حماس قصد دارد در جهت عادی سازی روابط میان اعراب و رژیم صهیونیستی گام بردارد که از سال ها پیش سازمان آزادیبخش فلسطین (ساف) پیشتاز آن بود و در ماه های اخیر روند آن شدت یافته است. به همین دلیل برخی تحلیلگران سند جدید حماس را تکرار تجربه ساف توصیف کرده اند که در پی آن سلسله مذاکرات با رژیم صهیونیستی آغاز شد.
صدور سند سیاسی جدید جنبش مقاومت اسلامی فلسطین «حماس»، نقطه عطف تازه ای را در تاریخ پرفراز و نشیب این جنبش رقم زد. خالد مشعل مسئول شاخه سیاسی حماس در یک نشست مطبوعاتی در دوحه پایتخت قطر، سند سیاسی جدید این جنبش را در 11 عنوان و 42 بند اعلام کرد. حماس در این سند که به گفته مشعل تدوین آن از دو سال پیش آغاز شده است، با ارائه تعریف مجدد از سازمان و تشکیلات و با هدف دستیابی به افق های جدید در جامعه جهانی، تشکیل دولت فلسطین در محدوده مرزهای ۱۹۶۷ را پذیرفته است.
حماس در بندهای مختلف منشور سیاسی جدید تلاش کرده تا به نوعی توجیه کند که پذیرش مرزهای 1967 به معنای عقب نشینی در برابر رژیم صهیونیستی نیست، اما نکته مهمی که در سند جدید قابل توجه است، حذف یک بند بسیار مهم و راهبردی است که حاکی از تغییر رویکرد حماس می باشد. یکی از بندهای مهم تاسیس حماس در سال 1988 که از سوی رهبران فقید این جنبش بر آن تاکید شده بود، دعوت صریح به لزوم از بین بردن موجودیت رژیم صهیونیستی بود که در سند جدید کاملا حذف شده است.
مفاد سند جدید
حماس در سند جدید خود در باره حدود جغرافیایی فلسطین، تاکید کرده سرزمین فلسطین از نهر تا بحر است، اما ضمن تغییر دیدگاه در خصوص تشکیل دولت فلسطین گفته است حماس تشکیل دولت مستقل فلسطین به مرکزیت بیت المقدس در داخل مرزهای چهارم ژوئن ۱۹۶۷ و بازگشت تمامی پناهندگانی که بالاجبار خانه های خود را ترک کرده اند، به عنوان راه حل توافق ملی می داند. (بند 20)
این سند از به رسمیت شناختن صریح رژیم صهیونیستی سر باز زده است، اما به شکل تلویحی موجودیت این رژیم را در کنار دولت فلسطین پذیرفته است. لذا در سند جدید حماس دیگر از نابودی رژیم صهیونیستی سخنی در میان نیست.
در بند 10 سند سیاسی جدید حماس در باره شهر بیت المقدس تاکید شده است شهر قدس که از جایگاه ویژه تاریخی، دینی و تمدنی برای عرب ها، مسلمانان و تمام بشریت برخوردار است، باید پایتخت آینده دولت فلسطین باشد. شناخته شدن قدس به عنوان پایتخت برای فلسطین علاوه بر فلسطینیان حق مسلم و مشروع عرب‌ها و مسلمانان جهان است.
در ماده اول این سند آمده است: جنبش اسلامی حماس، هدف خود را رهایی فلسطین و مبارزه با پروژه صهیونیسم و نقطه رهایی، هدف و رویکرد خود را بر اساس اسلام می‌داند. در تعاریف رسمی قبلی حماس، این سازمان به عنوان شاخه‌ای از تشکیلات اخوان المسلمین معرفی شده بود، ولی در سند جدید این تعریف وجود ندارد.
