تحولات اخیر نظام بین‌الملل، به ویژه حمله روسیه به اوکراین از دو رهیافت اساسی اندیشه و اقتصاد سیاسی حاوی نکات و آموزه‌های بسیاری است[...]
تحولات اخیر نظام بین‌الملل، به ویژه حمله روسیه به اوکراین از دو رهیافت اساسی اندیشه و اقتصاد سیاسی حاوی نکات و آموزه‌های بسیاری است که نیازمند بازخوانی و درس گرفتن از آنهاست.
شاید بتوان گفت، از نظرگاه اندیشه سیاسی، هر گاه یک ملت و واحد سیاسی در کنه باور ملی خود به مقاومت و ایستادگی در برابر هر نوع مظاهر تعدی و ظلم اعتقاد داشته و حاضر باشد برای آن هزینه بدهد، نتیجه نهایی آن پیروزی و کامیابی معنوی یا مادی یا هر دوست. این موضوع در وجدان جوامع بشری قابل استنباط است و سبب پیدایش اسطوره‌های قهرمانی در ادبیات سیاسی ملت‌ها هم شده است. آموزه‌های اسلامی به این موضوع رنگ و صبغه دینی و مذهبی هم داده‌اند و این اندیشه ناب را می‌توان در لایه‌های زیرین اندیشه یک فرد و جامعه مسلمان جست‌وجو کرد و مبتنی بر آن به ده‌ها مورد رشادت در تاریخ اسلام اشاره کرد. مصداق اتم آن پیروزی انقلاب اسلامی و تداوم حیات آن با وجود صدها مانع و رادع از ابتدا تا کنون است که در سایه مقاومت و ایستادگی ملت ایران، کشورمان امروز در قله پیشرفت‌ها و تحولات منطقه‌ای و جهانی ایستاده و الهام‌بخش حرکت‌هایی نیز شده است.
اما از منظر اقتصاد سیاسی، مهم‌ترین موضوع یا درس حائز اهمیت برای ایران در این جنگ، چگونگی تاب‌آوری روسیه در برابر تحریم‌های غرب و درواقع، احیای اقتصاد ملی در برابر تحریم‌های غرب از سوی روسیه بود؛ زیرا با حمله روسیه و متعاقب آن، اعمال تحریم‌های ضدروسی، تصور آن بود که روسیه با توجه به خلأها و ضعف‌های اقتصادی‌اش، مجبور به عقب‌نشینی از اوکراین خواهد شد؛ اما هم‌اکنون نه تنها روسیه از اوکراین عقب‌نشینی نظامی نکرده است، بلکه تقریباً تمام منطقه لوهانسک به کنترل روسیه درآمده و در همین زمینه، شرکای غربی اوکراین از ضرورت «واگذاری زمین از سوی اوکراین» سخن می‌گویند و این در حالی است که روسیه توانسته است ارزش روبل در مقابل دلار را به قبل از آغاز جنگ با اوکراین برساند و تورم را نیز مدیریت کند.
خنثی‌سازی تحریم
هر چند نوع و سطح بازیگری روسیه به منزله یک قدرت بزرگ در نظام بین‌الملل با جمهوری اسلامی ایران تفاوت‌های زیادی دارد و آنچه در روسیه اتفاق افتاده، بیشتر به دلیل وابستگی گازی اروپا به روسیه است، اما در این میان نمی‌توان نقش متغیر «دولت قوی و مؤثر» در مدیریت بحران اقتصادی در روسیه را نادیده گرفت که توانست با سیاست‌گذاری درست، ارزش پول ملی را احیا کند. درواقع، اگرچه تحریم‌های زیادی علیه روسیه اعمال شد، اما دولت این کشور، به ویژه بانک مرکزی و شخص رئیس‌جمهور با انعطاف مناسب و اتخاذ تصمیم‌های سیاسی درست توانستند روسیه را از بحرانی که غرب و جهانیان مترصد آن بودند، نجات دهند.
درس بزرگ مدیریت مؤثر اقتصادی از سوی مقامات روسیه آن هم در شرایط تراکم فشارهای تحریمی و هزینه‌های فزاینده جنگ برای اقتصاد ایران که همچون اقتصاد روسیه متأثر از فشارهای تحریمی است، آن است که شرایط تحریمی به هیچ‌وجه نمی‌تواند مانع از اتخاذ تصمیم‌های درست و مقتضی اقتصادی برای عبور از فشارها و تکانه‌های خارجی باشد. درواقع، اگرچه فشارهای تحریمی به منزله یک واقعیت نامطلوب پیش‌روی اقتصاد قرار دارد، اما راه‌حل مسائل اقتصادی هنوز در داخل وجود دارد و دولت و مقامات سیاسی با تصمیم‌گیری درست و فعال‌سازی ظرفیت‌های اقتصاد ملی می‌توانند فشارهای خارجی را خنثی کرده و تضمین‌بخش پویایی حیات اقتصادی باشند. ناگفته پیداست که این اتفاق در سایه وجود یک دولت قوی و فعالی امکان‌پذیر است که اولاً درک درستی از مسائل داشته باشد و برای نمونه، در شرایط تشدید فشارهای خارجی، پیوسته راه‌حل را در مذاکرات خارجی جست‌وجو نکند، ثانیاً دارای قدرت انعطاف لازم در سیاست‌گذاری و اقدام باشد، ثالثاً از توانایی استخراجی لازم و کافی برخوردار باشد؛ یعنی بتواند از تمامی ظرفیت‌های موجود در کشور به نحو مطلوب استفاده کند و اساساً همه این ظرفیت‌ها را بتواند برای تحقق اهدافش بسیج کند.
