بارزانی بازنده بزرگ بحران کرکوک

پایگاه بصیرت / گروه بین الملل/یوسف شفیعی

ماجراجویی های بارزانی برای تضمین بقای سیاسی خود اخیرا به بحران و درگیری در شهر کرکوک میان نیروهای پیشمرگه و نیروهای عراقی انجامیده است. قاطعیت بغداد در کنار همکاری برخی از گروه های کردستان عراق باعث شد که این بحران دامنه وسیعی پیدا نکند و هرچند سه تا چهار روز درگیری های محدود میان نیروهای پیشمرگه و عراقی وجود داشت، اما آخرین اخبار گویای پذیرش مذاکره مقامات اقلیم با دولت عراق، بدون پیش شرط است. در این خصوص روز گذشته اقلیم کردستان عراق با صدور اطلاعیه ای اعلام کرد که از طرح توقف فوری درگیری های جاری بین نیروهای پیشمرگه و نیروهای عراقی در مناطق مورد اختلاف استقبال می کند. این فراز و فرود سریع استقلال خواهی اقلیم کردستان، ریشه در چه امری داشت و چرا مسئله کرکوک به درگیری نظامی انجامید؟ در این گزارش به این دو مسئله می پردازیم:

اهداف بارزانی از برگزاری همه پرسی
مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق با بحران مشروعیت دست و پنجه نرم می کند. بدون تردید مهم‌ترین موضوعی که موجب کاهش مشروعیت بارزانی شده در ارتباط با غیرقانونی بودن زمامداری اوست. بر اساس قانون اساسی و نیز توافقات پارلمانی جناح‌های سیاسی، مدت ریاست مسعود بارزانی بر اقلیم کردستان، که در سال ۲۰۱۳، بر اساس توافق سیاسی به مدت دو سال تمدید شده بود،  در ۱۹ آگوست ۲۰۱۵، به پایان می‌رسید، اما در این تاریخ نه تنها بارزانی از قدرت کنار نرفت، بلکه با حکم صوری شورای صدور احکام اقلیم کردستان در اربیل، مدت زمامداری او تا زمانی که شخصی جایگزین او نشده است، تمدید شد. این مساله موجب خشم و نارضایتی تمامی احزاب اصلی اقلیم کرده شده و آن‌ها ریاست بارزانی را غیرقانونی و برخلاف توافقات موجود می‌دانند. در نتیجه، نه تنها احزاب سیاسی اقلیم، بلکه بخشی بزرگ از شهروندان کُرد، باوری به بارزانی و حکومت او ندارند و مشروعیت او را ناشی از قدرت نظامی حزب تحت کنترل وی ارزیابی می‌کنند و نه رای و اراده مردم.
از سوی دیگر، طی سال‌های اخیر بارزانی بدون اعتنا به خواسته‌های دیگر احزاب، جریان سرمایه و قدرت را در دست حزب دموکرات کردستان قرار داده است. این مسئله نیز در کنار برخی اتهامات مالی به خانواده وی باعث تشدید مخالفت ها با او شده است. بارزانی برای فرار از این مشکل سعی داشت با برگزاری همه پرسی استقلال به نوعی آینده سیاسی خود را تضمین کند، اما عدم حمایت بین المللی از این همه پرسی باعث شد تا وی با شکست مواجه شود.

در این میان کرکوک به عنوان آخرین امید بارزانی جهت قدرت نمایی و فرار به جلو به شمار می رفت. افزون بر اهمیت راهبردی این شهر از منظر سیاسی و اجتماعی، کرکوک با سهم حدود 40 درصدی از صادرات نفت عراق جایگاه با اهمیتی در معادلات نفتی و ساختار اقتصادی عراق ایفا می کند. ذخایر قطعی نفت (حدود چهار میلیارد بشکه نفت) که باعث شده تا کرکوک پس از بصره، دومین میدان نفتی عراق نامیده شود. در واقع به دلیل اهمیت کرکوک و حساسیت دولت مرکزی عراق نسبت به این شهر بارزانی به دنبال نجات همه پرسی از طریق استیلا بر کرکوک بود. البته نیروهای کُرد از سال 2014 در این شهر مسلط شده بودند، اما پس از همه پرسی حضور نیروهای کرد معنای دیگری به خود گرفت، چرا که با وجود آنکه کرکوک جزو مناطق مورد اختلاف اربیل و بغداد بود، اما بارزانی در این شهر همه پرسی برگزار کرد. همین مسئله نشان داد که بارزانی برای اجرای ایده خود کرکوک را به عنوان بخشی از کردستان محسوب کرده است و همین امر باعث واکنش شدید بغداد شد.

