مریم سالاری / خبرنگار اعزامی به لوزان
ساعت هشت شب سیزدهمین روز فروردین 94 (2 آوریل)، تب و تاب جهانیان – بویژه ایرانیان – برای مشخص شدن نتیجه ماراتن فشرده و نفسگیر مذاکره هستهای به پایان رسید و دود سفید بر فراز لوزان به آسمان رفت. هرچند، مذاکرات هستهای در دولت روحانی، همواره در مرکز توجه افکار عمومی قرار داشته است، اما مذاکره نوروزی در سوئیس، حکایت متفاوتی داشت زیرا 31 مارس (11 فروردین) مهلت پایانی طرفین بود و در صورت ناکامی مذاکرات، ایران و 1+5 به نقطه صفر بازمی گشتند. خروجیهای اولیه، ضد ونقیض بود، گاهی خبری رسمی یا غیر رسمی، موج امید میآفرید و گاهی نیز خبر منفی دیگری، نفس مشتاقان توافق را در سینه حبس میکرد.
نشانهها، گویای چانه زنی سرسختانه طرفین بود، تمدید غیر منتظره و دو روزه زمان مذاکره و رفت و برگشت برخی وزرای خارجه به لوزان، التهابها و بدبینیها را افزایش داد، بویژه آنکه برخی رسانهها از بن بست مذاکرات و آمادگی طرفین برای ترک میز گفتوگو خبر میدادند. در حالی که ساعتها پیش از اعلام نتیجه نهایی نشست، لوزان در سکوت آزار دهنده خبری فرو رفته بود و خبرنگاران اعزامی رسانههای جهان از جزئیات پشت درهای بسته، کاملاً بیخبر بودند، ناگهان اعلام شد که دانشگاه پلی تکنیک این شهر مهیای قرائت بیانیه مذاکرات میشود و پس از آن ظریف به اتفاق همتایان اروپایی و امریکایی خود خبر از صلحی در شهر لوزان داد که خواب بدخواهان ایران را آشفته کرد.
نشست خبری سرانجام ساعت 23:30 پنجشنبه، آغاز و بیانیه مشترک خوانده و ایران و 1+5 اعلام کردند به درک مشترکی از راه حل اختلافات اساسی دست یافتند. تفاهمی برای دستیابی به برنامهای جامع که به موجب آن ادامه همه فعالیتهای هستهای ایران از جمله در نطنز، فردو، اصفهان و اراک مورد پذیرش قرار خواهد گرفت. پذیرش رسمی حق غنیسازی ایران برای تأمین سوخت نیروگاههای هستهای کشور، لغو فوری تمامی قطعنامههای شورای امنیت و همه تحریمهای اقتصادی و مالی چندجانبه اروپا و یکجانبه امریکا از جمله تحریمهای مالی، بانکی، بیمه، سرمایه گذاری و تمامی خدمات مرتبط با آنها در حوزههای مختلف از جمله نفت، گاز، پتروشیمی و خودرو سازی، پس از توافق نهایی – با ضرب الاجل تیر ماه - در زمره دستاوردهای ایران از این مذاکره تاریخی بود.
قریب به اتفاق منابع خبری و رسانهای جهان با قطع برنامههای عادی خود به پخش مستقیم گزارش وقایع مذاکرات پرداختند و لحظه به لحظه اتفاقات مهم لوزان را به تصویر کشیدند و اغلب آنها از امتیازات کسب شده توسط ایران، متعجب و غافلگیر شدند. به این ترتیب، سیزده بدری که براساس سنتهای ایرانی،«نحس» پنداشته میشود، سال 94 برای ایرانیان، خوش یمن شد و نحسی آن به سمت بدخواهان جهانی و منطقهای ایران رفت و این تحلیل شبکه امریکایی «سی ان ان » را عینیت بخشید که « تیم زبده و قوی ایران مذاکره کننده ایرانی بسیاری از خواستههایش را در مذاکرات دیکته میکند».
پرواز دسته جمعی به لوزان
مذاکرات حساس لوزان از عصر چهارشنبه 5 فروردین ماه با پرواز دسته جمعی هیأت هستهای کشورمان و خبرنگاران با هواپیمای ایرباس 320 آغاز شد. همزمان با پرواز خبر سقوط هواپیمای ایرباسی دیگر بر فراز کوههای آلپ که دو نفر از خبرنگاران کشورمان هم در آن حضور داشتند موجی از ناراحتی و نگرانی را در میان مسافران به وجود آورده بود. اما کمی بعد جلسه توجیهی یکی از مقامات دیپلماتیک کشورمان که در میان خبرنگاران حضور یافته بود دوباره حال و هوای حاضران را به مذاکرات هستهای برگرداند و پرسش و پاسخ تمام نشدنی نمایندگان رسانهها که حضور پرشماری هم در این سفر داشتند ساعات زیادی از زمان پرواز را به خود اختصاص داد.
