جنبش عدم تعهد در سال 1961 ميلادي ايجاد شد. بنيانگذاران جنبش عدم تعهد با در نظر داشتن شرايط ناشي از مناسبات قدرت دو قطبي حاكم بر روابط بين الملل، درصدد برآمدند نقش مستقلي براي اين گروه بندي جديد طراحي کنند.دکتر محمد حسن دريايي معاون مديرکل امورسياسي و امنيت بين الملل وزارت امورخارجه در خبرآنلاين نوشت،بر اين اساس آنها تلاش کردند بـا ايجاد اين نهاد، موضعي غير جانبدارانه در قبـال دو قدرت آمريكا و شوروي داشته و تصميمات مستقل به دور از تشنجات حاكم بر دوره جنگ سرد را در عرصه بين الملل اتخاذ کنند.
با توجه به ماهيت فعال و پوياي جنبش، اصول مترقي و قابل پيگيري جنبش در همه دوران ها و ضروت تداوم تلاش منسجم اعضا جهت حصول به اهداف اعلام شده، فروپاشي نظام دوقطبي نتوانست منطق ادامه حيات اين جنبش را زير سوال ببرد. در خلال 55 سال گذشته عليرغم افزايش اعضاي آن با تنوع جغرافيائي، ايدئولوژي، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، اهداف و اصول اوليه آن كماكان حفظ شده است.
جنبش عدم تعهد با درک دقيق و فهم ماهيت روابط بين الملل و اين واقعيت که اين تشکل عمدتاً يک نهاد فعال در ديپلماسي چند جانبه در عرصه سازمان ملل متحد و ساير سازمانهاي تخصصي بين المللي است، (عمدتاً در نيويورک، وين، ژنو و لاهه و دفتر يونسکو در پاريس) خود را به راحتي با تحولات بين المللي منطبق ساخته است و براي چالش‌هاي بين المللي در عرصه هاي مختلف و در بازه هاي زماني متفاوت راه حل و پيشنهادهاي خاص خود را ارائه کرده است. بدين ترتيب جنبش هم ابزار هماهنگي مواضع بين اعضاي جنبش در ارتباط با موضوعات سياسي و امنيت بين المللي بوده است و هم توانسته است به عنوان بازوي مذاکراتي کشورهاي در حال توسعه با کشورهاي توسعه يافته در مذاکرات بين المللي و روندهاي در حال شکل گيري ايفاي نقش موثر کند.
ايران و جنبش عدم تعهد
ايران به دليل عضويت در پيمان نظامي بغداد (سنتو) تا سال 1979 عضو جنبش عدم تعهد نبود. بعد از پيروزي انقلاب جمهوري اسلامي ايران، بر اساس اصول بنيادين و اوليه مندرج در سياست خارجي خويش ملهم از سياست «نه شرقي، نه غربي» در ششمين اجلاس سران جنبش عدم تعهد در هاوانا در سال 1358 به عنوان هشتاد و هشتمين دولت عضو جنبش عدم تعهد به اين جنبش پيوست و طي 37 سال عضويت در آن همواره به عنوان يكي از كشورهاي فعال و پيشرو در كليه نشست هاي جنبش عدم تعهد به ويژه اجلاس هاي سران و وزراي امور خارجه شركت داشته و در تدوين مواضع و تصميم‌هاي جنبش در خصوص مسائل و تحولات مهم بين‌المللي نقشي فعال ايفا کرده است.
اوج همکاري و فعاليت ايران در جنبش عدم تعهد متعلق به مقطع آغازين جنگ تحميلي عراق عليه جمهوري اسلامي ايران و تحرکات عراق در اين جنبش در سال 1983 همچنين بعد از طرح پرونده هسته‌اي ايران در آژانس بين المللي انرژي اتمي و اعمال تحريم‌هاي ظالمانه عليه کشورمان و سالهاي مذاکرات هسته‌اي با گروه 1+5 و رياست ايران بر عدم تعهد است.
