انسجام «غیرمتعهدها» در دوره ریاست ایران

(روزنامه ايران ـ 1395/06/25 ـ شماره 6312 ـ صفحه 3)

** جنبش عدم تعهد در خلال نظام دوقطبی سرمایه‌داری و کمونیسم و فضای جنگ سرد توسط کشورهای در حال توسعه پایه‌گذاری شد. گام اصلی و اولیه تشکیل جنبش عدم تعهد در کنفرانس آسیا - آفریقا در باندونگ در آوریل سال 1955میلادی برداشته شد که طی آن، 29 نفر از سران کشورهایی که عمدتاً از نسل قبلی کشورهای استعمار شده به حساب می‌آمدند، با هدف تعیین و ارزیابی مسائل جهانی در باندونگ- اندونزی گرد هم آمدند. در این کنفرانـس اصـول 10گانه باندونگ مشخص شد. 6 سال پس از کنفرانس باندونگ، کشورهای عضو جنبش عدم تعهد یک مبنای وسیع‌تر جغرافیایی را در اولین کنفرانس سران در بلگراد در سپتامبر 1961 بنا نهادند. در خلال قریب به گذشت 50 سال از تشکیل جنبش عدم تعهد و افزایش اعضای آن با تنوع ایدئولوژی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اهداف و اصول اولیه آن کماکان حفظ شده است. این درحالی است که بعد از فروپاشی نظام دوقطبی و اضمحلال بلوک کمونیستی در جهان، بسیاری فلسفه ادامه حیات جنبش عدم تعهد را زیر سؤال بردند، لیکن کشورهای عضو جنبش عدم تعهد علاوه بر تأکید بر الزامات ادامه فعالیت جنبش در عرصه بین‌المللی، نشان دادند که قادر به برطرف کردن اختلافات و پایه‌گـذاری مبنـای مشتـرک برای همکاری‌های دوجانبه و حفظ ارزش‌های مشترک می‌باشند.

* غیرمتعهدها این همکاری‌های مشترک در دوره پس از فروپاشی جنگ سرد را چگونه طراحی کردند؟ زیرا بعدها انتقادات زیادی به رویکرد جمعی این جنبش در مواجهه با رویدادهای مهم بین‌المللی وارد شد.

** تاکتیک‌های جنبش عدم تعهد از ابتدای تأسیس به موازات تحول در عرصه بین‌المللی، دچار برخی تحولات شده است اما اصول عدم تعهد همواره ثابت بوده و عاملی بوده است که ماهیت این جنبش را حفظ کرده است. تأکید بر استقلال و تمامیت ارضی کشورها، عدم وابستگی به‌ بلوک‌بندی‌های قدرت‌های بزرگ، عدم مشارکت در پیمان‌های نظامی یا بلوک‌های نظامی، تأکید بر چندجانبه‌گرایی و مقابله با اقدامات یکجانبه از جمله مهم‌ترین اصول عدم تعهد بوده است. با توجه به تصمیم راهبردی جنبش مبنی بر خودداری از نهادینه شدن و اجتناب از ایجاد ساختارهای رسمی و دائمی، اعضای این جنبش برای اداره امور و تدارک نشست‌ها و پیگیری تصمیمات خود اقدام به تشکیل دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد (NAM Coordinating Bureau) در مقر سازمان ملل در نیویورک به عنوان یک راه حلی ابتکاری نمودند. سفیر کشوری که ریاست جنبش را برعهده دارد، رئیس این دفتر است و همه اعضای جنبش عدم تعهد عضو آن هستند. این دفتر همه امور جنبش در فاصله بین نشست‌های سران و وزرای خارجه را مدیریت می‌کند.

* با توجه به اینکه یک ساختار رسمی و دائمی برای این جنبش طراحی نشده است، کشورهای عضو برای پیگیری موضوعات مورد نظر خود از چه ساز و کاری استفاده می‌کنند؟

** تفاوت عمده این جنبش با سازمان‌های بین‌المللی این است که در حالی که سازمان‌ها عموماً دارای یک سند تأسیسی با عناوین متفاوتی همچون منشور، اساسنامه و قانون اساسی هستند که در آن ارکان مختلف سازمان، تعیین و شرح وظایف و اختیارات هر یک از ارکان و نیز آئین کار، امور مالی و نظایر آن معلوم شده، جنبش عدم تعهد با تصمیم آگاهانه اعضا طی 55 سال اخیر همچنان به عنوان یک جنبش باقی مانده و هیچ گاه در میان اعضا، نظری مثبت برای حرکت در جهت نهادینه کردن و تدوین اسناد پایه و ساز و کارهای اجرایی همچون دبیرخانه برای آن وجود نداشته است. این جنبش که از اتحاد و اجماع 120 کشور حول موضوعات کلان و سیاست‌های اصولی عدم وابستگی و استقلال رأی ایجاد شده است، عمدتاً یک ‌نهادی است که مرتبط به سازمان‌های بین‌المللی و دیپلماسی چندجانبه است. به این معنا که تقریباً همه فعالیت‌های آن در داخل سیستم ملل متحد و سازمان‌های تخصصی بین‌المللی است و عمدتاً در نیویورک، وین، ژنو و لاهه انجام می‌شود.