به گفته عضو تیم هستهای کشورمان در این دور از مذاکرات اگر موفقیتی حاصل میشد به معنای آن بود که دو طرف بعد از یک سال و نیم مذاکره به مجموعهای از راه حلها دست پیدا کردهاند و پس از آن نگارش جزئیات توافقنامه نهایی به دست کارشناسان سپرده خواهد شد تا مردم در موعد نهایی یعنی پایان ژوئن(هشتم تیرماه 94) با تدوین توافقنامه نهایی موفقیتهای به دست آمده در مذاکرات را جشن بگیرند.
از محتوای گفت و شنودها در هواپیما بر میآمد که اعضای مذاکره کننده با روحیهای خستگی ناپذیر خود را مهیای ماراتن لوزان کردهاند و به خوبی میدانستند که انتظار مردم ایران و جهان از این دور از مذاکرات به منتهای درجه خود رسیده است. هیأت ایرانی پس از فرود هواپیما در ژنو با استقبال و همراهی مقامات میزبان راهی لوزان که در 80 کیلومتری ژنو بود، شدند. مذاکرات عصر همان روز در این شهر زیبا که به علت قرار گرفتن بر سه تپه بزرگ، به شهر فراز و نشیب اروپا مشهور است، آغاز شد.
شهری کوچک در کنار دریاچه زیبای لمان که روزگاری نشستهای مهمی را در تاریخ دیپلماسی جهان میزبانی کرده است چنانکه تکلیف فاتحان جنگ جهانی اول و کشورهای تولد یافته پس از سقوط امپراتوری عثمانی در همین شهر کوچک و آرام سوئیس به سرانجام رسیده است. هتل زیبا و گرانقیمت بوریواژ رو به روی دریاچه، گفتوگوهای هستهای ایران و شش کشور را میزبانی میکرد، هتلی تاریخی با قدمت دو و نیم قرن که روزگاری وینستون چرچیل نخستوزیر اسبق انگلیس از سرشناسترین مهمانان آن بوده است.
گرم شدن تنور مذاکرات با ملاقات عراقچی و شرمن
هیأتهای مذاکره کننده ایران و امریکا از نخستین گروههایی بودند که تنور مذاکرات لوزان را روشن کردند. سید عباس عراقچی و وندی شرمن چهارشنبه شب بدون حضور معاون کاترین اشتون با یکدیگر ملاقات کردند تا مقدمه دیدار روز پنجشنبه ظریف و کری را فراهم کنند.
بعد از انتخاب فدریکا موگرینی، به عنوان مسئول جدید سیاست خارجی اتحادیه اروپا خبری از حضور کاترین اشتون در مذاکرات نبود و حضور نیافتن وی در نشست لوزان نشان داد که اگرچه اشتون سمت مشاور ویژه رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا را برای مذاکرات هستهای دریافت کرده است اما نقش آفرینیهای موگرینی و تحرکاتی که وی در جریان مذاکرات اخیر از خود نشان داده است عملاً مسئول سابق سیاست خارجی اتحادیه اروپا را از گردونه مذاکرات نهایی خارج کرده است. به نظر میرسید موگرینی چندان بیمیل نباشد تا نامش در مذاکرات صلح هستهای با ایران ثبت شود.
از صبح روز پنجشنبه که ظریف و کری با یکدیگر ملاقات کردند گمانه زنیها درباره سفر سایر وزرای خارجه 1+5 به لوزان آغاز شد اما انتشار خبر حمله نظامی ریاض به یمن به یکباره همه توجه رسانههای داخلی و خارجی را متوجه این رخداد مهم در منطقه خاورمیانه کرد و حرکتی نابهنگام از طرف سعودیها برای برهم زدن مذاکرات هستهای تعبیر شد. وزیر خارجه کشورمان اگرچه بلافاصله به این اقدام ریاض هشدار داد اما قاطعانه هم تأکید کرد که گفتوگوهای هستهای با جدیت ادامه دارد.
در بینابین این خبرها بود که نمایندگان رسانههای خبری جهان که به تدریج به محل مذاکرات ملحق میشدند همه توجه خود را بر موضعگیری مقامات طرف مذاکره درباره حمله به یمن متمرکز کردند تا دریابند که آیا اقدام نظامی ریاض و درخواست اسرائیل برای توقف مذاکرات هستهای به وقفهای در روند مذاکرات منجر میشود یا نه اما بر خلاف انتظارات، فضای مذاکرات به سمت و سوی رایزنیهای فشردهتر حرکت کرد. دیپلماسی تلفنی رئیس جمهوری کشورمان با رؤسای بلند پایه فرانسه و آلمان و درخواست برای ایفای نقش سازندهتر از سوی این کشورها، اقدامی بسیار هوشمندانه و البته نامتعارف از سوی حسن روحانی تعبیر شد تا جایی که برخی از تحلیلگران غربی گفتند که این اقدام رئیس جمهوری ایران پیامی به کشورهای ناخشنود منطقه بود که نشان داد ایران در بحبوحه بحران نظامی خاورمیانه برای خاتمه دادن به چالش هستهای با جهان آمادگی صد در صد دارد.
