بايسته‌هاي هنر در فقه هنر از منظر رهبر فرزانه انقلاب

هيچ فعل و قولي از انسان صادر نمي‌شود مگر آن‌که در شرع مقدس اسلام در باب آن حکمي فقهي وارد شده باشد. فقيه از آن جهت که حافظ شريعت نبوي است دست به فتوا مي‌گشايد و در جهد عالمانه‌ي خود پاسدار هدايت و سعادت مؤمنان است.

در اين بين هنر هم به عنوان يکي از ارزشمندترين احوالات آدمي که ربط و ثيقي با هدايت و ضلالت انسان دارد داراي احکام و تکاليفي است.پوشيده نيست که بررسي سويه‌هاي گوناگون خلق آثار، مواجهه با اثر هنري و ده‌ها مسئله‌ي ديگر در باب هنر ـ‌خصوصاً در روزگار حاضر که هنر در زواياي پيدا و پنهان زندگي عالم و عامي رخنه کرده‌‌ـ کاري است نيازمند اجتهاد فقيهان و عالمان حوزوي.

رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار دست‌اندرکاران همايش ملّي «فقه هنر» که در تاريخ ۲۱ دي ۱۳۹۴ برگزار شده بود بياناتي در زمينة فقه هنر بيان فرمودند.

معظم له با اشاره به اهميت موضوع هنر و اظهار خرسندي از ورود حوزه‌ علميه به مقوله‌ فقه هنر، بيان کردند: هنر، امري مبارک و انساني، زاييده‌ تخيل قوي و ذوق وافي و جزء زندگي انسان است و در ميان فقها و در حوزه‌هاي علميه نيز همواره هنرمندان برجسته‌اي در شاخه‌ شعر و ادب وجود داشته‌اند.

رهبر انقلاب، «تحقيق، عمق‌يابي و تبيين فقه هنر براي جامعه» را کاري مبارک و لازم خواندند و خاطرنشان کردند: فقه، متکفّل همه‌ امور زندگي بشر است و هنر نيز يکي از همين امور است که بايد فقه به آن بپردازد.

ايشان لازمه استنباط احکام و اظهار نظر فقهي در خصوص مقولات هنري را آشنايي فقيه با هنر و حد و مرزهاي آن دانستند و افزودند: اسلام نه تنها هنر را قبول دارد بلکه به آن تشويق نيز مي‌کند و نمونه‌هاي تاريخي آن، نشان‌دهنده‌ همين توجه و تشويق است. ايشان در باب اهميت هنر معتقدند که:« ابزارهاي هنري ، بي شک ، رساترين ، بليغ ترين و کاري ترين ابزار ابلاغ و تبليغ پيام است . هنر يک شيوه ي بيان است ، يک شيوه ي ادا کردن است . منتها اين شيوه ي بيان از هر تبيين ديگر رساتر ، دقيق تر ، نافذتر و ماندگارتر است . دقت در هر يک از اين چند تعبيري که عرض کردم : رساتر بودن ، دقيق تر بودن ، نافذتر و ماندگارتر بودن ، در فهم معناي هنر کمک کند. اي بسا که يک گزارش غير هنري ، گر چه علمي و تحقيقي و دقيق ، خاصيت ارائه ي هنري را نداشته باشد .بارها گفته ام که هر پيامي ، هر دعوتي ، هر انقلابي ، هر تمدني و هر فرهنگي تا در قالب هنر ريخته نشود ، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقي هم بين پيام هاي حق و باطل نيست .( گفتگو با اعضاي سومين کنگره ي شعر و ادب دانشجويان سراسر کشور - جهاددانشگاهي 27/9/65)

الف. محتواي هنر

1- اسلامي بودن

اسلامي بودن بعضي از کارهاي هنري به محتواي آن بستگي دارد ، مثل قصه و نمايشنامه .براي يک قصه ، با يک مقاله اسلامي چه تعريفي ارائه مي کنيد ؟ اينکه معيارهاي اسلامي يا مفاهيم اسلامي را درست بيان کند . اگر هم مسائل ، مذهبي به معناي خاص آن ، نيست بلکه اجتماعي يا سياسي و امثال آنهاست ، در آنها هم نبايد با اصول اسلامي مغايرتي وجود داشته باشد . اينها را که تامين کرديد ، آن مقاله اسلامي است ، حداقل ضد اسلامي يا غير