جنبش در واقع از یک سو ابزار هماهنگی مواضع بین اعضای جنبش در ارتباط با طیفی از همه موضوعات به استثنای موضوعات اقتصادی است و از سوی دیگر بازوی مذاکراتی کشورهای در حال ‌توسعه با کشورهای توسعه یافته است. کشورهای در حال ‌توسعه در داخل جنبش نخست مواضع خود را در حوزه‌هایی مانند صلح و امنیت بین‌المللی، خلع سلاح، حقوق بشر، حفظ صلح، امور حقوقی، اصلاح سازمان ملل و مسائل منطقه‌ای در بین خود هماهنگ می‌کنند و سپس می‌کوشند تا مواضع هماهنگ خود را در مذاکرات با کشورهای توسعه ‌یافته پیش ببرند.

* ایران با چه هدفی به این جنبش پیوست؟

** ایران به دلیل عضویت در پیمان نظامی بغداد (سنتو) تا سال 1979 عضو جنبش عدم تعهد نبود. در سال 1979 و با پیروزی انقلاب اسلامی و از هم پاشیده شدن پیمان سنتو، ایران در ششمین اجلاس سران جنبش در‌ هاوانا به عنوان هشتاد و هشتمین کشور به عضویت جنبش درآمد و طی 37 سال عضویت در آن بخصوص از سال 1983 و در مقطع آغازین جنگ تحمیلی همواره به عنوان یکی از کشورهای فعال و پیشرو در کلیه نشست‌های جنبش عدم تعهد بویژه اجلاس‌های سران و وزرای امور خارجه شرکت داشته و در تدوین مواضع و تصمیم‌های جنبش در خصوص مسائل و تحولات مهم بین‌المللی نقشی فعال ایفا کرده است. بنابراین چون اصول عدم تعهد با قانون اساسی کشورمان مطابقت دارد، جمهوری اسلامی ایران یک عضو پیشرو و کلیدی در حمایت از اصول عدم تعهد بوده است و به این سازمان پیوسته است. از طرف دیگر در سال‌های اخیر و در پی طرح موضوع فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران در شورای حکام آژانس انرژی اتمی و متعاقب آن در شورای امنیت سازمان ملل متحد، وزارت امور خارجه فعالیت گسترده‌ای در جلب حمایت جنبش عدم تعهد از برنامه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای کشورمان آغاز کرده و به دنبال این بوده است تا با حمایت عدم تعهد هم حق مسلم خود در زمینه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را تثبیت کند و هم با تحریم‌های ظالمانه مبارزه کند و هم با اتخاذ رویکرد دیپلماسی فعال نقش مؤثر خود را در مقابل زیاده‌خواهی‌های غرب و تلاش‌های بیهوده آنها برای انزوای ایران نشان دهد.

* کشورمان ذیل تلاشی که برای ترمیم و ارتقای جایگاه غیرمتعهدها در شرایط کنونی بین‌المللی انجام داد، به چه دستاوردهایی از این رهاورد دست یافت؟

** ایران با دیپلماسی فعال خود توانست به اهداف ذیل دست یابد:

1- کسب حمایت از پیشنهادات جمهوری اسلامی ایران در کنفرانس بازنگری معاهده NPT در سال 1394: ایران با ارائه بیش از 80 بیانیه و مقاله کاری از سوی عدم تعهد و مدیریت یکپارچه و متحد کشورهای عدم تعهد در این اجلاس توانست موضوعات مطلوب کشورمان و عدم تعهد را از جمله در زمینه ضرورت خلع سلاح جهانی، دفاع از حق مسلم کشورها در زمینه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته‌ای در خاورمیانه و اعمال فشار به رژیم صهیونیستی برای پیوستن به معاهده NPT و... را به سمتی هدایت کند که نهایتاً امریکا، انگلیس و کانادا در مقابل خواست جامعه جهانی قرار گیرند و آنها را با بلوکه کردن اجلاس منزوی نماید.