حماس در رویکرد دینی قائل به برداشت معتدل از اسلام در تمام شئون زندگی است. به عقیده حماس، اسلام دین حسن نیت و صلح است و همه پیروان مذاهب و ادیان در سایه آن می‌توانند با امنیت زندگی کنند. اسلام مخالف هرگونه افراط گرایی و تعصبات قومی، نژادی و مذهبی بوده و طرفداران خود را به مبارزه با دشمنان، حمایت از مظلومان و حفاظت از غرور، سرزمین، حقوق و ارزش های مقدس خود فرا می خواند. (بند 9)
حماس مبارزه خود را تنها معطوف به صهیونیسم کرده و در بند 14 به شدّت به آن تاخته است. در سند جدید حماس، تاکید شده است مبارزه ما نه با دین یهودیت و یهودیان، بلکه با پروژه صهیونیسم است. با این وجود رهبران صهیونیسم قضیه را به گونه ای مطرح می کنند که گویی با یهودیت و یهودیان مبارزه می کنیم. در تاریخ اسلام نمی توان آن یهودی ستیزی را که در اروپا ايجاد شده است، مشاهده کرد. صهیونیسم با حمایت اروپا، سرزمین فلسطین را اشغال کرد و سیاست شهرک سازی آن وخیم‌ترین نمونه اشغال است.
به گفته رهبران حماس، منشور جدید برای حماس این امکان را فراهم می کند که با جهان خارج ارتباط برقرار کند. پیام حماس به جهان این است که حماس رادیکال نیست، بلکه یک جنبش عملگرا و متمدن است که از یهودیان متنفر نیست و فقط با کسانی که زمین های فلسطینی ها را اشغال کرده و مردمشان را می کشند، می جنگد.
این مسئله بیانگر تغییر راهبردهای اولیه و اصولی حماس است و نشان می دهد حماس قصد دارد در جهت عادی سازی روابط میان اعراب و رژیم صهیونیستی گام بردارد که از سال ها پیش سازمان آزادیبخش فلسطین (ساف) پیشتاز آن بود و در ماه های اخیر روند آن شدت یافته است. به همین دلیل برخی تحلیلگران سند جدید حماس را تکرار تجربه ساف توصیف کرده اند که در پی آن سلسله مذاکرات با رژیم صهیونیستی آغاز شد.
چرایی تغییر موضع حماس
در چرایی تغییر راهبردی در رویکرد و سیاست های حماس باید گفت شرایط و فشارهای منطقه ای و بین المللی، رهبران حماس را به نقطه ای رسانده که احساس می کنند دوران مقاومت مسلحانه و شعار نابودی اسرائیل پایان یافته و وقت آن رسیده است که با جامعه جهانی همسو شوند و حقوق خود را در چهارچوب قوانین بین المللی دنبال کنند.
دور شدن حماس از محور مقاومت یعنی جمهوری اسلامی ایران و سوریه به دنبال وقوع بحران در سوریه، موجب نزدیکی بیشتر حماس به محور سازش و کشورهای عربی همچون مصر، عربستان، قطر و نیز ترکیه شد، لذا تحت تاثیر سیاست این کشورها قرار گرفته و به ناچار و یا داوطلبانه گام در مسیر سازش نهاده است.
در این جهت چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه چندی پیش تاکید کرده بود که آنکارا از حماس خواسته است که اسرائیل را به رسمیت بشناسد، و همچنین پیشنهاد تتشکیل دو کشور را قبول کند و با شرط خلع سلاح موافقت کند.
البته مقامات حماس در واکنش به این خبر اعلام کرده بودند حماس درخواست اوغلو را نپذیرفته است، اما صدور سند جدید نشان داد فشار دولت های سازشکار بر حماس تاثیرگذار بوده است. وابستگی مالی حماس به این کشورها را نیز می توان به عنوان یک پاشته آشیل قلمداد کرد که از قدرت این جنبش در مخالفت با خواسته های حامیان می کاهد.
نکته دیگری که برخی تحلیلگران به آن اشاره کرده اند، تمایل حماس به بهبود مناسبات با کشورهایی همچون مصر و امارات است که با اخوان المسلمین میانه خوبی ندارند، لذا در سند جدید هیچ اشاره ای به وابستگی حماس به اخوان نشده است.
