(روزنامه اطلاعات ـ 1395/06/23 ـ شماره 26536 ـ صفحه 12)
در ادامه اين يادداشت آمده است: اسلام کريم اف، رئيس جمهور ازبکستان که به مدت حدود 25 سال رهبري اين پرجمعيت ترين کشور آسياي مرکزي را بر عهده داشت، در سن 78 سالگي درگذشت. کريم اف که از زمان استقلال ازبکستان تاکنون به عنوان رئيس جمهوري در رأس اين کشور قرار داشت، پيش از فروپاشي شوروي به عنوان رهبر حزب کمونيست اين کشور مشغول فعاليت بود.
در پي کسب استقلال، وي توانست به مرور دولت خود را بر مبناي کنترل شديد و سخت گيرانه سياسي و امنيتي در داخل، تلاش براي برقراري موازنه ميان روسيه و غرب در خارج و همچنين گسترش تدريجي اختيارات رياست جمهوري، استوار سازد.
با توجه به همين ملاحظات، نخستين پرسشي که در پي اعلام اخبار اوليه مربوط به فوت کريم اف در محافل مختلف بروز کرد، اين بود که چه کسي پس از وي، هدايت اين کشور را که تاکنون رنگ رهبر ديگري را به خود نديده، بر عهده خواهد گرفت.
چه کسي جانشين کريم اف خواهد شد؟
بلافاصله پس از اعلام رسمي خبر درگذشت کريم اف، مطابق قانون اساسي ازبکستان، نعمت الله يولداشف، رئيس مجلس سناي اين کشور به عنوان کفيل رياست جمهوري زمام امور کشور را به طور موقت در دست گرفت تا ظرف مدت حداکثر سه‌ماه، زمينه را براي برگزاري انتخابات رياست جمهوري فراهم کند.
در اين ميان، يکي از گزينه‌هايي که از مدت ها پيش به عنوان جانشين احتمالي کريم اف از وي ياد مي شد، دختر وي، «گلناره کريموا» است. گلناره 44 ساله که به جز در اختيار داشتن همزمان چند مقام دولتي، خواننده و طراح جواهرات نيز هست، همواره به عنوان يکي از گزينه ها مطرح بوده است.
با اين حال، وي از سال 2014 به دستور پدر خود در حصر خانگي قرار دارد و توئيت هايي که در اين مدت منتشر کرده، از وجود جنگ قدرت در خانواده پدري اش حکايت دارد. افزون بر اين، تحليلگران اشاره مي‌کنند که در يک جامعه کاملاً مردسالار همچون ازبکستان، گلناره بختي براي رسيدن به رياست جمهوري ندارد.اما در حال حاضر، جدي ترين گزينه براي جانشيني کريم اف، شوکت ميرضيايف است که از سال 2003 تاکنون، نخست وزيري ازبکستان را در اختيار داشته است.
ميرضيايف 59 ساله به واسطه پيوندهايي که با سرويس هاي اطلاعاتي ازبکستان و روسيه دارد شناخته شده است؛ امري که مشخصاً مي تواند بخت وي را براي رسيدن به جايگاه رياست جمهوري افزايش دهد. رستم عظيم اف، فردي است که از وي به عنوان رقيب احتمالي ميرضيايف نام برده مي شود. عظيم اف، معاون نخست وزير و وزير سابق اقتصاد ازبکستان است که به توانايي خود در کاربرد زبان انگليسي و پيوندهاي نزديکش با مقامات غربي شناخته مي شود.
البته اخيراً و همزمان با وخيم تر شدن حال کريم اف، شايعاتي درباره بازداشت وي منتشر شده و مدتي است که عکس و ويدئويي از وي نيز منتشر نشده است.
پيامدهاي داخلي درگذشت کريم اف
ازبکستان، همچون اکثر قريب به اتفاق جمهوري هاي آسياي مرکزي – به جز قرقيزستان – به عنوان کشوري شناخته مي شود که در آن، يک مقام ارشد دوران کمونيسم، خود را به عنوان رهبر بلامنازع کشور مطرح کرده و تا زمان مرگ، قدرت را در دست خود نگه داشته است. آنچه رخ داد، مشابه روندي بود که در سال 2007 و در پي مرگ صفر مراد نيازاف، در کشور همسايه ازبکستان، يعني ترکمنستان روي داد.
