پیشرفت و آبادانی جامعه از دیدگاه امام خمینی(ره)

انقلاب ها اساسا با بهره برداری از نارضایتی های اجتماعی موجود،‌ نقد وضعیت موجود و به تصویر کشیدن آینده و جامعه مطلوب مدعایی خود کار خود را شروع می کنند و اگرچه ممکن است بتوانند نظم موجود را تخریب کنند و به پیروزی برسند اما مهمتر از این، مرحله اداره جامعه و تلاش برای ایجاد جامعه مطلوبی است که وعده آن را داده اند. با این مقدمه نسبتاً کوتاه، در مورد انقلاب اسلامی ایران نیز باید گفت که این انقلاب اساس نظم حاکم بر رژیم پهلوی را منتقد بود و از این رو آن را برانداخت و در مقابل با آن،‌ نظم مطلوب خود را به تصویر کشید، ‌نظمی که در آن برای ارزش ها و اصول انسانی،‌ کرامت انسانی،‌ عدالت، ‌معنویت،‌ عقلانیت و... در کنار‌ تلاش برای تأمین مادیات زندگی انسان ها نیز اهمیت قائل بود. توجه به این مجموعه عوامل مادی و معنوی، متدلوژی پیشرفت و کارآمدی نظام سیاسی را از دیدگاه گفتمان اصیل انقلاب اسلامی ایران نشان می دهد. با این وجود، سؤال اصلی نوشتار حاضر اینست که پیشرفت و کارآمدی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه امام خمینی(ره) دارای چه اهمیت و جایگاهی است و گزاره های اصلی دیدگاه ایشان در این خصوص چیست؟

الف) امکان پیشرفت

از دیدگاه امام خمینی(ره)، پیشرفت در چارچوب قواعد و آموزه های اسلامی نه تنها امکانپذیر که اتفاقاً مورد تأکید اسلام نیز می باشد. امام در این باره تأکید دارند که ما با آثار تمدن و پیشرفت مخالف نیستیم و می فرمایند: «ما وقتى از اسلام صحبت مى کنیم، به معنى پشت کردن به ترقى و پیشرفت نیست، بلکه عکس آن صحیح است. به عقیده ما اساساً اسلام یک مذهب ترقیخواه است .»[1] یا اینکه ایشان در سال ۱۳۵۹ در مصاحبه با روزنامه لوتاکونتینوا فرمودند: «اسلامى که بیشترین تأکید خود را بر اندیشه و فکر قرار داده است و انسان را به آزادى از همه خرافات و اسارت قدرت هاى ارتجاعى و ضد انسانى دعوت مى کند، چگونه ممکن است با تمدن و پیشرفت و نوآوری هاى مفید بشر که حاصل تجربه هاى اوست سازگار نباشد؟ »[2] امام در جایی دیگر به طور مشخص می فرمایند: « اسلام با همه ترقیات موافق است، با همه پیشرفت‌ها موافق است. اسلام براى پیشرفت آمده، براى ترقى آمده … »[3] بنابراین، از دیدگاه امام خمینی(ره) اسلام بر پیشرفت تأکید دارد و تحقق پیشرفت برای جوامع اسلامی نیز امری ممکن و نه مذموم است. اما در اینجا سؤالی مطرح می شود و آن اینکه پیشرفت مطلوب از دیدگاه امام(ره) چگونه پیشرفتی است و آیا امام آنچه را که در غرب تحت عنوان پیشرفت اتفاق افتاده بود، برای جامعه اسلامی خودمان هم مطلوب می دانستند و تجویز می کردند؟

ب) پیشرفت مطلوب از دیگاه امام(ره)