ساختار جنبش عدم تعهد
رياست اين جنبش سه سال يکبار توسط اعضا انتخاب مي شود. اين جنبش فاقد دبيرخانه است اما دفتر هماهنگي بين اعضا در نيويورک وظيفه ايجاد هماهنگي بين 120 کشور عضو را برعهده دارد. تروئيکاي عدم تعهد متشکل از رئيس قبلي، فعلي و آتي نقش مهمي در مذاکرات با دبيرخانه سازمانها و ساير کشورها ايفا مي کند.گفتني است ايران به عنوان تروئيکا و در قالب مکانيزم آن حدود يک دهه در تصميم گيري و مذاکرات عدم تعهد نقش بسيار فعالي خواهد داشت. تصميم گيري در داخل جنبش از طريق اجماع صورت مي گيرد و راي گيري در آن جايي ندارد.
اين روش تصميم گيري ايجاب مي کند که رئيس ناچار از انجام تلاشي بيش از حد معمول در هر مورد براي نزديک کردن نظرات متعارض به يکديگر و ايجاد اجماع بين طرفهاي ذي ربط شود، چرا که در صورت عدم اجماع، مذاکرات مي تواند به شکست بيانجامد و چنين امري در عين حال شکستي براي رئيس نيز محسوب مي‌شود. بنابراين هدف رئيس جنبش عمدتاً حفظ انسجام جنبش و اعتلاي آن و جلوگيري از تشتت و اختلاف در آن است ومسئوليت مضاعفي را در اين زمينه بر عهده دارد که مستلزم انعطاف پذيري، ميانه روي و عدم اصرار بر مواضع ملي خويش به روشي هوشمندانه و حرفه اي است.
دستاوردهاي ايران در دوران رياست 4 ساله بر جنبش عدم تعهد
در همين راستا، دوران رياست جمهوري اسلامي ايران را مي توان يکي از قويترين و موثر ترين دوران‌هاي اين جنبش به شمار آورد که نشان‌دهنده اقتدار ديپلماتيک کشورمان در ايجاد انسجام جنبش در عرصه بين‌المللي و ديپلماسي حرفه اي و فعال آن به عنوان رئيس است.
کشورمان بر اساس سياست اصولي خود در تقويت روابط با کشورهاي در حال توسعه و حمايت از اصول بنيادين عدم تعهد مبني بر صلح، استقلال و حفظ حاکميت کشورها توانست ماهرانه و در قالب يک برنامه ريزي دقيق و هوشمندانه در چارچوب‌هاي تعيين شده براي اداره اين جنبش رياست قوي و موثري را به جهانيان نشان دهد که خود گوياي توان و قدرت کشورمان در عرصه بين‌المللي است.
کشورمان عليرغم پيش بيني غربي‌ها و تلاش آنها براي ايجاد انشقاق در جنبش عدم تعهد و همچنين با توجه به محدوديت‌هاي جنبش عدم تعهد، از جمله گرايش‌هاي متفاوت و بعضا متعارض اعضا با توجه به پيش زمينه هاي متفاوت تاريخي فرهنگي سياسي و جغرافيائي اعضا، توانست همه توان ديپلماتيک خود را بکار گيرد تا ضمن حفظ همبستگي، انسجام و وحدت در درون جنبش، توان جنبش را مصروف انجام وظايف محتواي بسيار مهمي در چهار سال گذشته کند. به عنوان نمونه مهمترين دستاوردهاي جمهوري اسلامي ايران در رياست موثر و موفقيت آميز بر عدم تعهد را مي توان در محورهاي ذيل خلاصه کرد:
1- کسب حمايت از پيشنهادهاي جمهوري اسلامي ايران در کنفرانس بازنگري معاهده NPT در سال 1394 و دفاع منسجم از منافع و اصول جنبش عدم تعهددر اين اجلاس، جمهوري اسلامي ايران با ارائه بيش از 80 بيانيه و مقاله کاري از سوي عدم تعهد و مديريت يکپارچه و متحد کشورهاي عدم تعهد دراين اجلاس توانست موضوعات مطلوب کشورمان و عدم تعهد را در اين اجلاس از جمله در زمينه ضرورت خلع سلاح جهاني، دفاع از حق مسلم کشورها در زمينه استفاده صلح آميز از انرژي هسته اي، ايجاد منطقه خاورميانه عاري از سلاح هسته اي در خاورميانه و اعمال فشار به رژيم صهيونيستي براي پيوستن به معاهدهNPT ، پرهيز از تهديد کشورهاي غير هسته اي عضو معاهده به استفاده از سلاح هسته اي و ... را طرح نمايد به نحوي که نهايتا آمريکا، انگليس و کانادا در مقابل خواست جامعه جهاني قرار گرفتند.
