چرا دالان زنگزور مهم است؟

دالان ادعایی زنگزور در صورت اجرا یک دالان حمل و نقل 36 کیلومتری است که از جمهوری آذربایجان شروع می شود و با امتداد در جنوب ارمنستان تا نخجوان ادامه دارد. گشایش این دالان، باعث قطع دائم مرزهای ایران و ارمنستان می‌شود. از این رو در معنای وسیع، زنگزور دالانی ژئوپلتیکی است که استان آذربایجان شرقی در ایران را از مسیر ترانزیت ترکیه به باکو حذف می‌کند اما این تنها علت پرداختن به بحث دالان زنگزور نیست. چند دلیل اهمیت موضوع از این قرار است:

خط قرمز ایران 

روس ها خواهان پذیرش زنگزور از طرف ایران پیش از امضای توافق نامۀ راهبردی شده اند. این مسئله با تاکید مقام معظم رهبری در دیدار جداگانه پوتین و اردوغان مبنی بر اینکه ایران با تغییرات ژئوپلیتیکی در قفقاز مخالفت خواهد کرد، مطرح شده و مقامات کشورمان بارها بر خطوط قرمز در این خصوص تاکید کرده‌اند.

کانون جدید بحران علیه ایران 

بعد از فروپاشی شوروی، قفقاز و آسیای مرکزی، یکی از کانون های مهم همکاری ایران و روسیه بوده است. معادلات سیاسی و امنیتی قفقاز و آسیای مرکزی در طول چهار سال اخیر تحت تاثیر جنگ دوم و سوم قراباغ در سالهای ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ و تبعات جنگ اوکراین (۲۰۲۲) دچار تغییرات اساسی شده است. نشانه های واضح و روشنی وجود دارد که جنگ دوم قراباغ، طرحی بین المللی از طرف اعضاء ناتو برای ایجاد تغییرات ژئوپلتیک با هدف استقرار نظم مطلوب غرب در قفقاز جنوبی بود. می توان گفت منطقه قفقاز تنها کانون جغرافیایی است که با سه قدرت مهم حامی نظم چند قطبی یعنی روسیه، چین و ایران همسایه می باشد و با توجه به ظرفیت های ژئوپلتیکی، تزانزیتی، انرژی، تجاری، تمدنی و اجتماعی این مناطق، استقرار هر نظم غربی ، زمینه ساز شکل گیری کانون های جدید بحران علیه ایران، روسیه و چین خواهد بود. 

پیشروی ناتو

با توجه به تشدید اقدامات مداخله جویانه کنشگران فرامنطقه ای با محوریت امریکا، انگلیس و رژیم صهیونیستی، با هدف پیشروی ناتو تا ارمنستان، زمینه سازی برای اجرای آخرین مرحله گسترش ناتو به سوی شرق باعث افزایش تهدید مشترک ایران و روسیه شده است. دالان تورانی ناتو در جنوب ارمنستان در پوشش دالان زنگزور به منظور محقق ساختن فتنه دالان تورانی مطرح شده تا از این طریق علاوه بر موازنه سازی علیه سازمان همکاری های شانگهای، به عنوان اهرم فشاری علیه ایران بکار رود.

کاهش اهمیت ژئوپلتیک 

ایجاد کریدور زنگزور بر کاهش اهمیت ژئوپلتیکی ایران در سطح منطقه تاثیرگذار خواهد بود. افتتاح این دالان مزیت‌های ارتباطی زیادی برای ترکیه و کشورهای تُرک آسیای میانه و قفقاز خواهد داشت اما اهمیت ارتباطی و ژئوپلتیکی ایران را برای ترکیه و جمهوری آذربایجان تحت تاثیر قرار خواهد داد که از آن به خفگی ژئوپلتیک نام می برند.