این در حالی بود که وزیر خارجه امریکا از اظهار نظر درباره این حمله نظامی خودداری کرد و ساعات میانی روز پنجشنبه را پس از ملاقاتی که با ظریف داشت، به ورزش و دوچرخه سواری اختصاص داد. مجموعه موضعگیریهای ایران و امریکا درباره حمله ریاض به یمن نشان داد که تیر مخالفان برای برهم زدن مذاکرات به سنگ خورده است.
نگرانی از جنجال دوباره فابیوس
مذاکرات روز جمعه که با پیوستن حسین فریدون به هیأت ایرانی همراه بود، در حالی آغاز شد که خبر کارشکنی احتمالی فرانسه میان خبرنگاران ایرانی دست به دست میشد و همه انتظار داشتند که آرامش حاکم بر مذاکرات با آمدن لوران فابیوس که زودتر از بقیه همتایان خود برای سفر به لوزان اعلام آمادگی کرده بود بر هم بریزد. گویا خبر این اتفاقات باعث شده بود که وزرای خارجه روسیه و چین از راه دور پیغام دهند که سایر مذاکره کنندگان تا زمان حضور آنها در لوزان به اختلافات پایان دهند.
حتی مقام چینی با لحنی تند خطاب به سایر اعضای مذاکره کننده با ایران هشدار داده بود که «تمام کنید این بحثها را» اما به هر روی برخی اختلافات فنی به قوت خود باقی بود و علی اکبر صالحی و ارنست مونیز هم که پی در پی با یکدیگر گفتوگو میکردند خبر دادند برخی موضوعات دچار بن بست شده است. از جمله مسائلی که روز شنبه به مهمترین اختلاف باقی مانده روی میز تبدیل شده بود بحث تحقیق و توسعه «R&D » برنامههای هستهای ایران بود؛ موضوعی که گفته شد فرانسه بیش از سایر اعضای 1+5 درباره آن نظر مخالف دارد. اما وزیر خارجه فرانسه بر خلاف انتظارات در بدو ورود به هتل محل مذاکرات اعلام کرد که پاریس خواهان رسیدن به توافق با ایران است.
اظهاراتی که خبرنگاران ایرانی تا زمان دیدار وی با وزیر خارجه کشورمان و نشستهایی که نیاز به تصمیمگیری جمعی داشت باور نکردند اما ظریف بعد از ملاقات با همتای فرانسوی خود با چهرهای خندان از گفتوگوهای سازنده با فابیوس خبر داد تا آن فضای منفی که تداعی کننده خاطرات سال گذشته و ماجرای کارشکنی فرانسه در مذاکرات ژنو 2 بود، حداقل در روزهای نخست مذاکره رخت بربندد. موگرینی هم روز شنبه وارد لوزان شد و با گفتن این جمله که حساسترین لحظات مذاکرات فرا رسیده است خوشحالی خود را از شریک بودن در روزهای سرنوشت ساز مذاکرات هستهای نشان داد.
دیدارهای پرشمار ایران و آمریکا
حجم اصلی نشستهای جمعه و شنبه به دیدارهای جان کری و ظریف و همچنین صالحی و مونیز اختصاص داشت و بعد از هر دور مذاکرهای که میان این دو طرف صورت میگرفت، جلسه توجیهی با سایر اعضا شروع میشد. صالحی و مونیز که بعد از پیوستنشان به مذاکرات، به حل و فصل بخش زیادی از مسائل فنی شتاب دادند، بررسی طیف گسترده از مسائل فنی را در دست گرفتند. دو چهره خندان هیأت مذاکره کننده ایران و امریکا که هر دو تحصیلکرده رشته علوم هستهای از یکی از دانشگاههای امریکا هستند دور از هیاهوی رسانهها و در فضایی مسالمتآمیز اوقات زیادی را در اتاقهای کنفرانس هتل به گفتوگو با یکدیگر میپرداختند.
مونیز با ابراز خرسندی از رابطه دوستانه اش با صالحی، ساعتهای زیادی را در اتاقهای کنفرانس صرف بحث و تبادل نظر با همتای ایرانی خود میکرد. در جریان مذاکرات لوزان، صالحی با لحنی مثبت درباره نتایج رایزنیهای صورت گرفته سخن میگفت و همین ابراز رضایت باعث شد تا ناظران خارجی این شیوه سخن گفتن را تلاشی برای مقصر نشان دادن واشنگتن در صورت شکست مذاکرات تعبیر کنند. به باور برخی از تحلیلگران غربی، مونیز و صالحی در صورت دستیابی به توافق جامع روزهای سختی را برای دفاع فنی از دستاوردهای مذاکرات و متقاعد کردن جریانهای منتقد داخلی در کشورهای خود دارند.
