آزاسازی رقه دورنما و چالش ها

پایگاه بصیرت / گروه بین الملل/فرزان شهیدی

چند روز قبل نیروهای دموکراتیک سوریه با صدور بیانه ای، ضمن اعلام پیروزی، تاکید کردند شهر رقّه از داعش پاکسازی شده است. نیروهای دموکراتیک سوریه با نام اختصاری «قسد»، ائتلافی با محوریت کُردها (یگان‌های مدافع خلق) و با حضور ترکمن ها و اعراب سوری است که با حمایت آمریکا وارد نبرد با داعش شده و سرانجام موفق شدند شهر رقه را آزاد کنند. نیروهای دموکراتیک سوریه از اواسط خردادماه عملیات آزادسازی شهر رقه را با پشتیبانی هوایی ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا آغاز کرده بودند.

شهر رقه که به عروس فرات مشهور است، در سال ۲۰۱۳ از کنترل دولت سوریه خارج شد و به دست گروه های تروریستی مانند جبهه النصره و ارتش آزاد سوریه افتاد. در سال ۲۰۱۴ و همزمان با پیشروی سریع گروه تکفیری ـ تروریستی داعش در خاک عراق و سوریه، رقه به تصرف این گروه درآمد. در آن زمان، داعش تشکیل دولت اسلامی به رهبری ابوبکر البغدادی را اعلام کرد و با توجه به این که تمرکز اصلی این گروه در رقّه بود، این شهر با عنوان پایتخت دولت اسلامی معروف شد.
رقه شهری باستانی در شمال سوریه است و رودخانه فرات از کنار آن می گذرد. جنگ صفین میان حضرت علی(ع) و معاویه در رقّه اتفاق افتاد و این شهر آرامگاه شخصیت هایی مانند عمار یاسر است که البته با تصرف شهر توسط داعش، مرقد او ویران شد.  
رقّه بیش از 650 هزار نفر جمعیت دارد و موقعیت جغرافیایی آن به گونه ای است که دسترسی از آن به سراسر سوریه بسیار آسان است. با احداث بزرگترین سد سوریه در نزدیکی رقه در زمان حافظ اسد، این شهر اهمیت بیشتری یافت.

ویرانی و خسارت های شهر
خبرنگارانی که از شهر رقه بازدید کرده اند آن را به عنوان یک شهر ویرانه و خالی از سکنه توصیف کرده اند. طبق گزارش منابع محلی سوریه، عملیات آزادسازی رقه منجر به نابودی 80 درصد شهر شده است. بنا بر این گزارش، در طی این عملیات بیش از هزار تن از شهروندان رقه کشته شده و صدها نفر مفقود و صدها هزاران تن نیز آواره شده ‌اند.
آمار و ارقام ویرانی رقه بدان معناست که این شهر در شرایط فعلی قابل سکونت نیست و نیاز به طرح های عمرانی گسترده و بازسازی زیرساخت های آب، برق، بهداشت و... دارد.
علاوه بر ویرانگری های داعش در سال 2014، بمباران ‌های انبوه هوایی آمریکا و توپخانه ‌ای نیروهای کُرد، طی ماه های گذشته موجب کشتار افراد بی گناه و نابودی زیرساخت‌های شهر رقّه شده است، در حالی که در عملیات آزادسازی سایر شهرهای سوریه مانند حلب که توسط ارتش سوریه و متحدانش انجام شد، حجم ویرانی و خسارت ها در این حد نبوده است.
این امر نشانگر آن است که آمریکایی ها به رغم ادعاهای بشردوستانه، به هیچ وجه در فکر مردم سوریه و زیر ساخت های این کشور نیستند و هدفشان تنها کسب پیروزی به هر قیمت است. البته شیوه مخرّب آمریکایی ها در سایر مناطق مانند عراق سابقه دار است.
در پی رانده شدن داعش از شهر رقه، سازمان ملل متحد گفته است آماده ورود به این شهر است. یک مقام سازمان ملل در دمشق اعلام کرد اولویت اصلی ما دسترسی به رقه است. وی هشدار داد که حدود ۳۰۰ هزار نفر که از شهر گریخته بودند در اردوگاه های مجاور نیازمند کمک های گسترده و فوری هستند. اکنون تصور نمی شود هیچ فرد غیرنظامی در شهر باقی مانده باشد و پایان نبرد به معنی آغاز ماموریت بزرگ و دشوار امداد رسانان است .به گفته کارشناسان سازمان ملل با توجه به این که از شهر تقریبا چیزی باقی نمانده است، ممکن است ماه ها و یا حتی سال ها طول بکشد تا ساکنان آواره بتوانند به خانه هایشان برگردند.