با اين حال، همچون مورد ترکمنستان، در رابطه با ازبکستان نيز انتظار نمي رود که درگذشت رهبر ديرپاي کشور، به وقوع بي ثباتي سياسي و يا در سمت ديگر ماجرا، به تحولي عظيم و قابل توجه از نظر حرکت به سوي مردمسالاري منجر شود.
اين امر بدان سبب است که در کشورهايي چون ازبکستان، ساختارهاي سياسي در پيوند با ساختارهاي امنيتي و همچنين شبکه هاي حامي اقتصادي و سياسي داخلي و خارجي، خود را به طور کامل مستحکم ساخته و اصولاً گزينه هاي بديل براي رهبري کشور نيز در داخل همين ساختار رشد کرده و قدرت گرفته اند و به همين سبب، طبيعتاً نسبت به حفظ آن متعهد هستند.
با اين وجود – باز هم همچون مورد ترکمنستان – مي توان انتظار داشت که رئيس جمهوري جديد ازبکستان در تلاش براي کسب و تثبيت حمايت مردمي و کسب وجهه‌اي عمومي براي خود، دست به اصلاحاتي محدود و کنترل شده در عرصه هاي اقتصادي و اجتماعي – نه سياسي – بزند؛ زيرا به طور طبيعي، هرکه جانشين کريم اف باشد، فاقد جنبه کاريزماتيکي خواهد بود که وي در طول بيش از دو دهه در ميان بخش مهمي از جامعه ازبکستان کسب کرده بود.
با اين حال، يک تهديد عمده نيز وجود دارد و آن، اين است که گروه هاي تروريستي و افراط گراي آسياي مرکزي که طي يکي دو سال اخير و به واسطه قدرت گيري داعش در خاورميانه، جاني تازه يافته و در پي فعاليت برآمده اند، تلاش کنند از وضعيت دوره گذار فعلي در ازبکستان استفاده کرده و اقداماتي را در اين کشور انجام دهند. بايد خاطرنشان کرد که ازبکستان از ابتداي استقلال، به عنوان مقر اصلي گروه هاي افراط‌گرا در آسياي مرکزي شناخته شده است.
پيامدهاي خارجي درگذشت کريم اف
همان گونه که اشاره شد، کريم‌اف سعي داشت سياست خارجي خود را بر مبناي برقراري موازنه ميان روسيه و غرب تنظيم کند اما در عمل، اين تلاش در قالب يک سياست خارجي ناپايدار و متغير نمود پيدا کرد.
ازبکستان که در پي آغاز عمليات آمريکا در افغانستان در سال 2001 سعي داشت از طريق همراهي با واشنگتن، موقعيت خود را در منطقه بهبود بخشد، در سال 2005 و به واسطه انتقادات حقوق بشري کشورهاي غربي، بار ديگر به آغوش روسيه بازگشت؛ اما کمتر از يک دهه بعد، از پيمان امنيت دسته جمعي که تحت رهبري مسکو قرار دارد نيز خارج شد.
در اين شرايط، انتظار مي رود رئيس جمهوري جديد به دليل نياز خود به کسب مقبوليت در عرصه خارجي و ايجاد پايگاه حمايتي بين‌المللي براي دولت خود، رويکردي منطقي تر و باثبات تري را در پيش بگيرد که اوج و فرودهاي دوران کريم اف در آن کنار گذاشته شود. در صورت تحقق اين روند، مي توان انتظار داشت که روابط ازبکستان با ايران نيز که طي سال هاي اخير به دليل بدبيني هاي بي پايه طرف ازبکي همواره در شرايط انجماد قرار داشته، جان تازه اي يافته و به سوي تعامل بيشتر سوق پيدا کند.
کريم اف از دوران شوروي تاکنون
پرونده عمر اسلام کريم اف يکي از بازمانده هاي حاکمان دوران شوروي در جمهوري هاي آسياي ميانه در 78 سالگي بسته شد و بدين ترتيب تاريخ 26 ساله حکومت پيوسته وي بر ازبکستان از دوران کمونيستي تاکنون پايان يافت.