هیأت امریکایی که خیلی هم پرشمار به محل مذاکرات سفر میکنند و معمولاً اتاقهای زیادی از هتل را در اختیار میگیرند بر خلاف دورهای پیشین از رفت و آمد در میان خبرنگاران خودداری میکردند. البته مشرف بودن هتل محل مذاکره به دریاچه فرصت خوبی را برای آنها فراهم کرده بود تا در وقفه تنفس بین گفتوگوها به پیاده روی بروند و سوژه شکار تصویر برداران شوند. در این میان آمادگی جسمانی جان کری که به گفته برخی از خبرنگاران امریکایی، ورزش جزو برنامههای هر روزهاش محسوب میشد به سوژهای برای خبرنگاران تبدیل شد.
البته پیاده روی در کنار دریاچه لمان فقط مختص امریکاییها نبود و ظریف و صالحی هم پیش از آنکه سایر وزرای خارجه 1+5 به لوزان بیایند زمان کوتاهی را در آغاز روز به این کار اختصاص میدادند. پیاده رویهایی که با محافظت شدید محافظان جدی سوئیسی همراه بود تا جایی که برخی از خبرنگارانی که بیش از اندازه به ظریف نزدیک شدند مورد شک و تردید مأموران امنیتی قرار میگرفتند و ساعاتی را به سؤالات پرشمار آنها پاسخ میدادند.
رابطه تیره روسیه با همتایان غربی
بر خلاف فرانسویها که سوژه جنجالی مذاکرات روز شنبه بودند آلمانیها و انگلیسیها آرامتر از بقیه روند مذاکره را دنبال میکردند. وزرای خارجه چین و روسیه که از قبل هم پیغام داده بودند انتظار به نتیجه رسیدن مذاکرات را دارند، یکشنبه عصر وارد لوزان شدند و رایزنی با سایر مذاکره کنندگان را از سرگرفتند. در حالی که همگان در انتظار ورود سرگئی لاوروف به هتل بوریواژ بودند وی در مکانی دیگر در لوزان با همتای چینی خود ملاقات و گفتوگو کرد تا مواضع خود را پیش از دور پایانی با همتای چینی خود هماهنگ کنند. فیلیپ هاموند، وزیر خارجه انگلیس آخرین وزیری بود که با تأخیر زیاد وارد لوزان شد و همین باعث شد جلسهای که قرار بود یکشنبه شب با حضور ایران و همه وزرای خارجه برگزار شود به صبح دوشنبه موکول شود. شاید تنها کشور اروپایی که هرگز ساز مخالف با امریکاییها نزد انگلیس بود.
اگرچه از ابتدا بنا بود مذاکرات تا روز یکشنبه به پایان برسد اما برخی اختلافات حل نشده به قوت خود باقی ماند تا وزرای خارجه حاضر در لوزان همه برنامههای خود را در سایر نقاط جهان برای ماندن در محل مذاکرات لغو کنند. جان کری که قرار بود در مراسمی برای بزرگداشت «ادوارد کندی» حضور یابد برنامه خود را تغییر داد و تصمیم به ماندن گرفت. وزرای خارجه فرانسه و آلمان هم که در برلین نشست مهمی داشتند برنامههای خود را تغییر دادند. وقتی نشست جمعی صبح دوشنبه همه وزرای خارجه 7 کشور بدون اعلام نظر مشخصی به پایان رسید، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه اعلام کرد که لوزان را به مقصد روسیه ترک میکند و در صورت دستیابی به توافق به سوئیس بازخواهد گشت.
این تصمیم لاوروف باعث شد تا برخی از تحلیلگران روسیه را عضو ناسازگار این دور از مذاکرات بنامند. لاوروف در نخستین جلسه دوشنبه وزرای خارجه ایران و 1+5 با تأخیر چند دقیقهای وارد نشست شد و نحوه ورود وی به نشست از وجود نارضایتی درباره راه حل برخی از اختلافات باقی مانده حکایت میکرد. دیر آمدن و زود رفتنهای لاوروف از رابطه تیره و تار با همتایان غربی اش حکایت میکرد.
پیشبینی موفقیت یا شکست حتی با حضور همه مقامات بلندپایه دیپلماتیک 1+5 هم تا ساعات پایانی روز دوشنبه برای خبرنگاران امکان پذیر نبود و هر لحظه خبر توافق یا شکست، رخوت خبرنگارانی که خستگی چند روز را پشت سرگذاشته بودند از میان میبرد. یکی از خبرهایی که از روز نخست مذاکرات به بیرون درز کرد آن بود که ایران تمایل دارد در صورت پایان موفقیتآمیز مذاکرات، نتیجه چه به صورت شفاهی و چه مکتوب در مقر اتحادیه اروپا در شهر ژنو اعلام شود از این رو همه خود را آماده کرده بودند تا در صورت اعلام تفاهم راهی مقر سازمان ملل شوند تا خاطره شب توافق ایران و 1+5 در ژنو یک بار دیگر زنده شود.
