بدون تردید، تعیین روزی برای پاسداشت سینما برای همه مردم و بویژه علاقه مندان به این هنر باعث افتخار و خوشحالی است، اما مهم تر از دیده شدن نام روز سینما در برگه های تقویم، که اقدامی نمادین و استعاری است، حقیقتی بزرگ و ارزشمند با عنوان «سینمای ملی» است. جای تعجب است که چرا وقتی روز سینما از تقویم حذف شد، همه سینمایی ها نگران و معترض شدند، اما هیچ گاه نسبت به تضعیف و کمرنگ شدن سینمای ملی چنین واکنشی نداشته اند؟
چند سال قبل، وقتی عنوان «روز ملی سینما» از تقویم حذف شد، بسیاری از سینماگران و اهالی این عرصه فریاد برآوردند که این اتفاق، جفا به سینمای کشورمان است و باید مناسبتی هم برای بزرگداشت هنر هفتم در تقویم وجود داشته باشد. این اعتراض ها البته با استقبال نهادهای فرهنگی مربوطه مواجه شد و باز هم عبارت «روز ملی سینما» به تقویم هجری شمسی بازگشت و 21 شهریور به این مناسبت اختصاص دارد.
بدون تردید، تعیین روزی برای پاسداشت سینما برای همه مردم و بویژه علاقه مندان به این هنر باعث افتخار و خوشحالی است، اما مهم تر از دیده شدن نام روز سینما در برگه های تقویم، که اقدامی نمادین و استعاری است، حقیقتی بزرگ و ارزشمند با عنوان «سینمای ملی» است. جای تعجب است که چرا وقتی روز سینما از تقویم حذف شد، همه سینمایی ها نگران و معترض شدند، اما هیچ گاه نسبت به تضعیف و کمرنگ شدن سینمای ملی چنین واکنشی نداشته اند؟ چرا فیلم سازها و بازیگران و تهیه کنندگان، همیشه نهادها و جریان های غیرمرتبط با سینما را به خاطر انتقاداتی که نسبت به مسائل و کژتابی های سینما وارد می دانند، متهم می کنند، اما هیچ گاه نسبت به افراد و جریان های داخل خانواده سینما که رفتارهایی آسیب زا دارند اعتراض نمی کنند؟ واقعیت این است که عامل همه ضعف ها و مشکلات کنونی سینمای ایران را باید درون خود این فضا جست وجو کرد. وقتی تاریخ و فراز و نشیب های هنر هفتم در ایران را مطالعه می کنیم، می توان به سادگی ریشه خیلی از تلاطم های امروز آن را دید.
مهم ترين قاعده تاريخ سينماي ايران، وارداتی بودن و فقدان هويت است. اين معضل به خاطر خشت كجي است كه در ابتداي فعاليت سينما در این مرز و بوم بنا نهاده شد. تاريخ به ما نشان مي دهد كه سينما توسط مظفرالدين شاه قاجار وارد ايران شد و بعدها توسط افرادی چون «ميرزا ابراهيم خان صحاف باشي»،«آوانس اوگانيانس»، «عبدالحسين سپنتا»، «اسماعيل كوشان» و ... گسترش و توسعه يافت. افرادي كه عضو فرقه ها و تشكل هاي استعماري بودند و سينما را نيز به عنوان ابزاري براي تحميل فرهنگ غرب و نابود كردن فرهنگ اسلامي در ايران به كار مي بردند.