به گزارش ايرنا، «اسلام عبدالغني يويچ کريم اف» که در سمرقند از پدر و مادري تاجيک بدنيا آمد، در رشته هاي اقتصاد و مهندسي مکانيک در مدرسه پلي تکنيک آسياي ميانه و انستيتو اقتصاد ملي تاشکند زمان شوروي سابق تحصيل کرد.وي سال 1983 به عنوان وزير اقتصاد ازبکستان جمهوري وقت شوروي و سپس سال 1986 نايب رئيس شوراي وزيران و رئيس اداره برنامه ريزي دولتي شد. کريم اف سال 1991 استقلال اين جمهوري را از شوروي اعلام کرد و چندي بعد نيز در اولين انتخابات با 68درصد آرا نخستين رئيس جمهوري کشور مستقل ازبکستان شد.ازبکستان در آسياي ميانه داراي مرز مشترک با افغانستان، تاجيکستان، ترکمنستان، قرقيزستان، و قزاقستان به پايتختي تاشکند است که حدود 449 هزار کيلومتر مربع مساحت و بيش از 31 ميليون و 500 هزار نفر جمعيت دارد.
گذار از شوروي
کريم اف از زمان اعلام استقلال که با برگزاري همه پرسي همراه شد، رياست جمهوري را بر عهده گرفت و با درک موقعيت لرزان کشور نوپاي ازبکستان در عرصه هاي مختلف به ويژه سياسي و اقتصادي و همچنين پا برجا بودن پيوندهاي امنيتي و نظامي دوران کمونيسم با بوريس يلتسين رئيس جمهوري وقت روسيه روابط بسيار خوبي برقرار کرد که همچنان تا سال هاي دهه 90 ميلادي ادامه يافت.
رئيس جمهوري فقيد ازبکستان در اين سال ها توانست زيرساخت‌هاي لازم را سازماندهي کند و پس از پيشرفت‌هاي نسبي، وابستگي‌هاي آشکار خود را به روسيه کاهش داد ولي هنوز هم از روابطي بسيار پويا با مسکو برخوردار است.
روابط خارجي
کريم اف در دوره مسئوليت خود هر چند توانست مشکلات فراوان اداري، اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي را که پس از جدا شدن از پيکره شوروي شکل گرفت با موفقيت نسبي سپري کند، ولي همزمان نيز در معرض بسياري از انتقادها قرار گرفت.ازبکستان در دوره طولاني حکومت رئيس جمهوري تازه درگذشته زير فشار غرب و شرق بود و در اين ميان براي روسيه به عنوان ميراث دار شوروي نيز يک حريم تاريخي به شمار مي رفت.
مواضع و کارنامه کريم اف نشان مي دهد که توانست با درک نسبي اين واقعيت ها يک موازنه ايجاد کند و همزمان روابطي راضي کننده با مسکو و اشنگتن داشته باشد، ولي از نگاه کارشناسان در برخي موارد با وجود حرکت هاي رفت و برگشتي مکرر، نتوانست تعادل در سياست خارجي را حفظ کند و بيشتر اميدوار به کسب حمايت هاي غربي شده بود.
دوري نسبي از روسيه
ازبکستان هر چند به عضويت سازمان پيمان امنيت جمعي که تشکيلاتي امنيتي و نظامي متشکل از چند جمهوري شوروي سابق از جمله روسيه است درآمد، اما حضور اين کشور دو بار با دستور کريم اف تعليق شد تا اينکه سال 2012 به صورت کامل پايان عضويت خود را اعلام کرد.
اقدام ديگري که در دوران کريم اف فاصله ازبکستان با روسيه را بيشتر کرد، پايان حضور تاشکند در جامعه اقتصادي اورآسيا متشکل از چند جمهوري شوروي با محوريت مسکو بود که سال 2006 به حضور دو ساله خود در اين اتحاديه پايان داد.اکنون ازبکستان فقط در دو سازمان اصلي جامعه همسود متشکل از چند جمهوري شوروي و همچنين سازمان فرامنطقه اي همکاري شانگهاي عضويت دارد که روسيه از تشکيل دهندگان اصلي آنها است.