امام(ره) پیشرفت مطلوب را پیشرفتی می دانستند که در پاسخ به نیازهای حقیقی انسان عملیاتی شده باشد و مبتنی بر ترویج انسانیت و معنویت و در یک کلام، مبتنی بر انسان سازی باشد. از این رو، ایشان پیشرفت به سبک غربی را نفی می کردند و می فرمودند: «غرب حیوان بار مى آورد. آنهم نه حیوان آرام، یک حیوان وحشى! آدمکش! آدمخوار! پیشرفت، پیشرفت انسانى نیست. پیشرفت حیوانى است. تربیت انسانى نیست. در غرب تربیت حیوانى است. حکومت‌ها را مى گویم؛ ملت‌ها را نمى گویم…  ما باورمان آمده است که همه چیز‌ها در غرب است. خیر، آن چیزى که در غرب است تربیت حیوان درنده است، حیوان درنده دارند درست مى کنند. آلاتى هم که درست مى کنند‌‌ همان چنگ و دندان حیوان درنده است؛ منتها به صد‌ها هزار مرتبه بالا‌تر. غرب انسان درست نمى کند، آنکه انسان درست مى کند آن مکتب هاى الهى است. مکتبهاى توحیدى است که تمام همّ انبیا این بوده که آدم درست کنند…. شما گمان نکنید که غربی‌ها پیشرفت کرده اند. غربی‌ها در جهات مادى پیشرفت کرده اند؛ لکن معنویات ندارند… »[4]

از سوی دیگر، امام(ره) برخی مظاهر ترقی مدرن را می پذیرند به گونه ای که می فرمایند: «اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآورد‌ها، اختراعات و ابتکارات و صنعت هاى پیشرفته که در پیشرفت و تمدن بشر دخالت دارد، هیچگاه اسلام و هیچ مذهب توحیدى با آن مخالفت نکرده و نخواهد کرد بلکه علم و صنعت مورد تأکید اسلام و قرآن مجید است.»[5] اما با این وجود، در بیان تفاوت پیشرفت مطلوب مورد نظر خودشان با پیشرفت مطلوب دنیای غرب می فرمایند: «در فکر این باشید که به جلو بروید، برنگردید به عقب. اگر انحطاط اخلاقى یا فکرى یا عملى حاصل بشود، این برگشت به عقب است و ارتجاع. ...»[6]

در واقع، حضرت امام تعریف توسعه را براساس تعریف مدرن قبول ندارد بلکه پیشرفت توام با هویت را معتقدند و اذعان داشتند که بحث هویت ما با مفهوم توسعه و مبانی آن در غرب جمع پذیر نیست و مهندسی نمودن مفهوم توسعه توسط غرب را نپذیرفتد. به بیان دیگر، امام بر خلاف کسانی که معتقدند برای رسیدن به توسعه باید هویت را فدا کرد بر این باور است که پیشرفت می بایست توام با حفظ هویت مدنظر باشد، یعنی امام(ره) نه تنها مطلوبیت پیشرفت، به عنوان یک ارزش کمیاب جهانی، را نفی نمی کنند، اما در عین حال معتقدند که پیشرفت می بایست مبتنی بر کارآمدی، توأم با عدالت و اخلاق و معنویت و ارتقای مقام انسانی انسان به عنوان خلیفه الله باشد. امام خمینی(ره) در این باره می فرمایند: «ما می خواهیم یک جمعیتی نورانی پیدا بکنیم،یک قشرهای نورانی که وقتی وارد می شویم در یک دانشگاهی، عملش نورانی، علمش نورانی، اخلاقش نورانی، همه چیزش نورانی باشد، الهی باشد. اعتلا به این است که ما مسلکمان را و مکتبمان را به پیش ببریم ما رو به اعتلا هستیم وبشر را رو به اعتلا می خواهیم ببریم. مهم این است که اسلام به همه ابعاد تحقق پیدا بکند به طوری که هر کس وارد این مملکت می شود، از سر حد که وارد شد آثار اسلام ببیند تا مرکز که آمد، آثار اسلام؛ دانشگاه رفت، اسلامی؛ وزارتخانه ها رفت، اسلامی؛ ادارات دولتی رفت، اسلامی؛ بازار آمد، اسلامی؛ در کشاورزها و پیش کارگرها رفت، اسلامی؛ آنکه مقصد ما هست این معناهست.»

