ماهواره ایرانی «خیام» ساعت ۱۰ و ۲۲ دقیقه صبح سه شنبه ۱۸ مردادماه در یک همکاری مشترک با کشور روسیه، از ایستگاه فضایی با ماهواره‌بر سایوز از پایگاه بایکونور قزاقستان، با موفقیت به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین پرتاب شد.

ایران اسلامی چند سالی است که به برکت اعتماد به دانش و توان داخلی در صنعت موشک‌های بالستیک و همچنین هوا و فضا جایگاه خوبی در دنیا کسب کرده است و به یکی از قدرت‌های جهانی در این حوزه تبدیل شده است و از سال ۲۰۰۵ میلادی و با ارسال ماهواره «سینا ۱» به باشگاه کشورهای فضایی پیوست، ماهواره‌ای که به کمک روسیه به آسمان فرستاده شده بود.

ماهواره خیام چه ویژگی‌هایی دارد؟

این ماهواره از نوع سنجشی و دارای دقت بالای تصویربرداری است. همچنین این ماهواره قابلیت تصویربرداری از سطح زمین در طیف‌های مختلف تصویری را دارد.

به دلیل وزن بالای این ماهواره ایرانی، پرتاب آن به آژانس فضایی روسیه واگذار شده است تا بوسیله ماهواره‌بر سایوز به فضا پرتاب و در مدار قرار گیرد.

پرتابگر «سایوز» در میان پرتابگرهای کشورهای مختلف دنیا از بیشترین درصد قابلیت اطمینان برخوردار است و تاکنون بیشترین تعداد مأموریت موفق فضایی در دنیا توسط این پرتابگر صورت گرفته است.

این ماهواره در پُر استفاده ترین ماهواره‌های دنیا از نظر مأموریت قرار می‌گیرد که همان بحث تهیه تصویر از سطح کره زمین است. زمانی که از تصویر برداری ماهواره‌ای سخن به میان می‌آید مشخصاً مهم‌ترین بحث میزان کیفیت تصاویر تهیه شده توسط ماهواره مورد نظر است. عدد مورد نظر در خصوص «ماهواره خیام» ۱ متر است؛ این عدد هر چقدر کوچک‌تر باشد به معنی تصاویر با کیفیت تر است.

این نکته نیز حائز اهمیت است که برخی از شرکت‌های تجاری تصاویر ماهواره‌ای با کیفیت ۵۰، ۳۰ و ۲۵ سانتی متر را نیز به فروش می‌رسانند، اما این خدمات برای یک مشتری مثل ایران، به دلیل تحریم‌های ظالمانه غرب ممکن نیست، ضمن آنکه بحث ارائه اطلاعات قدیمی یا دستکاری شده نیز نباید دور از ذهن باشد.

وظیفه خیام چیست؟

حال این پرسش مطرح می‌شود، ماهواره‌ای که از این ویژگی‌ها برخوردار است چه وظیفه‌ای برعهده دارد؟

«حسین دلیریان» کارشناس مسائل دفاعی ضمن بیان این مطلب، می‌گوید: ماهواره خیام یک ماهواره سنجشی با دقتی بسیار خوب است که می‌تواند در پایش جغرافیای ایران و فراجغرافیا بسیار کاربردی باشد و خدماتی به کشورمان در حوزه‌های مختلف مقابله با بلایای طبیعی، مسائل زیست محیطی و… ارائه دهد که تاکنون هیچ ماهواره‌ای چنین خدماتی ارائه نداده است.

«خیام» می‌تواند در پایش جغرافیای ایران و فراجغرافیا بسیار کاربردی باشد و خدماتی به کشورمان در حوزه‌های مختلف مقابله با بلایای طبیعی، مسائل زیست محیطی و… ارائه دهد که تاکنون هیچ ماهواره‌ای چنین خدماتی ارائه نداده است

«عمران مرادی» پژوهشگر علوم فضایی هم با بیان اینکه «خیام» از نوع ماهواره‌های سنجش از راه دور است، اظهار کرد: ماهواره‌های سنجش از دور، نقش بسیار مهمی در زندگی انسان‌ها دارد.

وی با بیان اینکه یکی از مشکلاتی که امروز در حوزه کشاورزی با آن روبه‌رو هستیم، مدیریت دقیق منابع آب است، می‌گوید: عملاً امروزه مدیریت منابع آبی اهمیت بالایی دارد که برای این کار می‌توان از ماهواره‌های سنجش از راه دور بهره برد.