کارزار تنبیهی

ارمنستان در تلاش است تا از روسیه جدا شود و به آغوش امریکا پناه ببرد و مسکو مصمم است این اجازه را نداده و ارمنستان را به مدار خود بازگرداند. به نظر می رسد ایروان با درس گرفتن از اوکراین در خروج سریع از مدار اختیارات روسیه، قدم به قدم به سمت غرب پیش رفته است. ارسال سیگنال هایی از طرف ارمنستان مبنی بر اینکه می‌خواهد از توافق هسته‌ای با روسیه عقب نشینی کند و این که ایروان به دنبال گزینه ایالات متحده برای ساخت نیروگاه جدید است، نشان می دهد آینده انرژی هسته‌ای در ارمنستان به‌سرعت به‌عنوان یک موضوع تنش برانگیز دیگر میان رهبران ارمنستان و روسیه در حال ظهور است. مطابق با ادامه چرخش ژئوپلیتیک ارمنستان از روسیه به سمت غرب، مقامات ارشد دولت ارمنستان در ماه ژوئیه شروع به اعلام این خبر کردند که در حال مذاکره با مقامات آمریکایی برای ساخت یک نیروگاه جدید هستند. برای ارمنستان، نیروگاه جدید نشان دهنده فرصتی برای دستیابی به جدایی نمادین از روسیه و کاهش نگرانی‌های واقعی وابستگی انرژی به کرملین است. این در حالی است که بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، ارمنستان در حال حاضر برای تامین ۸۰ درصد نیاز انرژی خود از روسیه سوخت فسیلی وارد می‌کند. بنابراین با وجود استقرار گام به گام سامانه های دفاعی غربی در ارمنستان، روسیه برای ایجاد کارزار تنبیهی، موضوع زنگزور را به عنوان یک تقاضای فوری مطرح کرده و انتظار دارد پاسخی ملموس از ایروان کسب کند و بنظر می رسد اگر پاسخ مورد نظر را از ارمنستان دریافت نکند، گزینۀ برافروخته شدن آتش را مقابل ارمنستان قرار خواهد داد.

نقش آذربایجان 

در این بین پذیرش حاکمیت آذربایجان بر زنگزور از طرف ارمنستان و صرفنظر کردن ارمنستان از حق حاکمیتی خود نیز دارای اهمیت است. نکته کلیدی در این جا دالان زنگزور است. به احتمال زیاد اولین ضربه به ارمنستان از زنگزور وارد خواهد شد. روسیه علاقه‌مند به مشارکت جمهوری آذربایجان به عنوان دشمن ارمنستان در این کارزار تنبیهی است. با این حال ورود آذربایجان به چنین بازی بزرگ و خطرناکی منطقی به نظر نمی‌رسد و ممکن است اوضاع از کنترل خارج شده و برای باکو خطرناک باشد.

تبعات خروج ارمنستان از پیمان امنیت جمعی 

از بسیاری جهات، ارمنستان، تحت رهبری پاشینیان، به «نقطه بی بازگشت» در رابطه با پیمان امنیت جمعی که یک ائتلاف امنیتی تحت تسلط روسیه است، رسیده. پیش از این، رئیس پارلمان ارمنستان این اتحاد را “تفنگی که شلیک نمی‌کند” نامیده بود. ارمنستان اکنون راهی را طی می‌کند که آذربایجان و گرجستان دو دهه پیش طی کرده و در سال ۱۹۹۹ از پیمان امنیت جمعی خارج شدند. اگر ایروان از این تصمیم پیروی کند، تعداد اعضایی که تحت پیمان امینت جمعی هستند، به ۵ کشور روسیه، بلاروس، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان کاهش می‌یابد. تصمیم به توقف مشارکت ارمنستان منجر به بسته شدن و خروج نیروهای روسی از دو پایگاه نظامی در ایروان و گیومری خواهد شد. با خروج رسمی ارمنستان، سازمان پیمان امنیت جمعی کنترل قفقاز جنوبی را از دست خواهد داد و روسیه هیچ پایگاه نظامی دیگری در این منطقه قفقاز جنوبی نخواهد داشت. ایران می تواند جایگزین قابل اعتماد و پایداری برای ارمنستان باشد. اگرچه تهران تضعیف روابط ارمنستان با روسیه و خروج احتمالی از CSTO را نامطلوب می‌داند زیرا چنین اقداماتی ممکن است به تضعیف اتحاد نانوشته ایران، ارمنستان و روسیه و افزایش نفوذ غرب و ناتو در قفقاز جنوبی کمک کند. این تغییرات به شدت توازن قوا در قفقاز جنوبی را به ضرر ایران و روسیه و به نفع آذربایجان، ترکیه و غرب تغییر خواهد داد. در این شرایط اگر ارمنستان از CSTO خارج شود، ایران تلاش خواهد کرد روابط نزدیک خود را با تنها همسایه مسیحی خود حفظ کند. حفظ مرز ۴۰ کیلومتری (۲۵ مایلی) با ارمنستان یک اولویت استراتژیک برای ایران است که مخالفت آشکار با کریدور زنگزور نمونه بارز آن در سال‌های اخیر است. در طول سه دهه گذشته مرزبانان روسیه مسئولیت امنیت این مرز را بر عهده داشتند. اگر این نیروها از ارمنستان خارج شوند، ایران ترجیح می‌دهد نیروی خارجی دیگری جایگزین آنها نشود و مرزبانان ارمنی در این مرز مستقر شوند.