سرنوشت داعشی ها
برپایه برآورد ارتش آمریکا، نزدیک به ۶۵۰۰ نفر از نیروهای داعش در شرق سوریه و غرب عراق حضور دارند. از این تعداد نزدیک به دو هزار نفر از نیروهای داعش در شهر رقّه مستقر بودند. 

به گزارش دیده‌بان حقوق بشر، اعضای سوری داعش براساس توافقی که بین این گروه و ائتلاف به رهبری آمریکا و نیروهای دموکراتیک سوریه صورت گرفت به همراه خانواده های خود به خارج از رقه انتقال داده شدند.
ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا اعلام کرده بود به اعضای غیرسوری داعش اجازه خروج از این شهر داده نخواهد شد. تعداد عناصر خارجی داعش پیش از آزادی رقه، حدود 300 نفر بوده است که بسیاری از آنان در اثر درگیری ها و بمباران ها کشته شده و برخی موفق به فرار شده اند.
گفته می شود تعداد قابل توجهی از داعشی ها با استفاده از غیرنظامیان به عنوان سپر انسانی، موفق به فرار از رقه شده بودند. گروهی از این افراد به سایر مناطق سوریه رفته و در میان مردم مخفی شده اند. تعدادی هم که اغلب آنان جزء فرماندهان داعش بوده اند به سمت ترکیه گریخته اند تا از آن جا به یگان های داعش در افغانستان، لیبی، یمن و دیگر کشورها ملحق شوند.

ادعای پیروزی توسط آمریکا
بی تردید آمریکا که رهبری ائتلاف موسوم به ضد داعش در منطقه را بر عهده دارد، آزادی رقه را به عنوان یک دستاورد بزرگ در کارنامه خود قلمداد می کند. کاخ سفید اعلام کرد آزاد شدن رقه از تسلط داعش، مناقشه سوریه را وارد دور جدیدی خواهد کرد. سخنگوی کاخ سفید اظهار داشت بازپس ‌گیری موصل و آزادی رقه، نشانگر فروپاشی گروه دولت اسلامی (داعش) در عراق و سوریه بوده و این یک پیروزی بزرگ برای ائتلاف ضد داعش به رهبری ایالات متحده امریکا است. وی همچنین اظهار داشت شکست داعش یکی از وعده‌های اصلی مبارزات انتخاباتی دونالد ترامپ بود. سخنگوی کاخ سفید در عین حال دولت سوریه را متهم کرد که در کار آزادسازی رقه خلل ایجاد کرده بود.

در هر حال جدال تبلیغاتی میان آمریکا به عنوان رهبر ائتلاف نمایشی ضد داعش و نیروهای مقاومت (اعم از دولت  عراق و سوریه و متحدان آن ها) کما کان ادامه دارد. این در حالی است که به جز جغرافیای رقه که اکنون تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه قرار دارد، سایر مناطق سوریه در دست ارتش این کشور و نیروهای مقاومت است، لذا سهم آمریکا در نبرد با داعش بسیار ناچیز است. اگر مقاصد منفعت طلبانه امریکا و سوابق این کشور در حمایت پنهانی از داعش را هم به این امر اضافه کنیم، می توان گفت ادعاهای  آمریکا مبنی بر مبارزه و نابودی داعش، با واقعیت فاصله زیادی دارد. همچنین انتقال فرماندهان داعشی از مناطق آزادشده به ترکیه، نشان از نقشه ها و برنامه های دراز مدت آمریکا جهت استفاده تداوم جنگ نیابتی توسط داعش در دیگر نقاط دنیا و غرب آسیا را دارد.