نخستین فیلم های ساخته شده و به نمایش درآمده نیز در جهت تضعیف فرهنگ و هویت ملی و ارزش های مذهبی و اخلاقی کشورمان بودند. اولین فیلم ایرانی «آبی و رابی» نام داشت که در سال 1309 توسط آوانس اوگانیانس ساخته شد و در تاريخ 12 دی همان سال در سینما مایاک تهران بر پرده رفت. فیلم دوم هم توسط همین فرد، در سال 1312 با عنوان «حاجی آقا آکتور سینما» تولید شد. هر دو فيلم تصويري موهن از مذهب و افراد متدین نمایش می دادند. اما سومين فيلم سينمايي تاريخ ايران كه اولين فيلم ناطق ايراني نيز محسوب مي شود «دختر لر» ساخته اردشیر ایرانی و عبدالحسین سپنتا بود که در جهت تبلیغ رضاشاه و تحرکات ضداسلامی وی ساخته شد (نام فرعی این فیلم "ایران دیروز و ایران امروز" بود). سكانس پاياني اين فيلم بسيار قابل توجه است: پس از عکسی از کره زمین، تصویر درشتی از ستاره شش پر داوود (نشانه صریح صهیونیسم) بود که بزرگ و بزرگ تر می شد و سپس ثابت مانده و در دل آن ستاره شش پر، تصویر رضاخان با کلاه شیر و خورشید نمایان می گردید.
طی سال های بعد از این هم فیلم هایی ظهور کردند که علاوه بر خالی بودن از هنر و خلاقیت، به مضامین غیراخلاقی و ضدشرعی هم آلوده بودند. فیلم هایی که از سوی منتقدان سینما «فیلمفارسی» نام گرفتند.
در اواخر دهه 40 و اوايل دهه 50 جريان جديدي در سينماي ايران پا گرفت كه به موج نوي سينماي ايران معروف شد. موجي كه البته باني اصلي آن فرح ديبا (همسر محمد رضا شاه) بود. اين جريان نيز هيچ ربطي به مردم و فرهنگ ديني و بومي ايران زمين نداشت و الگوي آن فيلم هاي روشنفكري اروپا بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز این دو جریان (فیلمفارسی و سینمای روشنفکری) ادامه یافتند. هرچند فیلمفارسی دیگر به آن شکل سابق ظهور و بروز نیافت، اما نوعی تلطیف یافته تر که به سینمای بدنه و گیشه ای (تجاری) موسوم است، راه فیلمفارسی را ادامه داد. به طوری که اکثریت فیلم های سینمای ما را همین جریان تشکیل می دهد. دراین میان جریان سینمای روشنفکری نیز نه تنها تضعیف نشد که با ورود نیروهای تازه تری همچون بهمن قبادی، جعفر پناهی و خانواده مخملباف (محسن، سمیرا و حنا) با قدرت بیشتری ادامه دارد.
اما در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی جریان جدیدی هم در سینما ایران شکل گرفت که فعالان آن را هنرمندان و سینماگران انقلابی تشکیل می دادند. شهید سیدمرتضی آوینی، ابراهیم حاتمی کیا، مرحوم رسول ملاقلی پور، احمدرضا درویش، جمال شورجه، شهریار بحرانی، مجید مجیدی، سیدرضا میرکریمی و... از جمله افراد برجسته این طیف بودند. آثار آن ها با شرایط جدید فرهنگی و اجتماعی ایران هماهنگی بیشتری داشت. به همین دلیل می توان این جریان را نمایندگان سینمای ملی دانست.
سينماي ملي يعني سينمايي كه منعكس كننده فرهنگ، ارزش ها و آرمان هاي يك ملت باشد. در ايران، سينما تنها با پيوند ميان تاريخ، جغرافيا، مردم و قوميت ها و از همه مهم تر، دين و مذهب پديدار مي شود. معدود فيلم هايي هم كه از آنها به عنوان آثاري ملي ياد مي شود، در بردارنده اين عناصر هستند.
