آنچه سالروز بزرگداشت شیخ مفید یادآوری می کند!

امروز 9 آذر، روز بزرگداشت شیخ مفید، فقیه و متکلم بزرگ قرن پنجم هجری است. کسی که امام دوازدهم در توصیف ایشان عنوان «برادر استوار و دوست رشید» به کار برده است. متن نخستین نامه مبارک را که در ماه صفر 410 هجری به دست شیخ مفید رسیده است، چنین است: للاخ السدید و الولی الرشید، ابی عبدالله محمد بن محمد بن النعمان أدام الله اعزازه؛ من مستودع العهد المأخوذ علی العبا: به برادر استوار و شایسته کردار و دوست رشید، شیخ مفید ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان که خدای عزت او را پایدار سازد! از سوی همو که گنجینه عهد و پیمانی است که خدا از بندگان گرفته![1]

خدمات ارزنده شیخ مفید در حوزه فقه شیعه با ارائه اندیشه ورزی پیرامون ولایت فقیه تحول شگرفی ایجاد کرد. اگرچه اکثر فقها و متکلمان شیعه، قائل به اختیاراتی برای فقیه جامع الشرایط بودند، اما شیخ مفید برای اولین بار مقدمات نظری ولایت فقیه را فراهم کرد و این موضوع در کتاب «المقنعه» به عنوان یک نظام الهی ارائه شد. اما در کنار ارائه نظم مطلوب (که زمینه ساز اندیشه ولایت فقیه گردید)، شیخ مفید به دلیل تغییر در شرایط حاکم بر جامعه عصر خود و فرصتی که آل بویه برای شیعیان ایجاد کرده بود، هنجار مرسوم حرمت همکاری با سلطان جائر را تغییر داد و آن را به جواز و حتی وجوب همکاری بر اساس شرایطی خاص تبدیل کرد. در واقع شیخ مفید، این کار را بر اساس اصل تقیّه انجام داد. شیخ مفید با ابتنای بر این قاعده، همکاری و اطاعت و تبعیت از سلطان جائر و پذیرش ولایت و قضاوت از سوی ایشان را جایز دانسته و می گوید: «همه این امور در صورت اضطرار و خوف از دین و نفس جایز است، مگر سفک دمای اهل ایمان که در هر صورت غیر مجاز است».[2] آنچه از کلام شیخ مفید، درباره وجوب تقیه مستفاد می شود این است که، امر به «تقيّه» به عنوان يك اصل در عصر غيبت، براي تبيين رفتارهاي سياسي و اجراي حدود الهي در صورت فراهم نشدن حكومت فقيه، واجب است.

 از این رو در عصر حاضر با تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران بر مبنای ولایت فقیه، همانطور که امام راحل در جریان مبارزات انقلابی خود به آن تأکید ورزیدند، تقیه حرام است. بنابراین برخلاف نظر عده ای که تقیه را در طول تاریخ اسلام یک امر مذموم می دانند و نیز برخلاف رفتارهای محافظه کارانه و همکاری جویانه برخی در جوامع اسلامی با دشمن، باید گفت تقیه، حکمی است که بنا بر شرایط تاریخی تغییر می کند. در دوران شیخ مفید، تقیه، اقدامی از روی بصیرت و در جهت حفظ دین بود و حکم امام خمینی (ره) در حرام اعلام کردن آن، نیز روشن گری در جهت براندازی نظام طاغوت بود و اکنون نیز در مقابل استکبار جهانی مصداق می یابد.

در تبیین بیشتر این مسئله، مقام معظم رهبری در کنگره جهانی هزاره شیخ مفید می گویند: «چگونگی برخورد شیخ مفید با خصم مذهبی زمانش بی گمان متأثر از حوادث تلخ اجتماع و مصائبی است که شیعه‌ مظلوم آن روز با آن مواجه بوده و آتش تعصب های کور آن را بر می ‌انگیخته است. آن گونه رفتار نمی‌ تواند امروزه الگویی برای برخورد فرق اسلامی با یکدیگر حتی در صحنه ‌های کلامی باشد. امروز همه‌ فرق اسلامی باید با مشاهده‌ آن صحنه ‌های دردناک تاریخ، تجربه‌ مسالمت و مهربانی بیاموزند و در زمانی که اصول اسلام - که مفیدها در هر مذهبی برای احیاء آن، چنان رنج هایی را متحمل شده ‌اند - از سوی دشمنان جهانی در معرض خطر است، به وحدت و اقتراب و همکاری همه‌ فرقه ‌ها و همه‌ متفکران آنها بیندیشند، و این درس بزرگ انقلاب ما و رهنمود همیشگی امام راحل ما (قدس ‌اللَّه ‌نفسه ‌الزکیه) است.» (پیام به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 28/1/1372)

جهت درک بهتر اندیشه سیاسی شیخ مفید می توان گفت: از دیدگاه ایشان، اهمّ مبانی اندیشه سیاسی نظام و مکتب شیعه در عصر غیبت، بر سه اصل استوار است: 1. اصل مهدویت و ظهور؛ 2. اصل نیابت و ولایت فقیهان؛ 3. اصل تقیه.