آینده و دورنمای رقه
با شکست داعش در رقه این سوال مطرح است که چه کسی در آینده، رقه را کنترل خواهد کرد. با توجه به آن که کُردها در آزادسازی رقه نقش محوری داشتند، اینک نسبت به این شهر و آینده آن مدعی بوده و قصد سهم خواهی دارند. پس از آن که تصاویر عبدالله اوجالان رهبر حزب کارگران کردستان (پ ک ک) و پرچم های یگان های مدافع خلق کُرد در شهر رقه به اهتزاز درآمد، نیروهای دموکراتیک سوریه اعلام کردند شهر رقه و حومه‌ آن در شرایط فعلی بخشی از سوریه دموکراتیک فدرال و خارج از حاکمیت دولت تمرکزی سوریه است. نائب رئیس شورای استانداری رقه در واکنش به این مساله، تأکید کرد که تسلط نیروهای دموکراتیک سوریه بر شهر رقه یک اشغالگری جدید است. به گفته او این اشغالگری، جایگزین اشغالگری گروه تروریستی داعش شده و با اراده آمریکا صورت گرفته است.

کردهای سوریه که حدود 10 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهند از اواخر سال 94 در مناطق شمالی سوریه یک نظام سیاسی خودمدیریتی دموکراتیک، شامل سه واحد سیاسی (موسوم به کانتون جزیره، کانتون کوبانی و کانتون عفرین) ایجاد کرده اند.
این تشکیلات از سوی هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده است، اما کردهای سوریه بر این باورند که این اقدام مقدمه ای است برای احقاق حقوق از دست رفته آنان در قالب فدرالیسم. به این منظور کردهای سوریه چندی پیش نخستین مرحله انتخابات کمیته ‌های محلی برای انتخاب رؤسای مشترک مناطق را برگزار کردند. دولت سوریه پس از اعلام تشکیل منطقه فدرال در مناطق کردنشین سوریه، آنان را به به جدایی طلبی متهم کرده است.
آزادی رقه ضمن آن که یک دستاورد مهم میدانی برای کردها محسوب می شود، قلمروی نظام خودمدیریتی آنان را نیز توسعه داده است. اما با توجه به آن که رقه یک شهر عرب نشین است، کنترل این شهر در آینده برای آنان دشوار بوده و دیر یا زود وارد چالش با دولت مرکزی خواهند شد. شاید به همین دلیل است که نیروهای دموکراتیک سوریه اخیرا اعلام کردند از رقه در مقابل تهدیدهای خارجی محافظت خواهند کرد، اما در نهایت مردم این شهر که عمدتا عرب هستند درباره سرنوشت آن تصمیم می ‌گیرند. نیروهای دموکراتیک همچنین از همه نهادهای فعال در زمینه کمک های بشردوستانه و بین المللی خواستند که در عملیات بازسازی رقه مشارکت داشته باشند.
از طرفی آمریکا نیز که مدعی آزادسازی رقه است، نسبت به آینده این شهر حساس است. اکنون حدود هزار نظامی آمریکایی در سوریه حضور دارند. آمریکایی ها از ابتدا مدعی بودند که رقه باید پس از آزادی به شکل کامل تحت فرمان نیروهای تحت امرشان اداره شود. برخی ناظران این امر را حاکی از اجرای اولیه طرح B آمریکا در سوریه می دانند که برآیند نهایی آن به تجزیه یا فدرالیسم منجر خواهد شد.  