2- حمايت فعالانه و هدفمند عدم تعهد از برنامه هسته‌اي صلح‌آميز کشورمان در آژانس بين المللي انرژي اتمي و مذاکرات هسته اي با 1+5 ، جمهوري اسلامي ايران در طول رياست خود بر عدم تعهد جلسات متعددي را با اعضاي عدم تعهد در وين و نيويورک براي توجيه عدم تعهد در زمينه ماهيت صلح اميز برنامه هسته اي کشورمان انجام داد. در طول مذاکرات کشورمان با کشورهاي عضو گروه 1+5 ، کشورمان بيش از 14 جلسه رسمي رايزني با عدم تعهد در وين برگزار کرد و با مشورت با اين جنبش، آنها را در جريان روند مذاکرات قرار داد و از طريق کسب بيش از 18 بيانيه عدم تعهد در حمايت از برنامه هسته اي صلح آميز کشورمان در اجلاس‌هاي آژانس بين المللي انرژي اتمي، عدم تعهد موفق شد نقش مهمي را در تثبيت حق مسلم کشورمان در مذاکرات انجام دهد. دفاع جنبش عدم تعهد از حق کشورمان و تثبيت مواضع و سياست‌هاي کشورمان در زمينه هسته‌اي در مذاکرات انجام شده دستاورد مهمي در عرصه بين‌المللي است.
3-حمايت از پيشنهاد جناب آقاي دکتر روحاني در زمينه تصويب قطعنامه جهان عليه خشونت و افراطي گرايي خشن : با توجه به سياست‌هاي اصولي جنبش عدم تعهد در حفظ صلح و امنيت منطقه اي و بين المللي، حمايت فعال کشورهاي عضو جنبش عدم تعهد از ابتکار رياست محترم جمهوري اسلامي ايران، نقش موثري در اجماع‌سازي در اين زمينه در عرصه مجمع عمومي به همراه داشت و متعاقب طرح اين ايده توسط ايشان در شصت و هشتمين نشست مجمع عمومي ملل متحد، قطعنامه جهان عليه خشونت و افراطي گرايي در سال 2013 با اجماع به تصويب اعضاي ملل متحد رسيد و با حمايت اين جنبش قطعنامه مزبور مجدداً با اجماع در تاريخ 19 آذر 1394 تحت موضوع فرهنگ صلح تصويب شد.
4- حمايت از پيشنهادهاي دکتر روحاني در در مورد خلع سلاح هسته‌اي: عدم تعهد همواره خواهان عاري شدن جهان از سلاح‌هاي هسته‌اي و نابودي کامل همه اين سلاح ها بوده است. بنابر اين خلع سلاح هسته‌اي يکي از مهمترين اهداف عدم تعهد در عرصه بين المللي بوده است.