حکومت پيوسته
کريم اف با تغيير قانون اساسي ازبکستان زمينه تداوم حکومت خود را فراهم کرد. مارس 1995 همه پرسي افزايش دوره حکومت وي تا سال 2000 برگزار شد که با راي 99،6 درصد شرکت کنندگان در راي گيري تائيد شد.ژانويه 2002 نيز همه پرسي ديگري انجام گرفت و برپايه نتيجه آن دوره مسئوليت رياست جمهوري از پنج سال به هفت سال افزايش يافت تا اينکه کريم اف با فروبستن چشم از جهان و 26 سال رياست جمهوري به آن پايان داد.
بحران‌هاي منطقه‌اي و گرايش‌هاي بيشتر به غرب
کريم اف از سال 2000 به بعد هر چند تلاش بيشتري براي نزديک شدن به غرب به ويژه آمريکا انجام داد، از توسعه روابط و همکاري ها با کشورهاي پيرامون ازبکستان و منطقه به ويژه روسيه و چين غفلت نکرد.
تاشکند پس از لشکر کشي آمريکا به افغانستان در اقدامي که براي برخي جمهوري هاي شوروي سابق رويکردي جسورانه تلقي مي شد، پايگاه نظامي خان آباد را براي ترانزيت محموله هاي نظامي و غيرنظامي و حتي نيروهاي ارتش آمريکا براي پروازهاي رفت و برگشت به افغانستان در اختيار پنتاگون قرار داد.
بنا به گزارش هاي رسانه اي، آمريکا در اين مدت حتي افزون بر خان آباد در چارچوب يک توافق پنهاني از چند پايگاه ديگر ازبکستان براي پشتيباني نيروهاي خود و همچنين پيمان ناتو که در افغانستان مستقر هستند، استفاده مي کرد.اين کشور آسياي ميانه که بيشتر اقتصاد آن متکي به کشاورزي به ويژه پنبه و محصولات باغي است، نياز زيادي به درآمدهاي ارزي دارد که استفاده آمريکا از پايگاه هاي نظامي ازبکستان بخشي از آن را فراهم مي کرد.
فاصله‌گيري از آمريکا و همگرايي با مسکو پس از واقعه انديجان
حضور نظامي آمريکايي ها در ازبکستان هر چند براي روس ها نگران کننده بود، اما مقام هاي روسيه ترجيح مي دادند کمتر در اين زمينه اظهار نظر کنند و شايد از تقويت نيروي گريز از مسکو هراس داشتند که سبب شود تاشکند بيشتر به سوي غرب متمايل شود.
روسيه هر چند خواستار کاهش و حتي پايان حضور نظامي آمريکا و کم شدن فاصله سياسي خود با ازبکستان بود، ولي کمتر فرصتي براي پيشبرد اين نقشه فراهم مي شد تا اينکه واقعه شهر انديجان در سال 2005 توانست شرايط را دگرگون کند.
ازبکستان بارها هدف عمليات تروريستي با دهها کشته و همچنين شاهد حضور افراط گرايان در شهرهاي مختلف بود که بيشتر از خاک افغانستان و تاجيکستان نفوذ مي کردند.
واقعه انديجان از عمليات تروريستي 29 مارس 2004 در شهرهاي تاشکند و بخارا که 19 کشته برجا گذاشت، بسيار هولناک‌تر بود.
23 مارس 2005 ازبکستان بزرگ ترين حادثه اجتماعي تاريخ نوپاي خود را تجربه کرد و در حمله گروهي مسلح به زندان و مرکز پليس شهر انديجان، 2000 زنداني آزاد شدند که در جريان اين واقعه و همچنين بروز ناآرامي پيامدهاي آن 187 نفر کشته و حدود 300 تن زخمي شدند.
با وجود موفقيت دولت در کنترل اوضاع، اين رويداد ضربه اي بسيار بزرگ بر پيکره حکومت ازبکستان و همچنين سازمان هاي امنيتي اين کشور وارد کرد و همچنين هشداري براي روسيه درباره تهديدهاي پنهان بود.
