معنای استراتژیک همگرایی ایران، چین و روسیه چیست؟

پایگاه بصیرت / گروه بین الملل / بهروز یحیی

آمریکا در چند دهه اخیر مبتکر و بازیگردان اغلب ائتلاف های آسیایی بوده است. ائتلاف هایی که از جنوب غرب آسیا و اتحاد با پادشاهی های حاشیه خلیج فارس آغاز و در منتهاالیه آسیا به ائتلاف با ژاپن و کره جنوبی ختم می شود. اما چند سالی است که ائتلاف ها و ترتیبات جدیدی در حال شکل گیری است. یکی از اصلی ترین این ائتلاف ها میان ایران، روسیه و چین است.
ویژگی مشترک این سه کشور در کشمکش ها و اختلافات آنها با آمریکا نهفته است. هرچند این اختلافات و منازعات برای هر کدام شکل و معنای خاص خود را دارد. این اختلافات  در دوره ریاست جمهوری ترامپ تشدید و همین موضوع باعث نزدیکی و همکاری بیشتر تهران، پکن و مسکو شده است.
نقطه کانونی این ائتلاف سه جانبه هفته جاری با برگزاری رزمایش دریایی مشترک در منطقه ای به وسعت 17 هزار کیلومتر مربع در دریای عمان و شمال اقیانوس هند به نمایش درآمد. رزمایش «کمربند امنیت دریایی» روز جمعه ششم دی ماه آغاز و روز یکشنبه با رژه شناورهای ایرانی، روسی و چینی حاضر در رزمایش به کار خود پایان داد.
در سخنان رسمی مقامات نظامی و سیاسی سه کشور درباره این رزمایش از هماهنگی و تمرین مشترک برای تامین امنیت دریایی و مقابله با دزدان دریایی سخن به میان آمده است اما تحلیلگران مسائل بین المللی معتقدند آنچه درباره این رزمایش گفته نمی شود، از گفته های رسمی مهم تر است.
آمریکا طی ماه های اخیر به دنبال تشکیل یک ائتلاف دریایی در منطقه بوده است. این طرح پس از آن مطرح شد که چند حادثه مشکوک دریایی رخ داد و چند نفتکش در خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان مورد حمله قرار گرفتند. کشتی های تجاری ایران نیز از حملات در امان نماندند و برای آنها نیز حوادثی رخ داد. توقیف نفتکش انگلیسی در تنگه هرمز سطح تنش ها را افزایش داد. آمریکا با همکاری چند کشور منطقه و فرامنطقه ای در پی تشکیل ائتلافی برای نظارت بر عبور و مرور دریایی در منطقه است. فرانسوی ها هم که پایگاه دریایی خود را به تازگی در ابوظبی افتتاح کردند، اعلام کرده اند با همکاری چند کشور اروپایی می خواهد ائتلاف مستقلی تشکیل دهند. به تازگی ژاپن نیز به طور رسمی اعلام کرد نیروی نظامی به منطقه اعزام خواهد کرد و البته به ائتلاف آمریکا یا اروپا نیز نمی پیوندد.
در چنین شرایطی سه کشور ایران، روسیه و چین نمی توانند صرفاً تماشاچی باشند. ایران طرح صلح هرکز را پیشنهاد داده و در سطح دیپلماتیک دنبال می کند. روس ها هم طرح امنیت دریایی را با کشورهای منطقه درمیان گذاشته که چین هم از آن پشتیبانی می کند. روسیه از 5 سال پیش با دخالت مستقیم و گسترده نظامی در جنگ سوریه، عملاً خود را وارد درگیری ها و منازعات پیچیده غرب آسیا کرده است اما به نظر می رسد چینی ها همچنان محتاط هستند و سعی دارند فاصله خود با درگیری ها را حفظ کنند.
رزمایش «کمربند امنیت دریایی» در چنین فضای پیچیده ای، مفهومی استراتژیک می یابد و ناظران غربی با نگرانی آن را دنبال کردند. اغلب این ناظران و تحلیلگران، یه خط مشترک در این مورد داشتند؛ رزمایش ایران، چین و روسیه پیامی برای آمریکاست.
البته سایر بازیگران منطقه نیز هر کدام ملاحظات و نگرانی های خاص خود را دارند. ایران از حضور پاکستان در این ائتلاف سه جانبه استقبال کرده و با توجه به روابط نزدیک چین و پاکستان، اسلام آباد می تواند ضلع چهارم این ائتلاف باشد. مسئله ای که با توجه به تنش های فزاینده پاکستان و هند، باعث نگرانی دهلی نو خواهد شد.
ائتلاف سه جانبه ایران، روسیه و چین به اندازه کافی استراتژیک و بازی آفرین است. ائتلاف های آمریکایی اغلب متکی به واشنگتن بوده و به دلایل مختلف قابلیت بازی سازی و نقش آفرینی چندانی ندارند. رخدادهای سال 2019 ناکارآمدی این ائتلاف ها را بیشتر به نمایش گذاشت. یک نمونه از آنها حمله به تاسیسات نفتی آرامکو عربستان بود که چتر حمایتی آمریکا نه توانست مانع از این حمله کمرشکن و گسترده شود و نه واکنشی به دنبال داشت و به گفته برخی منابع موجب تجدید نظر سعودی ها در راهبردهای امنیتی خود نیز شده است. در چنین شرایطی انتظار می رود ائتلاف سه جانبه تهران، مسکو و پکن فراتر از ائتلاف های آمریکامحور ظاهر شود، ظهوری که احتمالاً تنها در عرصه نظامی نخواهد بود.