نگاه فلسطینی ها
نگاه مردم فلسطین نسبت به سند سیاسی جنبش حماس متفاوت است. بطور کلی می توان این دیدگاه ها را به دو دسته تقسیم کرد. نگاه اول نگاهی واقع گرایانه است به این معنا که می گویند جنبش حماس سند سیاسی خود را با توجه به شرایط فعلی منطقه و جهان منتشر کرده است. در واقع حماس با منتشر کردن این سند می خواهد اتهامات وارد شده به آن از جمله ضدیت با یهود را رد کند تا با این کار از خطر قرار گرفتن در لیست گروه های تروریستی در امان بماند و فلسطینی ها بیش از این هزینه فشار و محاصره را نپردازند.
اما گروه دیگری از فلسطینیان بر این باورند که سند سیاسی جنبش حماس تکرار تجربه سازمان آزادیبخش فلسطین مبنی بر عقب نشینی از برخی خواسته های فلسطینیان است. این موضوع به این معناست که سند جدید حماس مقدمه ای خواهد بود برای مذاکرات سازش با اسرائیل و سرانجام به رسمیت شناختن این رژیم. این گروه سوالات متعددی را مطرح می کنند از جمله این که چرا حماس پس از سال ها مبارزه و دادن خون های بسیار، دست از آرمان فلسطین برداشته و گام در مسیر سازش نهاده است؟ اگر هدف حماس از صدور سند سیاسی جدید تکرار تجربه سازمان آزادیبخش است، چه تفاوتی با رویکرد محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان دارد؟ و اگر با رویکرد او تفاوتی ندارد، به چه دلیل فلسطینیان نوار غزه از سال 2007 یعنی از زمان حاکمیت حماس بر غزه، تاکنون متحمل درگیری های داخلی و نیز سه جنگ از سوی رژیم صهیونیستی شده اند؟
چالش های حماس
مهمترین چالش حماس پس از صدور منشور جدید آن است که رژیم صهیونیستی و کشورهای غربی، با تشکیل کشور فلسطین بدون به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی و نیز عقب نشینی کامل از گزینه مقاومت مسلحانه و همچنین عقب نشینی از حق بازگشت فلسطینیان موافقت نخواهند کرد. غرب تا زمانی که حماس و سایر گروه های فلسطینی به مقاومت مسلحانه پای بند هستند، آن ها را گروه های تروریستی می داند، لذا تن دادن به گزینه دو دولت، به مفهوم خلع سلاح آشکار فلسطینیان است.
چالش دیگر حماس آن است که پذیرفتن مذاکرات مستقیم با اسرائیل بعد از به رسمیت شناختن آن، مستلزم پای بندی به تمام قطعنامه های بین المللی و قطعنامه های امضا شده از جمله توافقنامه اسلو خواهد بود؛ اسنادی که حماس طی سال های گذشته آن را خیانت به آرمان فلسطین قلمداد می کرد، اما اکنون ناچار است آن ها را پذیرفته و حتی به آن عمل کند.
شاید به همین دلیل است که اسامه القواسمی سخنگوی رسمی جنبش فتح فلسطین در واکنش به اعلام سند سیاسی جدید حماس اظهار کرد سند جدید حماس با موضع ۲۹ سال پیش سازمان آزادی بخش فلسطین در سال ۱۹۸۸ تطابق دارد. وی مدعی شد حماس باید به دلیل مواضعی که پیش از این اتخاذ کرده بود، از سازمان آزادی بخش فلسطین عذرخواهی کند.