رابعاً از توانایی تنظیمی لازم و کافی هم برخوردار باشد؛ یعنی بتواند روابط افراد با همدیگر، افراد با ساختارها و ساختارها با همدیگر را در راستای تحقق اهداف خود تنظیم کند و در برخورد با خاطیان، قاطعانه عمل کند.
آنچه گفته شد، می‌توان به صورت خلاصه اینگونه بیان کرد که اگرچه شرایط تحریمی مضیقه‌های زیادی به بار می‌آورد، اما برخلاف تصوری که حفظ پویایی‌های اقتصادی در شرایط تحریم را در رفع تحریم‌ها جست‌وجو می‌کند، تجربه روسیه ثابت کرد حتی در شرایط تحریمی، راه عبور از چاله‌های تحریمی در داخل کشور وجود دارد و با انسجام سیاسی، انضباط در تصمیم‌گیری و استفاده حداکثری از ظرفیت‌های داخلی می‌توان موانع تحریمی را پشت سر گذاشت. این تجربه، درستی و اتقان شیوه «خنثی‌سازی تحریم‌ها» در داخل بر «رفع تحریم‌ها» از خارج را نیز اثبات می‌کند. در عین حال، سستی و ضعف ادعاهای غرب مبنی بر گریزناپذیر بودن جهانی‌سازی و هضم در آن را نیز نشان می‌دهد.
دولت سیزدهم و ایران قوی
همانگونه که شعار محوری آیت‌الله رئیسی در جریان مبارزات انتخاباتی نیز «ایران قوی» بود، به نظر می‌رسد از مهم‌ترین الزامات پیش‌روی دولت برای حل مشکلات کشور، انعطاف در تطبیق با شرایط پیچیده کشور، انسجام در تصمیم‌گیری‌ها و تلاش برای استفاده حداکثری از ظرفیت‌های موجود است که متأثر از تجربه روسیه در مواجهه با تحریم‌های غرب، این امر اکنون از اتقان بیشتری برخوردار است. خوشبختانه به نظر می‌رسد دولت سیزدهم هم درک مناسبی از این مقوله دارد و هم ریل‌گذاری نسبتاً مناسبی در این زمینه انجام داده است که تا کنون منجر به اقداماتی هم شده است که در ادامه به چندین مورد از آنها اشاره می‌شود:
1ـ تدوین طرح تحول اقتصادی و اجرا کردن مرحله اول آن در قالب «اصلاح و بازتوزیع عادلانه پرداخت یارانه‌ها»؛
2ـ تلاش برای کنترل نقدینگی و انجام اصلاحات ساختاری در بودجه؛
3ـ تکمیل و فعال‌سازی کریدور شمال‌ـ جنوب؛ موضوعی که بیش از 20 سال معطل مانده بود؛
4ـ توازن‌بخشی به سیاست خارجی با نگاه به شرق که نمونه‌های آن را می‌توان در عضویت در پیمان شانگهای، فعال‌سازی عضویت در اکو و... دید؛
5ـ پیگیری راهبرد همسایگی و منطقه‌گرایی در سیاست خارجی که نمونه‌های آن را علاوه بر توسعه مناسبات با کشورهایی چون قطر و عمان، می‌توان در احیای توافق گازی با ترکمنستان، انعقاد توافق برای سواپ گاز میان آذربایجان و ترکمنستان، توافق با دولت جدید افغانستان برای بهره‌برداری از حقابه ایران از رود هیرمند، امضای ده‌ها تفاهم‌نامه همکاری در حوزه‌های اقتصادی با قزاقستان، ونزوئلا، روسیه و... دید.
سخن پایانی
برخلاف دیدگاهی که حل مشکلات اقتصادی ایران را در حوزه سیاست جست‌وجو می‌کند و بر عدول از شعارها و داعیه‌های هویتی ملت ایران متمرکز است، باید گفت حل مشکلات اقتصادی ایران منطق سیاسی دارد، اما این منطق با تسلیم در برابر دشمن کاملاً متفاوت است. این منطق از مسیر انسجام دولت، قدرت انعطاف در تصمیم‌گیری و تطبیق با شرایط پیچیده محیطی و به ویژه توانایی آن در استفاده حداکثری از ظرفیت‌های داخلی و خارجی می‌گذرد. تجربه نسبتاً موفق روسیه در بی‌اثر یا کم‌اثرسازی تحریم‌های اقتصادی غرب مؤید این گزاره است که در صورت داشتن باور و اندیشه ایستادگی در برابر مظاهر هر نوع تعدی و ظلمی و دولتی منسجم و قوی که بتواند این اندیشه را در عمل محقق کند، می‌توان کامیاب هر معرکه و نبردی شد.