اسلامي نيست.( گفتگو با واحد فرهنگي روزنامه جمهوري اسلامي 16/11/60)

تئآتر و ديگر هنرهايي که در نيم قرن اخير يعني در روزگار غربت و محکوميت ارزشهاي اسلامي و تهاجم همه جانبه به آن ، وارد کشور ما شد ، طبيعة بر پايه اي غير اسلامي بنا گشت و در جهت مغاير و حتي متضاد با مفاهيم اسلامي رشد کرد . غربزدگاني که نخستين رويش اين رشته هاي اساسي هنر را در کشور اسلامي ما ارائه کردند ، از اسلام کاملا بيگانه و شايد با آن معاند بودند . لذا بتدريج اين تصور را در ذهن همه ، مخصوصا نسل هاي نوخاسته برمي انگيختند که تئآتر و سينما داراي طبيعتي غير مذهبي و ضد مذهبي است و نمي توان و نبايد از آن براي ارائه ي پيامهاي اسلامي بهره گرفت .( پيام به دومين جشنواره تئآتر دانشجويان کشور 14/8/65)

2- انقلابي بودن

هنر و قالب‌هاي گوناگون آن در عصري که شاهد صف‌آرايي تمام عيارِ تفکر مادي در مقابل تفکر الهي و توحيدي هستيم اهميت مضاعفي پيدا کرده و وظيفه مهمي در تبيين حقايق و مقابله با دشمني‌ها دارد. از اين رو است که رسالت هنر انقلابي در دوره پس از انقلاب اسلامي مطرح مي‌شود و هنرمندان متدين و انقلابي نقشي مضاعف مي‌يابند. در اين زمينه معظم له فرمودند:« آن دو نوع تفکر يکي عبارت است از تفکر اسلام منهاي گرايش هاي انقلابي . لذا شما مي بينيد درباره ي مفاهيم گوناگون اسلامي اشعار بسيار خوب و عالي گفته شده ، منتها اينها زمينه هايي از فکر اسلامي ست که جنبه هاي انقلابي و رگه هاي انقلابي ندارد ... ترجيع بند معروف جمال الدين عبدالرزاق ، ترجيع بند هاتف و برخي از شعرهاي ديگر ، از لحاظ هنري ممتاز است و واقعا بعضي در حد اوج هنري است . آنچه در مقدمه ي نظامي يا در برخي کتب عرفاني وجود دارد ، يا قصائد سعدي در توحيد و اخلاقيات ، اينها همه مفاهيم اسلامي ست که گفته شده ، اما اينها علي رغم داشتن حيثيت و بعد بالاي هنري ، شعر انقلاب نيست . اگر چه بعدا عرض خواهم کرد که انقلاب مي تواند از آنها استفاده کند . اما شعر انقلاب نيست . اسلامي است ، هنري هم هست اما انقلابي نيست . زيرا ابعاد انقلابي اسلام در اين شعرها ديده نمي شود(سومين کنگره شعر و ادب دانشجويان سراسر کشور – جهاددانشگاهي 27/9/65)

ب. تفاوت هنر اسلامي با هنر مسلمان

هنر اسلامي اساسا غير از هنر مسلمانان است . اين را من بارها در صحبتهايم گفته ام ، غالبا هنر مسلمانان با هنر اسلامي اشتباه مي شود . خوب اگر يک مسلماني يک آهنگ يا يک فيلم ساخت ، آن آهنگ يا فيلم ساخته ي يک مسلمان است اما لزوما اسلامي نيست . هنر اسلامي آن چيزي است که در آن عنصر سازنده اي از انديشه ي اسلامي وجود داشته باشد ... يعني در قالب هنري آن ، نه فقط در محتواي ، چيزي از اسلام و انديشه ي اسلامي وجود داشته باشد . اين مي شود هنر اسلامي ... برويد دنبال اين که بتوانيد سر رشته هنر اسلامي را پيدا کنيد(واحد فرهنگي روزنامه جمهوري اسلامي 16/11/60)

ج. قالب هنر

کار هنر با محتوي پايان نمي يابد ، قالب نيز ارزش بسيار دارد . ظرف نازيبا ، مظروف زيبا را زشت جلوه مي دهد . و براي ساختن ظرف زيبا در عرصه ي هنر تنها استعداد کافي نيست ، آموزش هم ضرورت دارد . هنرمنداني که قدرت آموزش اصول هنري را در خود مي بينند ، بايد به ياري جوانان بشتابند.( چهارمين کنگره ي شعر و ادب و هنر 26/2/63)