شیخ مفید اصل تقیه را در رابطه با حکومت‌های نامطلوب و یا حکومت حاکمان جائر، به بحث پرداخته است و از آنچه در صحنه خارجی رخ می‌دهد، سخن به میان آورده و این نوع حکومت را، که برخاسته از نظام اسلامی نیست، نامطلوب و حرام می‌داند. لذا تدبیر سیاسی شیخ مفید با توجه به شرایط سیاسی وقت (خلافت نامشروع عباسی)، جهت حفظ عظمت مسلمانان و حل مشکلات آنان ارائه شده است. بنابراین اعتقاد شیخ مفید به تقیه و مدارا با سلاطین جور به معنای تایید ظلم و ستم آنان بر شیعیان نیست. و نفی ظلم و ستم تا جایی که موجب افساد در دین و از بین رفتن مومنان نگردد، اصل اولیه در ادبیات سیاسی شیعه و عالمان شیعه، از جمله شیخ مفید است.

پس می توان گفت اکنون که حکومت مطلوب (ولایت مطلقه فقیه) تحقق یافته است؛ بر تمامی مسلمین لازم است با تبعیت از ام القرای جهان اسلام، اصل مبارزه با ظلم و ستم را تا رسیدن به هدف نهایی که بیداری جهان اسلام است، دنبال کنند. چنانکه از نظر امام خمینی (ره)، بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران با توجه به  غصب مقام حکومت و خلافت و شرک آمیز بودن انواع حکومت های رایج در بین مسلمین، بر فقهای واجدالشرایط لازم است در صورت موجود بودن شرایط اجتماعی لازم، به طور دسته جمعی قیام کنند و حکومت تشکیل دهند. امروز وجوب تقیه جای خود را پس از انقلاب اسلامی به حرمت تقیه داده است، و مبارزه با ستمگران و مستکران جهانی تنها با روحیه جهادی امکان پذیر خواهد بود.

مسئله فلسطین، سوریه، یمن، بحرین، تخریب مشاهد مشرفه توسط نیروهای دست نشانده داعش در منطقه و بسیاری از مصائب دردآور دنیای اسلام، جایی برای تقیه نمی گذارد. همین طور که از نظر امام راحل در چنین مواردی، تقیه حرام است. استثنائات جدیدی که ایشان از تقیه مطرح کردند، بعداً در شکل گیری اندیشه سیاسی ایشان و به خصوص در پیروزی انقلاب اسلامی موثر واقع شد. دنبال کردن چنین مسیری می تواند پاسخ گوی هجمه دشمنان اسلام باشد و نه تقیه!

نکته آخر این که آنچه توسط برخی از علما از مفهوم تقیه مورد استفاده قرار می گیرد، فاصله زیادی حتی با آراء متقدمان از جمله شیخ مفید دارد. ایشان، همکاری کردن با حاکم جائر را تنها برای کسی جایز می دانست که از امام زمان علیه‌السلام اجازه داشته باشد و بنابر شرایطی که او معیّن کرده است، عمل کند و این مخصوص امامیه است. و پیروی از حاکم جائر را در صورتی جایز می دانست که ظاهر آن مایه زیان اهل ایمان نباشد و سبب معصیت نشود.

سالروز بزرگداشت شیخ مفید، پویایی فقه شیعه را یادآور می کند و اصل دفاع از اسلام و حفظ کیان اسلام را تذکر می دهد؛ زمانی تقیه سبب حفظ کیان اسلام می شد و اکنون عدم تقیه و مبارزه با نظام سلطه در سطح جهانی. در حال حاضر که جوامع اسلامی با مسئله بیداری اسلامی مواجه هستند، پویایی فقه شیعه و ظلم ستیزی اسلام، مجال بیشتری برای عینیت یافتن پیدا کرده است و تقویت بُعد اندیشگانی اسلام و نیز آشکارسازی این ابعاد فکری، ضرورت بزرگی است. بیداری اسلامی در کشورهای مسلمان بدون توجه به ظرفیت اندیشگانی اسلام می تواند در خود خطراتی را فراهم سازد. فقه شیعه و مسیری که از شیخ مفید تا حضرت امام خمینی(ره) طی کرده است، ثابت می کند که مسیر تأمل وخردورزی در اسلام بسته نیست./