به طور طبیعی رژیم صهیونیستی و غرب از سند سیاسی جدید حماس استقبال خواهند کرد، اما هیچ بعید نیست در آینده نزدیک اعلام کنند که این عقب نشینی حماس کافی نیست و لازم است حماس امتیازات بیشتری بدهد. همچنان که بعد از انتشار این سند، خلع سلاح حماس را به صورت جدی مطرح کردند و بنابراین در آینده صهیونیست ها خواهان به رسمیت شناختن اسرائیل و عقب نیشنی از اصل مقاومت و در نهایت خلع سلاح فلسطین خواهند بود.
واکنش فوری رژیم صهیونیستی به سند جدید حماس نشان می دهد این رژیم به حماس هیچ اعتمادی ندارد. دیوید کیز، یکی از سخنگویان نخست وزیر اسرائیل اظهار کرد روشن است که حماس می خواهد دنیا را بفریبد و هدفش از صدور سند جدید کاستن از فشارهای بین المللی است. به گفته کیز، حماس در تلویزیون عربی زبانش و در مسجد و مدرسه، هر روز تبلیغ می کند که اسرائیل و نسل یهودیان را از بین ببرید؛ لذا دنیا فریب نمی خورد و تغییر موضع حماس را باور نمی کند.
سخن پایانی
حماس در سند جدید خود سعی دارد با نوعی واقع گرایی، حل مشکل فلسطین را از طریق راهکارهای های سیاسی و حقوقی دنبال کند. سند جدید تاکید می کند که مبارزه با صهیونیسم و اسرائیل اشغالگر ادامه دارد، اما در عین حال با پذیرش طرح دو دولت عملا این رژیم را به رسمیت شناخته و سرانجام همانند ساف ناچار به گام نهادن در روند سازش خواهد شد.
به نظر می رسد عقب نشینی راهبردی حماس، ضربه دیگری به مقاومت فلسطین وارد خواهد کرد و جبهه سازش را تقویت خواهد نمود. به دنبال این احتمالا در داخل فلسطین شکاف های تازه ای بروز کند و فلسطینی ها با مشکلات تازه ای رو به رو خواهند شد.
تجربه ناکام سازمان آزادی بخش فلسطین به روشنی نشان می دهد که گزینه سازش نه تنها گرهی از مشکلات فلسطینان نگشوده، بلکه بر حجم فشارها و مشکلات آنان افزوده است. هدف طراحان سازش آن است که مقاومت فلسطین خاموش شده و حقوق مسلم فلسطینی ها در گذر زمان به فراموشی سپرده شود. حماس با چرخش راهبردی خود، خواسته یا ناخواسته به اجرای این نقشه شوم کمک کرده است.
البته فرهنگ عمومی مردم فلسطین از دیرباز مبتنی بر مقاومت و مبارزه با اشغالگری رژیم صهیونیستی بوده است، لذا هر از گاهی شاهد برافروخته شدن شعله های انتفاضه جدید در مناطق کرانه باختری و نوار غزه هستیم./الف/گ/
به نظر بنده نمی توان با قاطعیت تغییر راهبرد حماس را در این سند بیان کرد چرا که هرچند از نابودی اسرائیل در این سند اسمی نیامده است اما در جای جای سند از لزوم آزادسازی کل خاک فلسطین صحبت شده است. بنابراین می توان گفت حماس با توجه به محذوریت های بین المللی تنها تغییر تاکتیک داده است و ادبیات خود را از حالت تهاجمی خارج کرده است. حماس همواره به دنبال تشکل دولت در مناطق آزاده شده فلسطین بوده است و این مسئله جدیدی نیست. بنابراین بسیار زود است که به حماس حمله کنیم و این جنبش را متهم به عقب نشینی کنیم.
در بند ۲۰ سند اعلامی حماس آمده است:
از هیچ‌بخشی از سرزمین فلسطین صرف نظر نخواهد کرد. حماس هر جایگزین دیگری به جای آزاد کردن کامل فلسطین از دریای مدیترانه تا رود اردن را رد می‌کند، رژیم صهیونیستی را برسمیت نمیشناسد و از هیچ یک از حقوق فلسطینی‌ها نیز چشم‌پوشی نمی‌کند.