اگر بهترين مضامين در يک قالب شعري بد ريخته شود ، اثر مطلوب را نخواهد بخشيد ، البته ما در يک شعر نمي توانيم مضمون را درجه دوم بگيريم .خير ، مضمون در درجه ي اول است . منتها آن مضمون خوب ، بدون تکنيک خوب شعري اصلا فايده اي ندارد ، مفيد نيست و تبليغ را که کار اساسي هنر است ، نمي توان انجام داد.(نخستين کنگرة دانشجويي شعر و ادب 27/9/63)

مخاطب من آن کساني هستند که مي توانند کار هنري فعال و پر تلاش کنند و پيام هنري را ابلاغ کنند . البته بايد از قالب هاي خوب و تکنيک هاي خوب و قابل قبول و قابل ارائه در همه رشته ها و شعبه هاي هنر استفاده کنند(سالگرد تاسيس سازمان تبليغات اسلامي 1/4/66)

د. اشکال هنر

در زمينه ي معيار اسلامي يا غير اسلامي ، غير از محتواي ، شکل هم مؤثر است مثلا در هنرهاي تجسمي . يک وقت است که عکس يک زن عريان کشيده مي شود يا فرض بفرماييد يک شکل اغواگر ديگر يا يک منظره ي دروغ و تهمت آميز ، اينها محتوي است . اما ظاهر و شکل هم مي تواند معيار اسلامي بودن قرار بگيرد ، يعني خود مجسمه ، منهاي اينکه اين مجسمه انسان پوشيده است يا عريان ، که از نظر بعضي فتاوي درست کردن آن خلاف شرع است .اينجا ديگر بحث اين نيست که اين مجسمه ي زن ، روسري دارد يا ندارد ، بحث اين است که خود تهيه ي اين عکس يا مجسمه ي انسان اشکال دارد يا ندارد(گفتگو با واحد فرهنگي روزنامه جمهوري اسلامي 16/11/60)

1- موسيقي و غنا

اما در مورد موسيقي ، بايد اعتراف کنم هنوز در اين مساله ما آن پاسخ روشن و کامل را نداريم ، لا اقل من ندارم . در گذشته ، ( و الآن نيز بر آن عقيده هستم) روي اين جمله تکيه مي کرديم که آهنگ مخصوص مجالس لهو ، گناه و حرام است ... آن وقتها ما فکر مي کرديم آهنگ هاي ترانه اي ، مخصوص مجالس لهو است ... اما دستگاهها ، فرض کنيم دستگاه شور يا ابوعطايا همايون و امثال آن چطور ؟ همه ي کساني که حنجره ي آنها يک نوايي را بيرون داده ، با يکي از همين دستگاههاي دوازده گانه بوده است . پس اين حرام نيست و اصلا موسيقي همين آهنگها و ريتم هاي مخصوص است ... اينها حرام نيست مگر آن که باز در لابلاي آن يک چيزي بگنجانند که آن حرام باشد( ديدار با واحد فرهنگي روزنامه جمهوري اسلامي 26/11/60)

آنچه مطرح است اينست که از قول امام نقل شد : که ايشان در مورد بعضي از آهنگهايي که حتي با ساز همراه بود ، فرمودند اين مقدار اشکالي ندارد ... چنين استنباط کرديم که نظر امام بر اينست که : ساز بطور مطلق حرام نيست و ترانه هم همينطور . يعني ترانه اي که محتواي درستي دارد و با يک ساز ملايمي همراه است ، اين اشکالي ندارد . اما اگر يک ساز جلفي بود و محتواي نادرستي هم داشت ، هر کدامش موجب حرمت مي شود .(ديدار با واحد فرهنگي روزنامه جمهوري اسلامي 26/11/60)

2- شعر

من از اينکه احساس مي کنم که بحمد لله در جامعه ي ما شعر اين چنين با مفاهيم زنده ي اين جامعه آميخته شده ، و از يکنواختي و تکرار بيرون آمده ، به عنوان يک دوستدار ادبيات و شعر احساس خوشحالي مي کنم ... البته استثناء هميشه بوده و هست ... اما قبلا جريان شعر کلا تکراري بود و شعر در خدمت آرمانهاي عالي و بلند انسان و در اختيار مسائل اساسي زندگي انسانها ، نبود(سخنراني در کنگره ي شعر شاهد 14/11/65)