نقش عربستان سعودی
نکته قابل توجه اهداف و طرح هایی است که عربستان سعودی برای آینده شهر رقه دنبال می کند. سفر غیر منتظره  «ثامرالسبهان» وزیر مشاور پادشاه عربستان در امور خلیج فارس به همراه «برت مک گورت» فرستاده ترامپ به منطقه و هماهنگ کننده ائتلاف بین المللی ضد داعش به رقه، سوالات زیادی را برانگیخته است.
منابع نزدیک به ائتلاف آمریکا گفته اند که سفر السهبان به ریف شمالی رقه در راستای توافق آمریکا و عربستان برای بازگرداندن امنیت و ثبات به این شهر است. به ادعای این منابع، واشنگتن و ریاض مسئله بازسازی رقه را بررسی کرده اند و عربستان در بازسازی نقش برجسته ای خواهد داشت. بنا بر این گزارش، آمریکا با امارات عربی متحده نیز بر سر بازسازی رقه گفت ‌وگو کرده است.
همزمان با انتشار خبر سفر ثامر السبهان به استان رقه، یک روزنامه سعودی نیز از توافق آمریکا و عربستان برای همکاری در بازسازی رقه خبر داد. روزنامه عکاظ گزارش داد که السهبان با «شورای مدنی شهر رقه» دیدار و با مسئولان این شهر برای آگاهی از وضعیت امنیتی و اقتصادی نشست هایی برگزار کرده است.
چنین اقداماتی که البته از قبل قابل پیش بینی بود، نشانگر آن است که آمریکا قصد دارد در چهارچوب طرح های بازسازی و با تکیه بر دلارهای نفتی عربستان، حضور خود و متحدان منطقه ای خود را در سوریه به ویژه رقه، تثبیت و نهادینه کند. چنین اقدامی با حاکمیت و تمامیت دولت سوریه در تعارض بوده و در آینده چالش هایی را برای دمشق و محور مقاومت ایجاد خواهد کرد.

جمع بندی
آزادسازی رقه نقطه عطف دیگری در روند نبرد علیه داعش در سوریه محسوب می شود. رقه که زمانی به عنوان پایتخت داعش در سوریه خوانده می شد از اشغال این گروه تکفیری ـ تروریستی خارج شد، اما در اثر بمباران های شدید جنگنده های آمریکایی، تبدیل به ویرانه ای شده که بدون بازسازی گسترده، قبال سکونت نیست.
مشکلات رقه اما محدود به ویرانی و خسارت های مادی و معنوی این شهر نیست، بلکه چالش اصلی، مربوط به آینده این شهر و وضعیت اداری آن می باشد. با توجه به آن که کردها با حمایت آمریکا این شهر را آزاد کردند، هر یک مدعی اداره و نفوذ در این شهر هستند.
طرح اولیه کردها که از حمایت ضمنی آمریکایی ها برخوردار است، ایجاد نظام فدرال در رقه است که البته با توجه به این که اغلب ساکنان این شهر عرب هستند، الحاق این شهر به نظام خودمدیریتی دموکراتیک کردها امکان پذیر نیست. با این حال کردها که خود را مدعی اصلی آزادی رقه می دانند، حتی اگر نتوانند بر رقه حاکم شوند، به سهم خواهی های خود از دولت مرکزی ادامه خواهند داد.
گام بعدی آمریکا برای حضور و نفوذ در رقه، طرح های بازسازی است که قرار است با کمک کشورهای خلیج به ویژه عربستان سعودی انجام گیرد. سفر ثامرالسبهان، وزیر مشاور پادشاه عربستان در امور خلیج فارس به رقه، در این راستا قابل ارزیابی است.
در هر حال مراحل پساداعش در سوریه، مرحله ای دشوار خواهد بود و کشمکش اصلی در آن، معطوف به حفظ استقلال و تمامیت سوریه در مقابل کشورهایی است که بانی اصلی نبرد هفت ساله در این کشور بوده اند./