پس از اين واقعه، ماه عسل سياسي و نظامي غرب به ويژه آمريکا با ازبکستان تقريبا قطع و غربي ها با طرح موضوع برخورد خشن با ناآرامي هاي انديجان، تحريم هايي عليه حکومت اين کشور برقرار کردند که سبب شد، کريم اف دوباره به سوي مسکو بازگردد و همزمان روابط خود را با اردوگاه غرب در زمينه هاي مختلف کاهش دهد.هر چند سطح اين همکاري ها خواسته مورد نظر روس ها نبود ولي راضي کننده به شمار مي رفت، زيرا نمي خواستند ازبکستان محل حضور گسترده نظاميان آمريکايي باشد.
مسکو حتي براي حفظ اتحاد نه چندان گسترده پس از واقعه انديجان، در برابر عضويت ازبکستان در سازمان غربگراي گوام با مشارکت جمهوري آذربايجان، اوکراين، مولداوي و گرجستان که تقريبا ائتلافي
ضد روسي بود، سکوت کرد و پس از مدت کوتاهي نيز تاشکند از اين ائتلاف مورد حمايت غرب و نگران کننده از نظر روسيه خارج شد.
با توجه به وجود تهديدهاي تروريستي در حال گسترش از افغانستان و حرکت تروريست‌هاي تکفيري از سوريه و عراق به کشورهاي مختلف به ويژه آسياي ميانه، کريم اف در سال هاي پاياني حکومت داري توسعه بيشتر روابط و همکاري ها با روسيه در عرصه هاي امنيتي را در دستور کار قرار داد.
همچنين مناسبات اقتصادي در حال رشدي بين دو کشور وجود دارد و کريم اف توانست روابط خارجي را در حالتي متمايل به روسيه در عرصه منطقه اي و امنيتي تنظيم کند، ولي همزمان بدون اينکه حساسيت اين کشور را تحريک کند، همکاري‌هاي ساختاري با غرب به ويژه آمريکا را رها نکرد و باراک اوباما رييس جمهوري اين کشور نيز بارها بر اهميت حفظ اين روابط تاکيد کرده است.
تروريسم تهديد اصلي
رئيس کميسيون امور بين‌المللي دوماي روسيه گفت : مسکو پس از درگذشت کريم اف نگران بروز بي ثباتي در ازبکستان به ويژه قدرت نمايي گروه هاي تروريستي و افراطي در اين کشور است.کنستانتين کاساچيف افزود: عواملي وجود دارد که اميد براي حفظ ثبات در دوره انتقالي در ازبکستان را به وجود مي‌آورد و همزمان نيز دلايل نگران‌کننده‌اي ديده مي‌شود.
گروه هايي وجود دارند که منافع آنها با يکديگر يا هر دولتي که بر سر کار بيايد مطابقت نمي کند و سرنوشت اين کشور و منطقه نيز به توانايي اين گروه ها براي رسيدن به توافق بستگي دارد.کاساچيف از افراط گرايان به عنوان خطر بالقوه ياد کرد و گفت: هرچند بسياري از بکستان بيرون رانده شده اند، اما شمار زيادي در پاکستان و افغانستان حضور دارند که با نخستين نشانه هاي هرج و مرج باز مي گردند و همزمان داعش و القاعده براي دوران پس از کريم اف خطرساز محسوب مي شوند.
آينده پيش رو
ازبکستان که در سال هاي پس از فروپاشي شوروي و اعلام استقلال فقط سياست هاي يک رئيس جمهوري را تجربه کرده در منطقه اي نه چندان آرام و روياروي تهديدهاي بزرگ امنيتي و تروريستي و همچنين شرايط حساسي قرار دارد.
مقام هاي ازبکستاني با درک اين حساسيت ها، التهاب هاي ناشي از درگذشت کريم اف را کنترل کرده و با همگرايي، نعمت الله يولداشف رئيس مجلس عالي (سنا) را به عنوان کفيل رياست جمهوري تا تعيين رئيس جمهوري جديد انتخاب کردند و همزمان نيز به گزارش رسانه ها، شوکت ميرزايف نخست وزير کنوني به عنوان شخصيت مورد احترام نزديکان کريم اف و نخبگان جامعه يکي از شانس هاي اصلي انتخاب به عنوان دومين رئيس جمهوري ازبکستان به شمار مي رود. ادامه دارد...
ش.د9502052