2- حمایت از برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز کشورمان و مذاکرات هسته‌ای از سوی عدم تعهد: ایران در طول ریاست خود بر عدم تعهد جلسات متعددی را با اعضای عدم تعهد در وین و نیویورک برای توجیه عدم تعهد در زمینه ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای کشورمان انجام داد. در طول مذاکرات هسته‌ای، ایران بیش از 14 جلسه رسمی با عدم تعهد در وین برگزار کرد و با رایزنی با این جنبش، آنها را در جریان روند مذاکرات قرار داد و از طریق کسب بیش از 18 بیانیه عدم تعهد در حمایت از برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز کشورمان در اجلاس‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، عدم تعهد موفق شد نقش مهمی را در تثبیت حق مسلم کشورمان در مذاکرات انجام دهد.

3- حمایت از پیشنهاد رئیس جمهوری در زمینه تصویب قطعنامه جهان علیه خشونت و افراطی‌گرایی خشن: متعاقب طرح این ایده توسط آقای روحانی طی سخنرانی در شصت و هشتمین نشست مجمع عمومی ملل متحد، قطعنامه جهان علیه خشونت و افراطی‌گرایی در سال 2013 با اجماع به تصویب اعضای ملل متحد رسید. حمایت فعال کشورهای عضو جنبش عدم تعهد از ابتکار کشورمان نقش مؤثری در اجماع‌سازی در این زمینه در عرصه مجمع عمومی به همراه داشت. در سال 2015، نمایندگی کشورمان در نیویورک مجدداً با حمایت عدم تعهد و تشکیل جلساتی با کشورهای عضو ملل متحد قطعنامه فوق الذکر را به‌روز نمود که نهایتاً منجر به تصویب مجدد آن(21.l/70/A) با اجماع در تاریخ 19 آذر 1394 (10 دسامبر 2015) تحت موضوع فرهنگ صلح شد.

4- حمایت از پیشنهادات رئیس جمهوری در مورد خلع سلاح هسته‌ای: مهم‌ترین رویداد در این زمینه حمایت عدم تعهد از تصویب قطعنامه پیشنهادی ایران در زمینه خلع سلاح هسته ای است. این قطعنامه که براساس سخنرانی آقای روحانی به نمایندگی از 120 کشور عضو جنبش عدم تعهد در اولین نشست عالی رتبه مجمع عمومی در زمینه خلع سلاح هسته‌ای در مجمع عمومی ملل متحد در سال 2013 تهیه گردید، در همان سال مورد تصویب مجمع عمومی ملل متحد قرار گرفت.

5- بیانیه جنبش عدم تعهد درخصوص رد نقض مصونیت دولت‌ها توسط امریکا در بلوکه کردن منابع مالی ایران: در این بیانیه که حاوی قوی‌ترین عناصر حقوقی در رد اقدام امریکا در مصادره اموال ایران است، عمل امریکا اقدامی متخلفانه و موجب مسئولیت بین‌المللی توصیف شده است. همچنین جنبش عدم تعهد از ایالات متحده امریکا خواسته است اصل مصونیت دولت‌ها را محترم بشمارد زیرا عدم رعایت این اصل عواقب سوءیی از جمله بی ثباتی و اغتشاش در روابط بین‌الملل و تضعیف حکومت قانون در سطح بین‌المللی را در پی دارد.

6- برگزاری نشست وزرای امور خارجه کمیته فلسطین جنبش عدم تعهد: نشست وزیران امور خارجه کشورهای عضو کمیته فلسطین جنبش عدم تعهد به منظور بررسی وضعیت بحرانی‌ مردم فلسطین متعاقب تجاوز نظامی اسرائیل در ماه‌های تیر و مرداد 1393 علیه جمعیت غیرنظامی فلسطین در نوار غزه و تخریب امکانات غیر نظامی در تاریخ 13 مرداد 1393 در تهران برگزار گردید. در این نشست بیانیه پایانی وزرای امور خارجه کمیته فلسطین مورد تصویب قرار گرفت که محکومیت شدید و قاطع جنایات رژیم اشغالگر صهیونیستی علیه مردم غزه و نابودی ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها و درخواست توقف فوری و بدون شرط حملات رژیم صهیونیستی و درخواست رفع فوری و بدون شرط محاصره غزه و بازگشایی فوری تمامی گذرگاه‌ها وتأکید بر ضرورت امدادرسانی فوری به مردم غزه و درخواست از همه سازمان‌های تخصصی بین‌المللی برای ارسال کمک‌های فوری را به دنبال داشت.