تدابیر شدید امنیتی حاکم بر هتل بوریواژ
با توجه به حساسیت مذاکرات لوزان قریب به اتفاق نمایندگان رسانههای مختلف جهان یک بار دیگر خود را به محل مذاکرات رسانده بودند تا از نزدیک خبرهای هستهای را به جهان مخابره کنند. خبرنگاران در لابی بزرگ هتل و تحت نظارت شدید مسئولان امنیتی به تبادل اخبار میپرداختند و خبرنگاران امریکایی که چهرههای نام آشنایی هم در میان آنها حضور داشتند تلاش میکردند ارتباط دوستانهای با نمایندگان رسانههای ایرانی پیدا کنند. گوردون براون، تحلیلگر نام آشنای روزنامه امریکایی نیویورک تایمز از نشست جمعی خبرنگاران ایرانی و امریکایی دور یک میز عکس میگرفت و میگفت این برای اولین بار است که چنین فضایی میان خبرنگاران ایرانی و امریکایی به وجود آمده است.
در این میان برخی از رسانههای مشهور غربی با انتشار خبر توافق چندین بار واکنش مقامات دیپلماتیک ایران را برانگیختند تا به خبرنگاران ایرانی هشدار دهند که از انتشار اخبار هدفمند رسانههای غربی خودداری کنند و در دام فضاسازیهای آنها نیافتند. فضاسازیهای رسانههای خارجی که میخواستند موجی از بدبینی علیه ایران به وجود آورند، بهاندازهای شدت گرفته بود که خود این رسانهها به سرعت اخبار یکدیگر را تکذیب میکردند تا به این ترتیب تنها منبع قابل اطمینان برای درج خبر، اظهارات مستقیم مقامات مذاکره کننده باشد.
نکته جالب اینکه برای نخستین بار بود که این محافل خبری که معمولاً دسترسی بیشتری به منابع دیپلماتیک داشتند از دریافت هر گونه خبری از ماوقع مذاکرات محروم بودند و از این رو به نظر میرسید که محرمانه ماندن محتوای مذاکرات این بار جدیتر از سوی کشورهای 1+5 رعایت میشد.
در این میان، رسانههای کشورهای عربی منطقه هم که نمایندگان خود را راهی لوزان کرده بودند احتمال شکل گیری توافق را به گرایش شدید مقامات دولت امریکا یعنی رئیس جمهور و وزیر امور خارجه این کشور جهت دستیابی به توافق با ایران ارزیابی میکردند و هر گونه موضع گیری و اظهار نظر آنها را با این تحلیل که امریکا بیش از هر کشور دیگری به دنبال توافق با ایران است، بازتاب میدادند. در تحلیل این رسانهها نگرانی از پایان مناقشه هستهای ایران موج میزد.
وقتی جان کری در پاسخ به سؤال خبرنگار المانیتور که از وی پرسیده بود آیا توافق هستهای تا ضرب الاجل سه شنبه حاصل میشود، گفت«انشاءالله»، این پاسخ جالب توجه و غیر منتظره کری مورد توجه بسیاری از محافل عربی منطقه قرار گرفت و نوعی گرایش ایرانی از سوی وزیر خارجه امریکا فرض شد. سردرگمی و نگرانی از فضای نشستهای روز دوشنبه که به نظر میرسید سکانس پایانی ماراتن چند روزه لوزان باشد در میان نمایندگان رسانهها و محافل خبری جهان به اوج خود رسیده بود. به ویژه آنکه محدودیتهای امنیتی در هتل بوریواژ بیشترشده و حتی تردد خبرنگاران و تصویربرداران در محوطههایی که پیش از آن امکان رفت و آمد داشتند هم از میان رفت.
روزی با تصور پایان مذاکره
بعد از پنج روز مذاکره شبانه روزی سرانجام 11 فرودین ماه (31 مارس) با این امید فرا رسید که ایران و کشورهای طرف مذاکره به انتظارات جهان رنگ واقعیت بخشند و نتیجه رایزنیهای نفسگیر هستهای را اعلام کنند. هیأتهای حاضر با حضور همه وزرای خارجه به غیر از سرگئی لاوروف صبح سه شنبه در حالی دور هم جمع شدند که چهره مقامات مذاکره کننده با ایران نشان میداد از آنچه پشت درهای بسته اتفاق میافتد خرسند نیستند. این نارضایتی به مقاومت همه جانبه تهران در همه موضوعات مورد اختلاف تعبیر شد که حتی در آخرین دقایق هم حاضر به کوتاه آمدن از خواستههای خود نبودند.
در همین حین، موضع بحث برانگیز اشتان مایر، وزیر خارجه آلمان در ابتدای این روز که گفت هنوز مسائل حل نشده مهمی باقی مانده است به نوعی این شائبه را در میان خبرنگاران به وجود آورد که آلمان میخواهد جای فرانسه را جهت کارشکنی در مسیر توافق بگیرد. مذاکرات این روز بهاندازهای فشرده بود که مذاکره کنندگان از تک تک ثانیهها برای رایزنیهای بیشتر استفاده میکردند و عزم خود را جزم کرده بودند اگر لازم باشد تا ساعات پایانی سهشنبه شب به مذاکره ادامه دهند. در این روز انتشارخبرهای ضد و نقیض از آنچه پشت میز گفتوگوها در حال رخ دادن بود به اوج خود رسیده بود و برقراری تدابیر شدید امنیتی بر رفت و آمد خبرنگاران و ارتباط با منابع آگاه دیپلماتیک، تلاش برای به دست آوردن خبرهای جدید را با دشواری رو به رو کرده بود.