این پژوهشگر علوم فضایی با بیان اینکه با استفاده از ماهواره‌های سنجش از راه دور، می‌توانیم مسائل مرتبط با کشاورزی را مدیریت، گستره جنگل‌ها را شناسایی، خشکسالی‌ها را تشخیص و وضعیت گیاهان یک منطقه را بررسی کنیم، گفت: یکی دیگر از کاربردهای ماهواره‌های سنجش از راه دور مدیریت حوادث غیرمترقبه است؛ درواقع هنگامی که حوادثی مانند سیل رخ می‌دهد اگر بخواهیم برای تشخیص صدمات این حوادث از مناطق آسیب‌دیده بازدید کنیم قطعاً دقت لازم را نخواهیم داشت، اما با استفاده از ماهواره‌ها می‌توانیم این مسائل را با دقتی ویژه مدیریت کنیم.

استفاده از داده‌های ماهواره‌ای؛ فرصت جدید برای خلق خدمات مکان‌محور

نکته دیگر پیرامون ماهواره «خیام» داده‌هایی است که می‌تواند در خدمت رونق اقتصاد دیجیتال کشور و کسب و کارهای وطنی قرار دهد و این موضوع خود، اهمیت پرتاب این ماهواره را نشان می‌دهد.

«مجتبی توانگر» نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه خیام باهوش، اطلاعات دقیقی را برای اولین بار از سرتاسر زمین به دانشمندان ما می‌دهد، گفت: امیدوارم داده‌های ناب آن هرچه زودتر در خدمت رونق اقتصاد دیجیتال کشور و کسب و کارهای وطنی قرار بگیرد.

وی با اشاره به اینکه استفاده از داده‌های مکانی و ماهواره‌ای فرصت‌های جدیدی برای خلق خدمات مکان‌محور و استفاده از فن‌آوری‌های نوظهور هوش مصنوعی و اینترنت اشیا را فراهم می‌کند، می‌گوید: دسترسی به داده‌های سنجشی ماهواره‌ای برای کاربردهایی نظیر مدیریت منابع طبیعی و اقتصاد هوشمند در حوزه کشاورزی حیاتی است.

نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: در عین حال دیپلماسی دیجیتالی دولت، امکان مشارکت راهبردی در طرح‌های توسعه فضایی را برای ما هموار کرد. سال‌ها کشور منتظر این فرصت بود و قطعاً ایران قوی حاصل این تعاملات بین‌المللی با کشورهایی ست که منافع مشترک علیه هژمونی نظام سلطه دارند.»

با توجه به تبیین مأموریت خیام، این سوال ایجاد می‌شود که آیا ما در ایران کنترل مشخصی روی این ماهواره داریم یا امنیت ارتباطی برای ما در دریافت تصاویر از این ماهواره وجود دارد یا خیر؟

دلیریان کارشناس مسائل دفاعی در پاسخ به این سوال می‌گوید: برای پاسخ باید به اواسط دهه ۸۰ برگردیم. روزهایی که متخصصان و دانشمندان ایرانی گام مهمی در طراحی و تولید ماهواره برداشتند و «ماهواره مصباح» را بعد از چند سال تلاش شبانه روزی ساختند، اما در آن سال‌ها یک مشکل بسیار مهم، دست ما را بسته بود!

وی خاطرنشان کرد: مشکل این بود که، کارستانی که دانشمندان صنعت فضایی ایران با ساخت ماهواره مصباح کرده بودند، به دلیل نداشتن پایگاه پرتاب، موشک ماهواره بر و زیر ساخت‌های پرتاب، داشت ابتر می‌شد تا اینکه مسئولان وقت، تصمیم گرفتند این مشکل را با ایتالیا حل کنند.

کارشناس مسائل دفاعی تاکید می‌کند: تصمیم بر این شد که چون ما هیچ زیرساختی برای پرتاب ماهواره مصباح نداشتیم، مصباح به ایتالیا داده شد تا آنها برایمان پرتاب کنند. ایتالیایی‌ها هم بعد از چند سال بازی درآوردند و بهانه تراشی، نهایتاً ماهواره را که به فضا پرتاب نکردندهیچ، آن‌را هم پس ندادند! به این علت که برای آن مهم نبود و نمی‌خواست ایران رشد کند.