با این حال، بخش اعظم فيلم های سینمای دو دهه اخیر ما، فرزند زمان و زمانه خويش نيستند و قابليت نمايش واقعيت ها و روح ملی را ندارند. جای اتفاقاتي چون هجوم بيگانگان در مقاطع مختلف تاريخي و مقاومت هاي مردمي، انقلاب اسلامي، دفاع مقدس و كشمكش هايي كه طي چند سال اخير به وقوع پيوستند و ... ، اما متأسفانه سينماي ما -به جز تعداد انگشت شماری از فیلم ها- با اين واقعيت ها فاصله دارد. اين ازخودبيگانگي رخنه كرده در جسم و روح هنر هفتم ايران سرمنشأ همه مشکلات و مسائل ناگواري است كه در آن رخ مي دهد. چنانچه فاصله سينما و سينماگران ما با مردم، دين، فرهنگ و تاريخ و جغرافياي ايران كم شود، بدون ترديد بسياري از چالش ها هم از ميان خواهد رفت. چرا كه همواره به وجود آمدن بحران در سینما نتيجه آرمان زدایی، بي هويتي و اسير روزمرگي شدن است، اما آرمانگرايي و هويتمندي يك گروه مثل جامعه سينمايي كشور ما، خود به خود عامل پيوند و نزديكي و وحدت و حل ساير معضلات مي شود.
برخلاف خيلي از اظهار نظرهاي تنگ نظرانه و مأيوس كننده كه راه را بسته مي دانند و هيچ اميدي به بهبود سينما در كشور ندارند، هنر هفتم ما حتي با بضاعت كنوني نيز قابليت و استعداد راست كردن قامت خود را داراست، اما به شرطی که هم هنرمندان و دست اندرکاران این عرصه و هم مردم و علاقه مندان سینما افقی فراتر از دو پارادایم غالب را در پیش بگیرند.
سینمای ملی ما جایی بالاتر از فیلمفارسی و فیلم های جشنواره ای قرار دارد و تنها در صورت پیوند این هنر با مسائل و فراز و نشیب های اجتماعی تبلور خواهد یافت. همچنان که طی سال های اخیر نیز نمونه هایی از سینمای ملی -هر چند در اقلیت- خوش درخشیده اند. فیلم هایی چون «ماجرای نیمروز»، «بادیگارد»، «یتیم خانه ایران»، «محمد رسول الله(ص)»، «شاهزاده روم»، «چ» و ... ازجمله این فیلم ها هستند. همه این فیلم ها در چند شاخص اشتراک دارند؛ حاصل دغدغه و انگیزه شخصی سازندگان هستند، برای مخاطب عام و داخلی ساخته شدند نه جشنواره های خارجی، به ارزش ها و اعتقادات اصیل دینی نزدیک هستند و بازتاب دهنده بخشی از واقعیت های تاریخی و امروزی کشور ایران هستند.
سينماي ملی اما با حمايت هاي مقطعي و خاص، تقویت نمی شود. بلكه ظهور و بروز يك جريان در عرصه هاي فرهنگي مانند سينما تنها زماني امكان پذير مي شود كه راهبردها و بسترهاي لازم براي آن ايجاد شود. از جمله مهم ترين راهبردها، برای دراز مدت، تحول در نحوه آموزش سينما به دانشجويان و هنرجويان اين رشته است.
متأسفانه آنچه در نظام آموزشي ما به عنوان سينما درحال تدريس است، به بازتوليد همان دو نوع سينما (تجارتي و شبه روشنفكري) منجر مي شود. چون مباني و موادي كه براي آموزش هنر هفتم در مراكز آموزشي دولتي و غير دولتي چه در سطح دبيرستان و چه دانشگاه به خورد هنرآموزان داده مي شود، بسيار كهنه و بي ربط با نيازهاي زمان و جامعه ما هستند. در کوتاه مدت نیز باید ساز و کارهای تولید و اکران آثار تغییر پیدا کند.
امروزه شرایط به گونه ای است که فیلم هایی با مولفه های ارزشی و ملی، هم در تولید با دشواری هایی مواجه هستند و هم در اکران با محدودیت و بی مهری روبرو می شوند، اما فیلم های صرفا گیشه ای، هم بدون هیچ دشواری خاصی به تولید می رسند و هم اینکه در اکران با استقبال سینماداران یا حمایت های جشنواره ها و محافل خارجی همراه می شوند. پس در اولین قدم برای تقویت سینمای ملی باید این ساز و کارها تغییر پیدا کند.
به امید اینکه روز ملی سینما در سال های آینده ، شاهد وفور آثاری برخوردار از مولفه های سینمای ملی بر پرده سینماها باشیم./