ج) اهمیت پیشرفت

در نگاه امام خمینی(ره)، پیشرفت و کارآمدی جمهوری اسلامی ایران هم یک ضرورت ملی و هم لازمه موفقیت در تحقق آرمان­های فراملی می باشد. زیرا از دیدگاه امام(ره) برای جمهوری اسلامی ایران ضرورت دارد تا با تحقق پیشرفت در داخل، یک الگوی کارآمد از اسلام را نشان دهد. از سوی دیگر چون جمهوری اسلامی به دنبال ارائه یک الگوی کارآمد از اسلام نیز می­باشد تا به جهانیان بفهماند که اسلام چه برنامه­ و اهدافی دارد.[7] چنان­که دشمنان انقلاب می­کوشند انقلاب و در نتیجه اسلام را ناکارآمد نشان دهند و چنین تبلیغ کنند که علت این ناکارآمدی در این است که اساساً اسلام و دیگر ادیان الهی فقط برای معنویات آمده­اند و با دنیاداری و حکومت­ کاری ندارند و ورود آنها به عرصه سیاست، به این مقصد معنوی ضربه می­زند. یا این­که اسلام دینی ارتجاعی و مخالف تمدن می­باشد، لذا باید دیانت از سیاست جدا باشد،[8] تحقق پیشرفت برای آن اهمیت مضاعف دارد.

د) گزاره های اساسی پیشرفت از دیدگاه امام(ره)

با توجه به آنچه گفته شد، در خصوص گزاره های اساسی یا ویژگی های عمده پیشرفت از دیدگاه امام(ره) باید گفت که؛

1- از دیدگاه امام خمینی(ره) حوزه کارویژه و درنتیجه کارآمدی یک نظام سیاسی توسعه می­یابد، به­طوری که متناسب با نوع انسان­شناسی امام(ره)، همه ابعاد وجودی انسان و جامعه، اعم از مادی و معنوی را دربرمی­گیرد. لذا یک نظام سیاسی پیشرفته و کارآمد، در تعالی همه جانبه جامعه اعم از اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اخلاقی و معنوی دارای برنامه، فعالیت و توفیق است.

2- از نظرامام(ره)، تعالی زیست فرهنگی درحوزه­های معنوی، اخلاقی و اجتماعی ازاهمیت بالاتر برخوردار بوده و تقدم رتبی دارد. ایشان در این زمینه می فرمایند: «ما امیدمان به خداست و مأیوس از خدا نیستیم؛ و بر مشکلات به امید خدا غلبه مى کنیم. و به مادیات این نظر را نداریم؛ غلبه را با مادیات نمى دانیم. غلبه با معنویات است. و مادامى که شَعْبِ (ملت) ما به خداى تبارک و تعالى اتکال بکنند، پیشرفت خواهند کرد. و اگر خداى نخواسته انحراف پیدا شد، زوال براى همه هست…. »[9]