7- مشارکت فعال ایران در هدایت و راهبری جنبش عدم تعهد در سازمان‌های بین‌المللی: کشورمان در همه مذاکرات بین‌المللی به عنوان رئیس جنبش عدم تعهد تلاش کرد تا با برگزاری جلسات هماهنگی مهم‌ترین چالش‌های پیش رو را در هر اجلاس برای اعضا تبیین نماید و به آنها توضیح دهد که در این اجلاس کدامیک از منافع مشترک مورد تهدید قرار می‌گیرد یا کدامیک از منافع مشترک به صورت هماهنگ باید مورد حمایت قرار گیرد و از این طریق بیشترین نقش را در هدایت و راهبری جنبش عدم تعهد برای اتخاذ مواضع مشترک در قالب بیانیه‌های مورد حمایت 120 کشور ایفا کرد.

8-هماهنگی مواضع بین اعضا و مذاکره مؤثر برای تأمین اهداف مشترک با کشورهای توسعه یافته: ایران تلاش کرد از طریق اقداماتی که با محوریت کشورمان صورت گرفت در سند نهایی نشست‌های سران و وزرای خارجه اصول مشترک مورد حمایت عدم تعهد و کشورمان منعکس شود. در مرحله بعد، کشورمان به عنوان رئیس جنبش همه توان خود را به کار گرفت تا با اتخاذ یک دیپلماسی حرفه‌ای و مؤثر پیشبرد این مواضع از طریق مذاکره با سایر کشورها محقق شود. بنابراین در دوران ریاست ایران جنبش عدم تعهد نمایشی از اتحاد و انسجام و عملکرد اقتدارآمیز در صحنه اجلاس‌های بین‌المللی بود. جنبش در واقع بازوی مذاکراتی رئیس و کشورهای عضو در ارتباط با طیفی از موضوعات مهم مانند حقوق بشر، حفظ صلح، خلع سلاح، اصلاحات سازمان ملل، موضوعات حقوقی و... با کشورهای توسعه‌یافته بوده است و دستاوردهای وسیعی را در تعدیل اسناد مذاکراتی در این زمینه‌ها و حفظ موارد مورد نظر کشورمان و جنبش داشته است.

* دوره ریاست ایران بر غیرمتعهدها زمانی بود که کشورمان در بحبوحه مذاکرات هسته‌ای با قدرت‌های بزرگ به چالش برخاسته بود... آیا ایران توانست با بهره‌گیری از ساز و کار جمعی این تشکل برای خروج از انزوای سیاسی و اقتصادی که سال‌ها به آن دچار بود، خارج شود؟

** اتکا به حمایت‌های جنبش عدم تعهد یکی از محورهای اساسی سیاست خارجی ایران در دوران تحریم‌های ظالمانه علیه جمهوری اسلامی ایران و مذاکرات با کشورهای عضو گروه 1+5 بوده است. ایران در مذاکرات هسته‌ای از اهرم ریاست بر 120 کشور عضو عدم تعهد به نحو مطلوب بهره‌برداری کرده است. در خلال تحریم‌ها، کشورهای غربی دنبال این بودند که کشورمان را منزوی نشان دهند اما حمایت قاطع جنبش عدم تعهد شامل 120 کشور از کشورمان، مهر باطلی بر ادعای پوچ انزوا بود. در بسیاری از موارد امریکا و سایر کشورهای هسته‌ای در جلساتی شرکت کردند که ایران ریاست آن را برعهده داشت و درباره اقدامات خود در زمینه کاهش سلاح‌های هسته‌ای گزارش می‌دادند. دیپلماسی حرفه‌ای کشورمان در دوره ریاست بر عدم تعهد موجب انسجام عدم تعهد شد و ریاست را به حربه قدرت کشورمان هم در مقابله با تحریم‌های ظالمانه و هم مذاکرات هسته‌ای تبدیل کرد.

* رویکرد این جنبش را در قبال صف‌آرایی برخی کشورهای منطقه‌ای از جمله عربستان سعودی درباره ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟

** این جنبش همواره بر اتحاد و انسجام اعضا تأکید کرده است و هرگونه اقدام سیاسی که سبب انشقاق اعضا شود، از سوی این جنبش مطرود است. جنبش بر حسن همجواری تأکید دارد و اقدامات تحریک‌آمیزی که سبب ایجاد اختلاف بین اعضای جنبش شود، از سوی این جنبش رد شده است. همچنین ماجراجویی و ایجاد تنش منطقه‌ای و هر اقدامی که سبب به خطر افتادن صلح و امنیت منطقه شود، از سوی جنبش غیر قابل قبول است.

http://www.iran-newspaper.com/newspaper/page/6312/3/150805/0

ش.د9502024