بعد از روي کار آمدن دکتر روحاني، ايشان در اولين سخنراني خود در جنبش عدم تعهد خواهان نابودي کامل اين سلاح ها شدند و جنبش عدم تعهد هم در سال 2013 از قطعنامه پيشنهادي جمهوري اسلامي ايران در زمينه خلع سلاح که بر اساس سخنراني رئيس جمهوري محترم جناب آقاي دکتر روحاني به نمايندگي از 120 کشور عضو جنبش عدم تعهد در اولين نشست عالي رتبه مجمع عمومي در زمينه خلع سلاح هسته اي در مجمع عمومي ملل متحد در سال 2013 تهيه گرديد، حمايت کرد. بر اساس اين قطعنامه سه پيشنهاد دکتر روحاني به عنوان نقشه راه مناسب براي تحقق جهاني عاري از سلاح هسته‌اي مورد تائيد عدم تعهد قرار گرفت که عبارتند از:
- آغاز فوري مذاکرات جهت انعقاد يک کنوانسيون بين‌المللي جامع به منظور منع کسب، توليد، توسعه، انباشت و استفاده از سلاح‌هاي هسته‌اي و فراهم آوردن زمينه نابودي کامل آنها
- برگزاري کنفرانس بين‌المللي در سال 2018 ميلادي در زمينه خلع سلاح هسته‌اي
- نامگذاري روز 26 سپتامبر هر سال به عنوان روز بين‌المللي امحاي کامل سلاح‌هاي هسته‌اي
5- بيانيه جنبش عدم تعهد در خصوص رد نقض مصونيت دولت‌ها توسط آمريکا در بلوکه کردن منابع مالي ايران در سال 1395 : در اين بيانيه که حاوي قوي ترين عناصر حقوقي در رد اقدام آمريکا در مصادره اموال ايران است، عمل آمريکا در بلوکه کردن 2 ميليارد از داريي‌هاي ايران، اقدامي متخلفانه و موجب مسئوليت بين المللي توصيف شده است. همچنين جنبش عدم تعهد از ايالات متحده آمريكا خواسته است اصل مصونيت دولت ها را محترم بشمارد زيرا عدم رعايت اين اصل عواقب سوئي از جمله بي ثباتي و اغتشاش در روابط بين الملل و تضعيف حكومت قانون در سطح بين المللي را در پي دارد.
6- برگزاري نشست وزاري امور خارجه كميته فلسطين جنبش عدم تعهد مرداد 1393: در اين نشست بيانيه پاياني وزراي امورخارجه کميته فلسطين مورد تصويب قرار گرفت که محکوميت شديد و قاطع جنايات رژيم اشغالگر صهيونيستي عليه مردم غزه و نابودي ساختمان ها و زيرساخت ها و درخواست توقف فوري و بدون شرط حملات رژيم صهيونيستي و درخواست رفع فوري و بدون شرط محاصره غزه و بازگشايي فوري تمامي گذرگاه ها وتأکيد بر ضرورت امداد‌رساني فوري به مردم غزه و درخواست از همه سازمانهاي تخصصي بين‌المللي براي ارسال کمکهاي فوري را به دنبال داشت.
7- برگزاري نشست وزراي علوم و فن آوري و نوآوري هاي جنبش عدم تعهد در تهران اسفند 1393
کشورمان بر اساس تقويت همکاري با کشورهاي در حال توسعه و همچنين برنامه ريزي براي منسجم کردن و افزايش همکاري بين اعضاي عدم تعهد در زمينه علوم و فن آوري، مبادرت به برگزاري اين اجلاس در تهران کرد.
8- مشارکت فعال جناب آقاي دکتر ظريف در هفدهمين اجلاس وزراي امورخارجه جنبش عدم تعهد در الجزاير خرداد 1393
کشورمان بعد از برگزاري 38 جلسه آماده سازي عدم تعهد در سطح کارشناسي به رياست ايران ملاحظات و نقطه نظرات مشترک بين کشورمان و اين جنبش را تدوين کرد.
9- رياست کميته فلسطين جنبش عدم تعهد و هماهنگي فعاليتهاي آن
کميته فلسطين جنبش داراي 13 عضو است که عبارتند از: الجزاير، بنگلادش، کلمبيا، کوبا، مصر، هند، اندونزي، مالزي، فلسطين، سنگال، آفريقاي جنوبي، زامبيا و زيمبابوه. ايران قبل از دوره رياستش بر جنبش عضو اين کميته نبود و تنها بعداً به عنوان رئيس جنبش در راس اين کميته نيز قرار گرفت. لذا، ايران طي دوره رياست اش، عهده دار امور اين کميته نيز بود.
اين کميته همه ساله بطور مرتب نشستي در سطح وزراي خارجه در حاشيه نشست سالانه مجمع عمومي سازمان ملل برگزاري مي کند که طي دوره رياست ايران، اين جلسات به رياست دکتر ظريف، وزير امور خارجه ايران، برگزار شد. علاوه بر اين، کميته فلسطين يک نشست اضطراري نيز در سطح وزراي خارجه در مردادماه 1393 در تهران برگزار کرد .