بحران کرکوک
اصرار بارزانی بر اجرای نتایج همه پرسی و عدم عقب نشینی پیشمرگه ها از کرکوک باعث بحران در روابط اربیل و بغداد شد. به همین دلیل نیروهای عراقی روز دوشنبه به دستور حیدرالعبادی، فرمانده کل نیروهای عراق و نخست وزیر این کشور، طی مأموریتی وارد استان کرکوک و مرکز شهر آن شدند. دولت فدرال عراق برای ورود نیروهای تابع خود به کرکوک، ابتدا ضرب الأجل 48 ساعته تعیین کرد و که بعد از اتمام این مدت 24 ساعت دیگر تمدید شد. با پایان مدت اعلام شده، نیروهای ارتش عراق به فرمان العبادی بامداد دوشنبه مأموریت تأمین امنیت شهر کرکوک را آغاز کردند. پس از پایان ضرب‌الاجل دولت مرکزی عراق به پیشمرگ‌‌های کرد برای عقب‌نشینی از مناطق تحت تصرف‌شان در استان کرکوک و عدم تمکین مسعود بارزانی به خواسته بغداد مبنی بر لغو نتایج همه‌پرسی نامشروع در این اقلیم، عملیات بازپس‌گیری آغاز شد.

در این عملیات، نیروهای امنیتی و پلیس فدرال، به‌دستور شخص حیدر العبادی، از سمت طوزخورماتو واقع در محور جنوب شرقی کرکوک به سمت کرکوک پیشروی خود را آغاز کردند. هدف این عملیات عقب‌راندن نیروهای پیشمرگ کرد، شبه‌نظامیان حزب کارگر کردستان (پ‌ک‌ک) و کردهای پژاک اعلام شد. تحویل فرودگاه، تحویل پایگاه «کی- 1» و تحویل چاه‌های نفتی کرکوک که در این عملیات به تصرف ارتش عراق درآمد، از جمله درخواست‌های بغداد از مقام‌های اقلیم کردستان بود که پس از چند روز مذاکره، مورد موافقت بارزانی قرار نگرفت. سرانجام پس از 20 ساعت با عقب نشینی نیروهای پیشمرگه، امنیت در کرکوک حاکم شد.

تشدید اختلافات در کردستان عراق
نکته جالب در بحران کرکوک همکاری برخی از گروه های کردستان عراق با ارتش عراق بود که همین مسئله به تشدید اختلافات در اقلیم کردستان منجر شد. در این میان منابع عراقی اعلام کردند که مذاکرات با نیروهای پیشمرگه موفقیت آمیز بوده و بر اساس آن  این نیروها  با عقب‌نشینی به مرزهای سال 2003 موافقت کردند. مرزهای 2003 که به خط کبود نیز معروف است، در پی انتفاضه 1991 و بر اساس قطعنامه 688 تعیین شد که شامل استان های دهوک، اربیل و سلیمانیه می شود. این مسئله ضربه بزرگی به جایگاه بارزانی تعبیر می شود. همزمان که مأموریت نیروهای مسلح عراق آغاز شد و طی چند ساعت بدون درگیری و تنش قابل ذکری مناطق متعدد و وسیعی تحت کنترل نیروهای عراقی درآمد، اختلافات دو حزب «اتحادیه میهنی کردستان» معروف به حزب طالبانی و حزب «اتحاد دموکراتیک کردستان» معروف به حزب مسعود بارزانی نیز بالا گرفت. «سعدی احمد پیره» سخنگوی حزب «اتحادیه میهنی کردستان» بدون اشاره صریح به نام حزب «اتحاد دموکراتیک کردستان» (به ریاست بارزانی)، گفت، برخی شبکه‌های تلویزیونی تلاش می‌کنند بر «شکست همه‌پرسی» سرپوش بگذارند، اما حادثه و بحران کرکوک در چه شرایطی به وقوع پیوست؟

پایان بارزانی
بارزانی به دنبال آن بود که با در اختیار گرفتن شهر کرکوک و منابع نفتی آن طرح استقلال کردستان را در جهت منافع خاندان خود به سرانجام رساند، اما مخالفت برخی از جناح اتحادیه میهنی به ویژه خانواده طالبانی با این مسئله باعث شکست این ترفند شد. اکنون بارزانی به عنوان بازنده بزرگ کرکوک لقب گرفته است. برخی منابع کُردی در عراق احتمال کناره‌گیری مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق از تمام مناصب خود را مطرح کرده‌اند. به گفته این منابع، بارزانی به نفع نیچروان بارزانی کناره‌گیری خواهد کرد. علاوه بر این نخست وزیر عراق نیز اعلام کرده که همه‌پرسی تمام شد و به تاریخ پیوست.  برهم صالح معاون سابق نخست وزیر عراق و رئیس حزب کردی ائتلاف برای دمکراسی و عدالت نیز در بیانیه ای اعلام کرد: پیشمرگه مسوول اوضاع کرکوک نیست. این اوضاع نتیجه ماجراجویی های سیاسی و اقدامات غیرواقعی کسانی است که منافع ملت کُرد را در نظر نگرفتند. این وضع نتیجه تلاش های افراد فاسدی بود که به نام کرکوک و به نام قومیت کرد، بر دزدی و غارت های خود سرپوش گذاشتند. وی همچنین خواهان تشکیل فوری دولت انتقالی در کردستان شد.
به این ترتیب ماجراجویی های بارزانی با اهداف شخصی و جهت به فراموشی سپردن ریاست غیرقانونی خود، هیچ دستاوردی نداشت و با تحریک مردم کردستان عراق، چند روزی احساسات آنان را به بازی گرفت، اما عقلای کُرد کم نیستند و خیلی زود در مقابل خودسری های خطرناک بارزانی ایستادند./