3- از دیدگاه امام(ره)، بکار بستن و توجه به ظرفیت های داخلی و عمومی در تحقق پیشرفت،‌ آبادانی و کارآمدی جامعه اهمیت ویژه ای دارد. به گونه ای که به باور ایشان، پیشرفت تنها برعهده و محدود به دولت­ها نیست، بلکه مردم نیز نقش مهمی در این راه دارد. لذا ایشان در کنار دولت­ها، این وظیفه را بر عهده سایر نهادها ازجمله نهادهای اجتماعی، علمی، دینی و فرهنگی و عموم مردم نیز می­دانند. چنان که دولت­ها به تنهایی از عهده این امر برنمی­آیند. در واقع، امام معتقد بودند که برای اداره جامعه و پیشبرد امور همه باید دست در دست هم و با احساس مسئولیت اقدام کنیم: «ایران امروز محتاج به کار است. ... باید کار بکنند مردم. کشاورز مشغول کشاورزى باشد. آنهایى که کارخانه دارند مشغول تولید باشند. صنایع کوچک و بزرگ مشغول کار باشند. افراد خودشان را موظف بدانند که امروز مملکت احتیاج دارد. یک مملکتى که الآن اقتصادش شکست خورده است محتاج است. نگذارند که این احتیاج باقى باشد که ما در هر چیزمان که آن رژیم ما را مبتلا کرد به وابستگى این ادامه پیدا کند.»[10] امام(ره) در ارتباط با همین مقوله تأکید دارند: «(همه موظفند همچون) برادرى ایمانى به هم بنگرند و در مشکلات پشتیبان هم باشند. و ملت عزیز پشتیبان دولت و سایر ارگان‌ها باشند، که بدون پشتیبانى همه جانبه توقع پیشرفت از دولت بیموقع است. وبا اتکال به خداوند تعالى، که در مشکلات بزرگ عنایتهاى غیبى را فرموده، بدانند که تا ملت و دولت به تعهد خود در نصرت به دین خدا و به بندگان او پابرجا باشند، نصرت خدا ادامه دارد.»[11]

4- جمهوری اسلامی داعیه پیشرفت تام و کارآمدی کامل را ندارد، بلکه در حد توان تلاش دارد ثمره شیرین حاکمیت اسلام را برای جهانیان به نمایش گذارد.[12]

نتیجه گیری:

در مجموع می توان محورهای پیشرفت  از دیدگاه حضرت امام(ره) را در پنج اصل زیر خلاصه کرد:

1- معنویت؛ امام(ره) عمده گرفتاری های بشر را ناشی از ضعف این عنصر در وجود انسان ها می دانند و از این رو،‌با توجه به مبانی انسان شناسی خودشان، معتقد به معنویت به عنوان یک عنصر مقوم و هدف پیشرفت می نگرند. به گونه ای از دیدگاه ایشان هدف پیشرفت باید توسعه معنویت باشد و از سوی دیگر، بدون معنویت اساساً اصلاح و پیشرفتی در امور حاصل نخواهد شد.

2- استقلال (فکری و عملی): امام(ره) وابستگی به خارج را منشأ اکثر بدبختی های می دانند و بویژه تأکید دارند که «اگر ما از وابستگی فکری بیرون بیائیم همه وابستگی ها تمام می شود.»

3- مردمی بودن یا اتحاد همه مردم در امر پیشرفت: اساسا امام(ره) در امر پیشرفت و آبادانی کشور معتقد به استفاده از همه ظرفیت های آحاد ملت بودند و بر این باور بودند که هر کسی و هر مجموعه ای در این رابطه مسئولیتی دارد.

4- عدالت: عدالت به عنوان اصلی انسانی و اسلامی مورد توجه امام(ره) در امر پیشرفت کشور می باشد.

5- تغییر وضع محرومین و مستضعفین: توجه به محرومین و مستضعفین یکی از بزرگترین تفاوت های الگوی پیشرفت مورد نظر امام با الگوی توسعه ملی کشورهای دیگر است. امام(ره) در اهمیت این مهم می فرمایند: «گمان نمی کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.» یا اینکه در آن وصیت نامه سیاسی الهی شان می فرمایند: «به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می کنم که خیر دنیا و آخرت شماها رسیدگی به حال محرومان جامعه است.»

منابع:

1-  صحیفه امام(ره)، ج4، ص1

2- همان، ص409

3-  همان، ج6، ص253

4-  همان، ج8، ص96

5- وصیت نامه امام(ره)

6-  صحیفه امام، ج12، ص366

7-  صحیفه امام، ج21، ص108 و ج 18 ص129

8-  وصیت نامه امام(ره)

9- صحیفه امام(ره)، ج6،‌ ص181

10-  همان، ج12، ص41

11-  همان، ج19، ص159

12- همان، ج21، ص225، ولایت فقیه، ص10 و وصیت نامه، ص86