10- مذاکرات دوره اي با تروئيکا اتحاديه اروپا
طي دوره رياست ايران بر جنبش 5 بار نشستهايي بين تروئيکا جنبش عدم تعهد و تروئيکا اتحاديه اروپا برگزار شد. در اين نشست‌ها که اغلب به دعوت اتحاديه اروپا برگزار شد، موضوعاتي مانند حفظ صلح، عدم اشاعه سلاح‌هاي هسته اي، مسائل خاورميانه، از جمله مسئله سوريه، مورد بحث و بررسي قرار گرفت.
11- پيگيري موثر اسناد عدم تعهد در اجلاس سران در تهران و لحاظ اين مصوبات در مذاکرات بين‌المللي
کشورمان در همه مذاکرات بين‌المللي درزمينه هاي صلح و امنيت بين‌المللي، حقوق بشر و تنوع فرهنگي و خلع سلاح جهاني، اجلاس کنوانسيون منع سلاح هاي شيميائي و ميکروبي، جلسات و قطعنامه هاي حفظ صلح ، موضوعات حقوقي و ... هدف خود را حفظ و تائيد مصوبات اجلاس تهران قرار داده است و در همه اسناد بين‌المللي مذاکره شده اين اسناد به نوعي ذکر شده‌اند.
12- مشارکت فعال جمهوري اسلامي ايران در هدايت و راهبري جنبش عدم تعهد در سازمانهاي بين‌المللي از طريق برگزاري منظم جلسات هماهنگي براي تبيين مهمترين چالش‌ها و اتخاذ راهکارهاي تحقق منافع مشترک.
برگزاري بيش از 900 جلسه هماهنگي با اعضاي عدم تعهد در دوران رياست 4 ساله خود گوياي تلاشهاي انجام شده از سوي کشورمان در اين زمينه است.
13- مذاکره موثر با سازمانهاي بين المللي و ساير کشورها براي تامين اهداف مشترک عدم تعهد که درحوزه وسيعي از موضوعات منجر به تعديل روندها،تحقق اهداف عدم تعهد و مخالفت با زياده خواهي‌هاي غرب شد.کشورمان در ظرفيت رئيس عدم تعهد و به نمايندگي از سوي اين جنبش مذاکرات متعددي را با سازمانهاي بين‌المللي مستقر در نيويورک، ژنو، وين و لاهه انجام داده است و دستاوردهايي داشته که رسما از سوي اعضاي عدم تعهد مورد قدرداني واقع شده است.
14- افزايش اعتبار جنبش عدم تعهد و کسب اقتدار ديپلماتيک از طريق هماهنگي مواضع در داخل جنبش و انسجام گروهي در مذاکرات بين‌المللي با نمايش ديپلماسي حرفه‌اي و قدرتمندانه و نمايندگي موثر و پرتوان آن بوسيله ايران به عنوان يک قدرت موثر منطقه اي کشورمان در دوران رياست بر عدم تعهد از همه ظرفيت ديپلماتيک خود استفاده کرد و ايفاگري نقش موثر ديپلماتيک در نمايندگي اين جنبش منجر به ارتقاي نقش عدم تعهد در فرآيندهاي بين المللي شد.
15- هماهنگي گروههاي کاري پنجگانه جنبش و فراکسيونهاي جنبش در شوراي امنيت و کميسيون تحکيم صلح.اعضاي جنبش عدم تعهد داراي فراکسيون‌هايي در شوراي امنيت و کميسيون تحکيم صلح هستند که تحت نظر رئيس جنبش فعاليتهاي خود را در آن فراکسيون‌ها هماهنگ مي کنند.
معمولا همه ساله بين 5 تا 7 عضو غير دائمي شوراي امنيت از بين اعضاي جنبش عدم تعهد هستند. فراکسيون جنبش در کميسيون تحکيم صلح نيز از ديگر موقعيت‌هاي مهمي است که جنبش عدم تعهد در سيستم ملل متحد دارد. اين کميسيون وظيفه اتخاذ تدابيري با هدف تحکيم صلح در مناطقي که قبلا قرباني جنگ و درگيري بوده و بعداً در آنها آتش بس برقرار شده، را دارد. کميسيون مذکور داراي 31 عضو است که معمولا نيمي يا بيش از نيمي از اعضاي آن عضو جنبش هستند.