دلیریان تصریح کرد: اما حالا، کار به جایی رسیده که سایوز مشهور روس‌ها ماهواره پیشرفته ایرانی را با افتخار به فضا می‌برد و در مدار قرار می‌دهد و روسیه با افتخار از همکاری با ایران در حوزه فضایی سخن می‌گوید.

وی گفت: عرصه فضا از طریق همین همکاری‌های بین المللی در حال پیشرفت است و ایران به عنوان یکی از قدرت‌های منطقه‌ای در حوزه فضایی، حرف‌های زیادی در این حوزه دارد.

از سوی دیگر پیرامون نحوه همکاری ایران و مسکو جهت پرتاب «خیام» این نکته یادآوری می‌شود که، ایستگاه کنترل و بهره برداری ماهواره خیام در خاک ایران است و از لحظه پرتاب در روز اول نیز کلیه فرامین مربوط به کنترل و به کارگیری این ماهواره صرفاً توسط ایستگاه ایرانی به ماهواره ارسال می‌شود و تصاویر آن هم توسط ایستگاه‌های موجود در خاک ایران دریافت می‌شود. همچنین کلیه فرامین و داده‌هایی که به ماهواره ارسال و یا از آن دریافت می‌شود توسط یک ماژول رمزنگار، رمزگذاری می‌شود که این ماژول توسط ایران تهیه و در ماهواره قرار گرفته است و کلید آن نیز در دست ایران است.

می‌توانیم هرماه یک پرتاب داشته باشیم

البته در این بین برخی دیگر بر توانایی صنعت دفاعی و فضایی ایران تاکید می‌کنند و می‌گویند پرتاب ماهواره خیام با پرتابگر سایوز اتفاق خوبی است، اما ذوق زدگی برای آن اشتباه است! ایران نباید برای ساخت و پرتاب ماهواره به کشورهای دیگر وابسته باشد!

محسن مقصودی فعال رسانه‌ای ضمن بیان این مطلب در حساب کاربری خود در توئیتر، نوشت: اگر در ۱۰ سال گذشته به اندازه کافی از صنعت فضایی ایران و دانشمندانش حمایت شده بود، امروز باید ماهواره‌هایی نظیر خیام را خودمان پرتاب می‌کردیم و دستاوردهای بزرگ‌تری را جشن می‌گرفتیم.

موضوعی که با تأیید حجت الاسلام سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور هم قرار گرفت؛ او در ۱۹ مرداد در جلسه هیئت دولت با اشاره به اهمیت دانش هوا-فضا به عنوان پیشران برای کمک به توسعه کشور در حوزه‌های مختلف، اعلام کرد: «دولت سیزدهم بنا دارد عقب ماندگی‌ها در این حوزه را جبران کند و در آینده شاهد رونمایی از دستاوردهای جدیدی در این زمینه خواهیم بود که کمک شایانی به محیط زیست، اکتشافات معدنی، مدیریت مخاطرات طبیعی و پایش مرزها می‌کند.»

مقصودی در ادامه مطلب خود آورده است: نباید مسئولان فضایی ما گمان کنند با سفارش و پرتاب ماهواره توسط خارجی‌ها، به اندازه پرتاب بومی و داخلی تشویق خواهند شد و می‌توانند عکس یادگاری بگیرند! این تصویر ممکن است کم کم مسیر صنعت فضایی را خدایی ناکرده به سمت وابستگی به خارج تغییر دهد!

این فعال رسانه‌ای با بیان اینکه ایران می‌تواند با برنامه درست، مثل صنعت پهپاد، خودش مرجع پرتاب ماهواره‌های کشورهای دیگر بشود، نوشت: شرط آن این است که به جای هرسال یک پرتاب آزمایشی در ایران، هرماه یک پرتاب داشته باشیم و این مهم تنها با سازماندهی پاسخگو و با بهره مندی از مدیران متخصص انقلابی و جهادی ممکن است.

بومی سازی این فناوری هم به لحاظ اقتصادی به مراتب به صرفه‌تر و سودآورتر است و هم به لحاظ راهبردی برای ایران یک ضرورت انکار ناپذیر. تنها در صورت داشتن یک برنامه عملیاتی بومی با بودجه و زمان بندی مشخص و پاسخگو ست که همکاری‌های خارجی هم در جای خودش معنادار می‌شود.