در حالی که محافل خبری غرب مدعی بودند که طرفین در حال نگارش متن توافقی هستند که چارچوب یک توافق جامع را دربر میگیرد رسانههای ایرانی معتقد بودند نتیجه این دور از مذاکرات به صورت یک اعلامیه سیاسی منتشر خواهد شد و البته ضمانتهایی برای جلوگیری از توافقات صورت گرفته در نظر گرفته میشود. لاوروف که روز قبل به روسیه رفته بود سه شنبه غروب بازگشت. رفت و آمدی که هیچ کس متوجه دلیل واقعی آن نشد. حضور دوباره وزیر خارجه روسیه در لوزان در عصر روز سهشنبه یک بار دیگر وزیران 7 کشور را دور هم جمع کرد تا آخرین تلاشها برای رسیدن به نتیجه ادامه یابد.
ساعات آغازین سه شنبه شب، هتل محل مذاکره شاهد نفسگیرترین رایزنیهای دیپلماتها بود در همین اثنا اعلام شد که وزیر خارجه چین که بخش زیادی از صبح روز آخر مذاکرات را به پیاده روی و بازدید از مکانهای اطراف محل مذاکره از جمله موزه المپیک اختصاص داده بود در برنامهای که از پیش با سایر وزیران ایران و 1+5 هماهنگ کرده بود، لوزان را ترک کرده و قرار شد تا قائم مقام وی نمایندگی وی را در مذاکرات عهدهدار شود.
ساعات پایانی سهشنبه شب شاهد بازی رسانهای کشورهای غربی بود. مقامات امریکایی اعلام کردند که در صورت پیشرفت نکردن مذاکرات، میز گفتوگو را ترک میکنند و رویترز هم در خبری ساختگی نوشت:«شش کشور برای ایران ضربالاجل تعیین کردهاند که تا صبح چهارشنبه تصمیم خود را برای پذیرش راه حلهای پیشنهادی بگیرد» این خبر به سرعت از سوی مقامات امریکایی و البته ایرانی تکذیب شد تا این نکته معلوم شود که بازی سیاسی بیشتر در رسانههای وابسته به کشورهای غربی جریان دارد تا در سطح مقامات.
در حالی که قرار بود مذاکره کنندگان پس از پایان گفتوگوها برای اعلام نتیجه به مقر اتحادیه اروپا در ژنو راهی شوند خبر رسید که دانشگاه پلی تکنیک لوزان (École Polytechnique Federale de Lausanne) خود را مهیای اعلام خبر تاریخی توافق هستهای ایران و 1+5 میکند. علی رغم اینکه انتظار میرفت مذاکرات نیمه شب سه شنبه به پایان برسد مقامات مذاکره کننده رایزنیها را متوقف کرده و اعلام کردند که گفتوگوها را صبح زود از سر میگیرند. خبری که به معنای آن بود که کمبود زمان یک بار دیگر به اصلیترین مشکل طرفین در راه رسیدن به نتیجه تبدیل شده است.
ظریف کمی بعد از اعلام این خبر در رأس هیأت ایرانی به میان خبرنگاران آمد و با اعلام اینکه پیشرفت قابل توجهی در به دست آمدن راه حلها به دست آمده موجی از خوشحالی را در میان حاضران به وجود آورد. موجی که به سرعت به شبکههای اجتماعی هم سرایت کرد و باعث شد پیش از نشستهای روز چهارشنبه، مردمی که به انتظار نتایج امید بخش بیدار مانده بودند پیشاپیش توافق احتمالی را به یکدیگر تبریک بگویند. صبح چهارشنبه نشستهای مختلف هیأتها در حالی برگزار شد که فیلیپ هاموند، وزیر خارجه انگلیس در ساعات ابتدایی روز از رو به پیشرفت بودن مذاکرات خبر داد.
این اظهار نظر البته واکنشی جالب در میان خبرنگاران خسته رسانههای غربی که از مواضع تکراری مقامات دیپلماتیک عصبانی بودند، رو به رو شد تا جایی که با کنایه گفتند ظاهراً هاموند از اتفاقات داخل هتل بوریواژ بیخبر است! وقتی وزیران خارجه روسیه و فرانسه لوزان را ترک کردند و خبر رسید که اشتان مایر هم بزودی به کشورش باز میگردد خبرنگاران امریکایی با خنده میگفتند که «مذاکرات حالا مختص ایران و امریکا و انگلیس شده است و وزیران خارجه این سه کشور در نشست سه جانبه تلاش میکنند که همه مشکلات تاریخی خود را روی میز بگذارند و موضوع هستهای آخرین بحثی باشد که به آن خواهند پرداخت! » اما وزیر خارجه آلمان با وجود اعلام بازگشتش نهایتاً در لوزان ماند تا از لحظههای حساس تصمیمگیری عقب نمانده باشد.
