر مربع است که در بین 14 منطقه ای که عربستان را تشکیل می دهد از همه وسیع تر بوده و از لحاظ جمعیت بعد از مکه و ریاض قرار دارد. منطقه شرقیه از ثروت های طبیعی مانند نفت و محصولات متعدد کشاورزی برخوردار است ، اما یکی از محروم ترین نواحی این کشور محسوب می شود.

دولت عربستان در نواحی شرقیه از انجام مراسم مذهبی شیعیان با وجود هجمه وهابیون جلوگیری نمی کند، اما فقط به آنان اجازه داده در مساجد مخصوص خود شعائر و فرایض مذهبی را به جا آورند.

باید اضافه کرد غیر از شیعیان جعفری ، دو فرقه اسماعیلیه (در منطقه بحران) و زیدیه (در جنوبی ترین نقطه عربستان در شهرهای عسیر، نجران ، جده و ینبع) نیز در این کشور زندگی می کنند.

پرجمعیت ترین مناطق شیعه نشین عربستان در قطیف و احساء است که جزو دمام (در جوار خلیج فارس ) هستند. این منطقه آخرین نقطه دولت سعودی با خلیج فارس بود که با بحرین نیز همجوار است . شیعیان این منطقه ارتباطات خاصی با شیعیان بحرین دارند. این مساله به آنجا برمی گردد که اجدادشان به نوعی با ایرانیان مخلوط بوده و هستند. در قطیف و احساء بتازگی وضع شیعیان بهتر شده از جمله این که به آنها اجازه داده اند برای خودشان مسجدی داشته باشند. چون در عربستان سعودی رسم بر این است که امامان جماعت مساجد را اوقاف تعیین می کند و عملا ائمه مساجد دست نشانده دولت هستند.

شیعیان همواره دنبال آن بوده اند که جاهایی داشته باشند به عنوان حسینیه ، مهدیه و بیت العباس که بتوانند دور هم جمع شوند و به مراسم مذهبی خاص خود بپردازند. در سال های حکومت ملک عبدالعزیز و ملک فهد این امر میسر نبود. اما اخیرا اجازه داده اند شیعیان در روستاهایی که پرجمعیت است یک مسجد مخصوص خود داشته باشند. شیعیان در سال های گذشته با سختی های بسیار مراسم مذهبی خود را در خانه ها و مکان های متعلق به خودشان ، از جمله در باغات ، آن هم به صورت پنهانی که دولت نفهمد، برگزار می کردند. شیعیان در باغاتشان براساس تعداد جمعیتی که می آید، جایی را اختصاص می دهند به عنوان تکیه .

شیعیان نماز و مراسم مذهبی را در این مکان ها برگزار می کنند. این مراسم مذهبی معمولا در اعیاد یا ایام شهادت ائمه(ع) برگزار می شود. در عزاداری دور هم جمع می شوند ذکر مصیبت ، قرائت شعر، تلاوت قرآن ، سخنرانی و بیان مسائل شرعی از برنامه های این گونه مراسم است . از همه جالب تر این که در کنار تکیه دیگ های غذا می گذارند و به شرکت کنندگان شام و ناهار می دهند. اغلب اوقات جمعیت خیلی عظیمی جمع می شود. مخالفت های شدید گذشته باعث شده بود که شیعیان پراکنده باشند.

در احساء و قطیف، موقوفه های فراوانی برای مساجد و حسینیه ها وجود دارد و بیشتر آنها با نام ا ئمه(ع) مزین و نامگذاری شده است؛ موقوفات فراوانی برای امیرالمؤمنین(ع)، امام حسین(ع)، حضرت زهرا(س) و امام زمان(عج) که غالبا مزرعه و باغ و البته برخی از آنها نیز به صورت خانه هستند. اخیرا برخی باغ های وقفی به ساختمان های بزرگ تبدیل شده است.

طایفه شیعه مذهب مدینه را شیعیان نخاوله می گویند که دیر زمانی است در تاریخ شهر مدینه الرسول شناخته شده و همواره استقلال مذهبی خود را حفظ کرده اند. شیعیان نخاوله نه می توانند آشکارا عقیده خود را بیان کنند و نه قادرند به آداب و رسوم خویش عمل نمایند. آنان حق ندارند دستار سنتی خود را به سر کنند. مستخدمان دولتی شیعه مذهب که مجبور به حضور در نماز جماعت هستند، نمی توانند علائمی از تشیع خود مانند استفاده از تربت و مهر در نماز نشان دهند. با این حال درصددند در سایه کار و تلاش، نشاط اقتصادی خود را به رخ دیگران بکشند.

شیعیان مدینه در قسمت های مختلف شهر سکونت دارند. آنها پیشتر و قبل از توسعه جدید شهر در بخش های جنوبی و شرقی در حاشیه مسجدالنبی نیز زندگی می کردند. اما اکنون بیشتر در محله غریات ، خیابان علی بن ابی طالب ، حوالی مسجد قبا، خیابان های قربان ، گاز و طالع ساکن هستند. تعداد شیعیان مدینه بین 40 تا 75 هزار نفر تخمین زده می شود.

شغل ۹۰ درصد شیعیان مدینه گرده کشی و نگهداری از نخلستان هاست. به گونه ای که گفته می شود فقط از دست شیعیان است که نخل ها ثمر می دهد. مشهور است سالی که شیعیان را به وسیله ارتش از شهر بیرون کرده بودند و آنها در وضع دشواری در بیابان های اطرف مدینه و در چادر زندگی می کردند هیچ یک از درختان نخل مدینه ثمر نداده و آن سال زائران و مسافران مدینه بدون خرما مانده بودند و این مساله سبب عقب نشینی وهابی ها در مقابل شیعیان شده بود و آنها به خانه هایشان که البته بسیاری از آنها به بهانه توسعه خیابان یا حرم تخریب شده بود، بازگشتند.

مطالب گفته شده حاکی از این است که شیعه کم کم دارد اظهار وجود می کند. البته فعلا ابتدای راه است و شیعیان هنوز هم در محرومیت به سر می برند، ولی این امیدواری وجود دارد با توجه به تغییر رویکردی که در دولت سعودی نسبت به شیعیان، پیدا شده ، شرایطی حاصل شود تا شیعیان عربستان بتوانند هویت خود را حفظ کنند.