هنر يک ابزار فوق العاده است ، اما در بين شيوه هاي گوناگون هنر بعضي خصوصيتي دارند و از آن جمله شعر است . شعر امتياز دارد : مي بينيد که يکي از قديمي ترين پديده هاي تمدن بشري شعر است ، شايد نقاشي هم تا حدودي همين گونه باشد . اما در بقيه ي انواع هنراين را کم مشاهده مي کنيد . زبان شعرو ارائه ي شعر بسيار قديمي و باستاني ست و نشان مي دهد بشر از آغاز به شعر احتياج داشته است . مي گويم بشر و منظورم : هم شاعر ، همهنرمند و هم مخاطب هنرمنداست ، همه به اين امر احتياج داشته اند ، اگر نداشتند اينقدر زود پديد نمي آمد و اينگونه در طبيعت ، در آفرينش و در تاريخ نمي ماند . شعر چنين خصوصيتي دارد . الآن هم اگر شما بخواهيد در ميان فرهنگها و تمدنها و انقلابها و همه ي پديده هاي معنوي بشريت کاوش کنيد ، مثلا فرهنگ و تمدن و تاريخ و ذهنيت کشوري را ... بشناسيد ، عمق آنها را بشناسيد ، يکي از بهترين و در دسترس ترين کارها اين است که به شعرشان نگاه کنيد .

شعر در حقيقت عنصر اصلي ادبيات است . اين ارزش نفس شعر است . بايد به اين نکته در انقلاب توجه داشت و به آن بها داد . شعر را نسبت به ديگر هنرها بايد اولي شمرد ، اگر چه ديگر هنرها هم در جاي خود ، ستايشهاي شايسته ي خود را دارند . و اي بسا در بعضي از آنها کيفيتي هست که اگر شعر با آنها همراه باشد ، تجلي هنر به حد اعلي مي رسد .(27/9/65)

اين مفاهيمي که امروز در انقلاب ما وجود دارد : مساله ي مجاهدت در راه خدا ، مساله ي طرفداري از مستضعفين ، مساله ي مبارزه با مستکبران و ظالمان اين مساله ي همگاني عشق به رهبر و احساسات عاشقانه و صادقانه نسبت به امام ... اينها همه موضوعات جديد و پر طراوتي ست(سخنراني در کنگره ي شعر شاهد 14/11/65)

3- قصه و نمايشنامه

وضع قصه نويسي خوب نيست يعني پيشرفتش کم بوده است . ما در ( دوران ) گذشته قصه نويس خوب در ايران نداشتيم ، در حاليکه سابقه ي قصه نويسي در کشور ما نسبة قديمي ست ( سخنراني در تالار حوزه انديشه و هنر 15/12/63)

بايد به سراغ نويسندگان خوب ، شاعر خوب ، نمايشنامه نويس خوب ، و قصه نويس خوب برويد و آنها را دعوت کنيد زيرا هستند کساني که با شما نيستند اما بر شما هم نيستند و مي توانند در خدمت انقلاب قرار بگيرند .

در زمينه ي سوژه ها و موضوعات ، خوشبختانه در مورد شعر ، قصه و ديگر آثار هنري امروز موضوع آنقدر زياد داريم که لازم نيست دنبال موضوع بگرديم ... جنگ ، خود يکي از سوژه هاي شعر برانگيز ، قصه برانگيز و نمايشنامه برانگيز است چه مانعي دارد که تصوير يک شبانه روز يک نفر را در سنگر ، به رشته ي تحرير در آوريم ... خطورات ذهني اين انسان سنگري ، اين انسان مجاهد و فداکار و تجسم شهيد را ... يک قصه نويس زيبا ترسيم کند و بنويسد ... البته کسي که اين کار را مي خواهد بکند ، بايد خود در سنگر رفته باشد ... اين سوژه اي است که تمام گردشي در اهواز و دزفول و سوسنگرد. مسائل جنگ عراق بر عليه ايران مي تواند در آن جاي بگيرد خود يک قصه ، يک گزارش است که از هر قصه اي شيرين تر است (واحد فرهنگي روزنامه جمهوري اسلامي 26/11/60)