رکورد هشت ساعت مذاکره دوجانبه
روز چهارشنبه در حالی در میان بهت و سردرگمی خبرنگاران ایرانی و خارجی بدون اعلام هیچ خبر رسمی از نتیجه مذاکره به پایان رسید حال آنکه دیپلماتهای هسته ای، هشت ساعت، درگیر مذاکرهای بیوقفه بودند، مذاکرهای که برخی منابع خبری آن را طولانیترین جلسه مذاکره دو جانبه امریکا با یک کشور خارجی از زمان کنفرانس پاریس در سال 1919 (مذاکرات پایان جنگ جهانی اول) ارزیابی کردند. کمی قبل از آن وزیر خارجه فرانسه هم مجدداً به لوزان بازگشت تا ترکیب همه وزیران خارجه غربی 1+5 یکبار دیگر تکمیل شود.
صبح پنجشنبه، هشتمین روز مذاکرات در حالی آغاز شد که مقامات امریکایی و فرانسوی اشتیاق خود را برای رسیدن به توافق نشان داده و اعلام کردند که پیشرفتها قابل توجه بوده است. موضعگیریهای مثبت لوران فابیوس بیش از همه مورد توجه خبرنگاران قرار گرفت چرا که پاریس عضو همیشه ناراضی مذاکرات تلقی میشد.طولانی شدن مذاکرات و بیخبری رسانههای مستقر از زمان پایان گفتوگوها موجب شده بود که تنها سؤالی که میان خبرنگاران داخلی و خارجی رد و بدل میشد این باشد که بیانیه چه زمانی قرائت میشود.
سبقت ایران در هماوردی رسانهای بعد از تفاهم لوزان
سرانجام عصر پنجشنبه انتظارات به سر آمد و مسئولان هتل محل مذاکره خبرنگاران را دعوت به حضور در دانشگاه لوازن کردند. خبری که موجی از خوشحالی را میان خبرنگاران داخلی و خارجی به وجود آورد تا همگی در میان تدابیر شدید امنیتی که در خیابانهای منتهی به دانشگاه برقرار شده بود روانه محل برگزاری نشست پایانی شوند. قرار گرفتن پرچم 7 کشور ایران و 1+5 در کنار یکدیگر در سالن اجلاس که بعد از توافق ژنو برای دومین بار رخ میداد از خبرهای امیدوار کنندهای حکایت میکرد. پس از قرائت بیانیهای که حاکی از دستیابی کشورهای طرف مذاکره به راه حل اختلافات هستهای بود، جدال رسانهای بر سر اینکه کدام یک از طرفین امتیاز بیشتری به دست آورده است آغاز شد.
ظریف و جان کری هر کدام بعد از قرائت بیانیه در نشستهای جداگانهای تلاش کردند با پاسخ به سؤالات متعدد خبرنگاران مانع از افتادن فضای رسانهای به دست طرف مقابل شوند. به نظر میآمد برنده این جدال ایران بود چرا که بلافاصله برخی از رسانههای خارجی از جمله «بیبیسی» اذعان کردند که ایران همه آنچه را که از مذاکره میخواسته است به دست آورده است. برخی از نمایندگان رسانههای مهم جهان از جمله رویترز هم با تطبیق دو سند جداگانه ایران و امریکا که خلاصه توافقات لوزان بود تلاش کردند از تناقضات این دو متن مچگیری کنند. دیپلماتهای ایرانی با چهرههای خسته اما رضایتمندانه به تشریح بندهای توافق صورت گرفته پرداختند.
امریکاییها هم از این اقدام جا نماندند. آلن ایر سخنگوی فارسی زبان وزارت خارجه امریکا در سالن اجلاس قدم میزد و بعضاً با خبرنگاران امریکایی اطلاعات رد و بدل میکرد. وی در پاسخ به سؤال خبرنگار ایران مبنی بر ارزیابی تفاهمات صورت گرفته گفت که «نتیجه مهمی رقم خورده است که رضایت هر دو طرف را به دست آورده است و سخنان اوباما هم پشتوانه محکمی برای این توافق به وجود آورده است». وی در پاسخ به این سؤال که آیا دولت امریکا روزهای سختی در مقابله با کنگره در پیش دارد گفت «کار سختی است اما میتوانیم آنها را متقاعد کنیم که فضای حاکم را برهم نزنند».
چرخش فضای رسانهای به نفع ایران، امریکاییها را به تکاپوی بیشتری انداخت تا نتایج نشست لوزان را طبق میل و برداشت خود تفسیر کنند تا جایی که ظریف در مسیر بازگشت در هواپیما با خنده به خبرنگاران گفت که اگرچه تلاش امریکاییها را برای جلب رضایت محافل سیاسی داخلی امریکا درک میکند اما با وجود این از بعد از قرائت بیانیه مجبور شده است دو بار به جان کری ایمیل بزند و بگوید از دروغ گویی دست بردارد!