16- نمايش پويائي جنبش عدم تعهد از طريق ايفاي موضع گيري فعال و منظم جنبش در مورد تحولات جاري و تدوين، کسب اجماع و صدور بيانيه هاي دفتر هماهنگي جنبش به صورت موثر که منعکس کننده نظرات و راهکارهاي جنبش در ارتباط با تحولات جاري است علاوه بر امور جاري و معمول و مشارکت در اجلاسها و ارائه صدها سخنراني از سوي عدم تعهد در اين اجلاسها، صدور 31 بيانيه رسمي از سوي دفتر هماهنگي جنبش عدم تعهد در مورد رصد تحولات جهاني يکي ديگر از دستاوردهاي رياست ايران بر عدم تعهد است که ماهيت پويا و فعال و موثر جنبش را نشان مي دهد.
17- برگزاري نشست‌هاي ماهانه و نشست‌هاي فوق العاده و هماهنگي و اطلاع رساني جهت تبيين مواضع جلسات هماهنگي بين اعضاي عدم تعهد در نيويورک وين و لاهه به صورت هفتگي و ماهانه تحت رياست ايران برگزار مي شود و اين اطلاع رساني و رايزني منظم با اعضا سبب افزايش قدرت عدم تعهد به واکنشهاي جهاني شده است.
18- بهينه کردن بهره برداري از رياست بر عدم تعهد و فعال کردن اين جنبش در حوزه هاي مطلوب از طريق تشكيل كميته راهبردي تحت عنوان كميته ايده پردازي متشكل از كارشناسان خبره وزارت امور خارجه براي پايش منظم تحولات برگزاري جلسات ستادي منظم اين کميته در وزارت امورخارجه براي رصد تحولات و ارسال دستوالعمل‌هاي لازم به نمايندگي‌هاي کشورمان در خارج از کشور سبب هدفمند شدن و بهره برداري بهينه از رياست بر عدم تعهد شد.
19- انجام مطلوب طيفي زيادي از اقدامات، ملاقات‌ها، مکاتبات، مصاحبه‌ها و امور دبيرخانه‌اي و لجستيک که مورد قدرداني اعضا قرار گرفته است مکاتبات متعدد با اعضا و ايجاد هماهنگي در جنبش به بهترين نحو صورت گرفت به نحوي که تنها در نمايندگي نيويورک 916 يادداشت رسمي به اضافه دهها نامه رسمي خطاب به اعضاي جنبش و مقامات سازمان ملل ارسال شده است که مورد قدرداني همه اعضا قرارگرفته است.
20- خط بطلان بر ادعاهاي تبليغاتي دروغين غرب مبني بر انزواي ايران از طريق مشارکت بين المللي به عنوان رئيس عدم تعهد با 120 عضو بعد از تحريم‌هاي ظالمانه عليه جمهوري اسلامي ايران بر اساس قطعنامه هاي غير قانوني شوراي امنيت. غرب دنبال اين بود که به دنيا اين تصوير اشتباه و ساختگي را القا کند که کشورمان منزوي است و نوعي اجماع عليه کشورمان در حال شکل گيري است. رياست موثر و قدرتمندانه کشورمان بر عدم تعهد در طول چهار سال همه اين نقشه ها را نقش بر آب کرد.
21- افزايش همکاري با کشورهاي درحال توسعه و تقويت محور جنوب- جنوب در عرصه هاي سياسي افزايش قدرت و تاثير گذاري محور جنوب در عرصه موضوعات سياسي و امنيت بين‌المللي در اجلاس‌هاي مربوطه نتيجه رياست مقتدرانه کشورمان بر عدم تعهد و ايجاد انسجام و موضع گيري به موقع و مبتني بر اصول اين نهاد بود.
22- اطلاع رساني و افزايش شفافيت در رياست کشورمان بر عدم تعهد و راه اندازي و به روزرساني منظم وب سايت جنبش به آدرسnamiran.org.
ش.د9502129