چرا پرتاب «خیام» اهمیت دارد؟

سوال دیگر که در این مجمل باید بررسی شود و البته در بخشی از گزارش به آن پرداخته شد «اهمیت پرتاب خیام است، چرا پرتاب آن اهمیت دارد؟»

آنچه مشخص است، در حوزه غیر نظامی بحث‌هایی مثل رصد وضعیت اقلیم‌های مختلف محیط زیستی (برای نمونه تهیه تصاویر با کیفیت و به صورت و روزمره از بافت‌های جنگلی و مقابله با پدیده جنگل خواری)، تهیه تصویر ماهواره‌ای دقیق از مناطق حادثه دیده در جریان بلای طبیعی، رصد آتش سوزی‌ها و … از جمله کاربری‌های غیر نظامی این کلاس از ماهواره‌ها به حساب می‌آیند.

ارتقای بهره‌وری در حوزه کشاورزی، پایش دقیق منابع آبی کشور، مدیریت مخاطرات طبیعی، پایش تغییرات کاربری، ساخت و سازهای غیر مجاز و مقابله با زمین خواری، پایش مخاطرات زیست محیطی، پایش معادن و اکتشافات معدنی، پایش مرزهای کشور و بسیاری از کاربردهای دیگر از جمله کاربردهای داده‌های دریافت شده از این ماهواره خواهد بود.

می‌توان محورهای مطرح شده در این گزارش را در ۸ محور اساسی در قالب کارکردهای ماهواره «خیام» اعلام کرد:

۱- تهیه داده‌های مورد نیاز آمایش مجدد سرزمینی در بخش نقشه‌های کاربردی جغرافیایی و نیز مناطق مناسب برای توسعه شهرهای جدید و وضعیت فعلی توسعه و گسترش نواحی شهری و رخدادهای جمعیتی و راه‌های مناطق روستایی

۲- پایش انواع مناطق زیست‌محیطی و جنگلداری و مراتع، نمایش و تهیه نقشه پوشش جنگلی، ارزیابی حجم و کیفیت جنگل، ارزیابی مناطق زراعی، تهیه نقشه مراتع برای استفاده دام‌ها

۳- پایش منابع آبی شامل شناسایی و تفکیک حوزه‌های آبخیز، تهیه نقشه پوشش برف و پیش‌بینی میزان آب حاصل از ذوب شدن برف و یخ، مطالعات در زمینه زهکشی مناسب، تهیه نقشه منابع آب‌های سطحی، مطالعات جزر و مد، شناسایی رودخانه‌ها و شبکه‌های آبی

۴- بررسی بلایای طبیعی شامل نمایش سیل و نزدیکی زمان وقوع آن (در صورت تأمین تصاویر در بازه‌های کوتاه)، ارزیابی خسارات ناشی از بلایای طبیعی (سیل، طوفان و زلزله و…)، ارزیابی آسیب‌های ناشی از آتش‌سوزی جنگل‌ها

۵- کشاورزی شامل ارزیابی وضعیت محصول، ارزیابی میزان خشکسالی، میزان امراض و آفت‌های گیاهی، نمایش گونه‌های مختلف گیاهی، تعیین سطح زیر کشت، نظارت بر رشد محصولات در عرصه کلان کشور

۶- خاک‌شناسی شامل شناسایی اراضی شور، شناسایی باتلاق‌ها، تخمین مواد موجود در خاک، مطالعه بافت سطحی خاک، مطالعه رطوبت خاک

۷- زمین‌شناسی شامل تهیه نقشه زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی، مطالعات اکتشاف معدنی از قبیل نفت، ذغال‌سنگ، الماس، طلا و غیره، نمایش گدازه‌های زیرزمینی و فوران آتشفشانی، مطالعات در زمینه زمین‌لرزه و جابه‌جایی پوسته زمین و رانش زمین، بررسی مناطق کویری و بیابانی جهت فرسایش و پیشروی کویر

۸- مطالعات زیست‌محیطی شامل مطالعات در زمینه تنوع زیست‌محیطی و ارزیابی محیط، تجزیه و تحلیل نمودن زیستگاه حیات وحش، شناسایی لکه‌های نفتی و سایر آلودگی‌ها، شناسایی اثر پدیده‌های مختلف به‌روی محیط زیست

اعلام سخنگوی دولت مبنی بر دستور کار دولت سیزدهم برای ساخت سه نسخه دیگر از خیام با مشارکت دانشمندان ایرانی، حاکی از عزمی جدی برای حضور قوی‌تر ایران در عرصه‌های فضایی است.