اختلافات اصلی در لوزان بر سر چه بود؟
مذاکره در روزهای پایانی در چندین بخش گره خورده بود. یک مسأله به لغو تحریمها بازمیگشت. موضع ایران در مذاکرات برداشتن همه تحریمهای اقتصادی مربوط به موضوع هستهای بود که بایستی به یکباره برداشته میشد. در این میان تحریمهای اشاعهای مربوط به توسعه تکنولوژی و گسترش صنعت هستهای و همچنین تحریمهای تسلیحاتی مبنی بر ممنوعیت فروش تسلیحات نظامی توسط ایران که اگرچه به اهمیت تحریمهای اقتصادی نبود اما محل دعوا بود. در حوزه اقتصادی ایران خواهان لغو همه تحریمها بود و در این میان میپذیرفت که تنها تحریمهای کنگره تعلیق شود با این شرایط که تا پایان مدت زمان توافق این تعلیق تمدید شود.
در اینجا اختلاف اصلی میان فرانسه و امریکا رخ داد. آنطور که یک دیپلمات فرانسوی دراین رابطه گفت «پاریس نمیخواست معماری تحریمهای بنا شده طی 10 سال از بین برود چرا که به اعتقاد فرانسویها در صورت از بین رفتن معماری تحریمها بازگشت آن امکانپذیر نبود»
اختلاف دیگر به موضوع تحقیق و توسعه «R&D » بر میگشت. گسترش «برنامه تحقیق و توسعه تأسیسات هستهای» موضوعی حساس برای ایران محسوب میشد. در همین ارتباط علی واعظ، تحلیلگر گروه بین المللی بحران درباره اختلاف نظرها بر سر این موضوع به روزنامه ایران گفت: «هدف اصلی 1+5 از محدود کردن ظرفیت غنیسازی آن است که زمان گریز هستهای را به یک سال افزایش دهد این کار را میتوان از طریق محدود کردن تعداد سانتریفیوژها و کاهش دادن میزان انباشت مواد غنی شده اورانیوم انجام داد اما اگر ایران در زمینه تحقیق و توسعه به سانتریفیوژهای قویتر و کارآمدتری دست یابد این مسأله ناخواسته زمان گریز را کاهش میدهد به این معنا اگر زمانی از نگاه بدبینانه غرب، ایران تصمیم بگیرد که از این توافق خارج شود میتواند مثلاً با تعداد صد سانتریفیوژ «آیآر 8» اندازه دو هزار سانتریفیوژ «آی آر یک» با سرعت بیشتری به سمت غنیسازی با غنای بالا حرکت کند بنابراین بحث تحقیق و توسعه آنجایی دردسر ساز میشود که در واقع باعث میشود زمان گریز کوتاهتر شود.
این مسأله در حالی مطرح است که بین خود اعضای 1+5 هم درباره اینکه چه نوع تحقیق و توسعهای در زمان گریز هستهای تأثیر میگذارد اختلاف نظر وجود دارد که آیا تحقیق به تنهایی تأثیر مستقیم میگذارد یا توسعه. برخی از اعضای گروه مثل فرانسه منتقد است که اصولاً هرگونه کار روی سانتریفیوژهای پیشرفته زمان گریز را کاهش خواهد داد. از آن طرف امریکاییها بیشتر روی مسأله توسعه حساس هستند یعنی اینکه همان طوری که «تحقیق» در طول توافق ژنو ادامه داشت اما «توسعه» برنامه سانتریفیوژهای پیشرفتهتر ادامه پیدا نکرد امریکاییها تقریباً خواهان نهایی کردن چنین مدلی برای چندین سال در توافق نهایی هستند»
این تحلیلگر مسائل بین الملل در ادامه افزود: «مشکل بعد از این است از چه زمانی محدودیتهای «تحقیق و توسعه» کم خواهد شد. این مسأله باید زمانی پیش از کاهش محدودیتهای کلی درباره برنامههای هستهای باشد زیرا ایران وقتی میخواهد برای تأمین سوخت نیروگاههایش اقدام کند باید مطمئن باشد که سانتریفیوژهای کارآمد را در اختیار دارد. اما نکته مهم آن است که همه بر سر فرمول کلی متفقالقول هستند که در ابتدای کار تحقیق و توسعه محدودیتهایی را خواهد داشت و بعد در اواسط کار این محدودیتها شروع به کم شدن خواهد کرد و در آخر کار از بین خواهد رفت اینکه این فواصل را به چه صورتی تعیین کنند مورد اختلاف است.
حتی بین خود اعضای 1+5. ولی در سفری که جان کری پیش از مذاکرات اخیر لوزان به لندن داشت و با اروپاییها صحبت کردند و یک کنفرانس ویدئویی که او نیز با همتایان اروپایی خود داشت مقدار زیادی از این مشکلات حل شد ولی خب جزو مسائل دشوار مذاکرات است زیرا ایران به این گفتمان پیشرفت علمی بشدت معتقد است.»