(روزنامه اطلاعات – 1395/11/24 – شماره 26656 – صفحه 12)
سير نزولي روابط مصر و عربستان و به موازات آن بهبود قابل ملاحظه روابط قاهره و بغداد اين سوال را مطرح مي‌کند که چه عواملي موجب تضعيف روابط مصر و عربستان از يک سو و تقويت روابط مصر و عراق از سوي ديگر شد؟به گزارش تسنيم به نقل از پايگاه خبري العهد، روند روابط مصر و عربستان در سال گذشته در حالي سير نزولي را طي کرد که به موازات آن روابط قاهره و بغداد با بهبود قابل ملاحظه‌اي همراه بود تا جايي که بايد پرسيد چه عواملي موجب تضعيف روابط مصر و عربستان از يک سو و تقويت روابط مصر و عراق از سوي ديگر شد؟
چرا مصر به وسوسه‌هاي سعودي دست رد زد؟
روند روابط مصر و عربستان سعودي در سال گذشته با عقب گرد واضح همراه بود و به موازات آن در پرتو تحولات منطقه‌اي و ماهيت رويکردها و مواضعي که کشورهاي مختلف در قبال آن اتخاذ کردند، روابط مصر و عراق به يکديگر نزديک شد. هرچند بين دور شدن روابط قاهره و رياض از يک سو و نزديک شدن روابط قاهره به بغداد ارتباطي وجود ندارد، اما مجموعه تحولات منطقه‌اي و مواضعي که هر يک از اين سه طرف در قبال مسائل و پرونده‌هاي حساس منطقه‌اي اتخاذ کردند، موجب شد مواضع آنان از بسياري جهات از اين تحولات تاثير بپذيرد. به عبارت بهتر طبيعي است هنگامي که قاهره در برابر يک موضوع، موضعي اتخاذ مي کند که با موضع عربستان متفاوت بوده و به بغداد نزديک است، بي‌ترديد اين وضع صف‌بندي و رويکردهاي جديدي را رقم خواهد زد، در اين ميان تکرار اين وضعيت تصوير ديگري از روابط بين اين سه کشور عربي را ترسيم کرد.
دلايل گسترده شدن شکاف روابط بين قاهره و رياض
در بررسي فاصله گرفتن رياض و قاهره از يکديگر مي‌توان به دلايل زير اشاره کرد:
نخست: ماهيت موضع مصر در قبال بحران سوريه مبتني بر حمايت از بشار اسد و مخالفت به گزينه نظامي براي سرنگوني او. اين موضع مصر با موضع گيري عربستان مبني بر پافشاري بر سرنگوي بشار اسد متفاوت است و چه بسا خشم و نارضايتي رياض را به دنبال داشت. علاوه بر اين قاهره سه ماه پيش از طرح روسيه در شوراي امنيت در ارتباط با سوريه حمايت کرد که رياض آن را در همراهي با مواضع سوريه، روسيه و ايران دانسته و نماينده دائم آن در سازمان ملل در اين باره گفت: جاي تاسف دارد که موضع سنگال و مالزي بيش از مصر به مواضع توافقي عربي نزديک است.
دوم: مخالفت مصر با مشارکت نيروهاي مصري در ائتلاف عربستان عليه يمن به اين معني که قاهره به وسوسه‌هاي زياد رياض دست رد زد و از موضع خود کوتاه نيامد تا جايي که اين اقدام به ميزان زيادي موجب عصبانيت سياستمداران سعودي شد.
سوم: موافقت مصر با اعطاي دو جزيره تيران و صنافير به عربستان، واکنش شديد و توام با عصبانيت بسياري از محافل مردمي، فکري، فرهنگي و رسانه‌اي مصر در قبال عربستان را به دنبال داشت و همين واکنش‌ها موجب بحراني شدن روند امور بين دو طرف شده و مانع تحقق نهايي اين توافق شد که در نهايت با راي دادگاه عالي مصر توافق مزبور باطل اعلام شد. در مقابل عربستان، دولت قاهره را مسئول حملات سياسي و رسانه‌اي مصر عليه نظام حاکم سعودي دانست و اعلام کرد که برخي طرف‌ها در مراجع عالي تصميم گيري مصر موجب شدت موضع گيري عليه رياض شدند .
چهارم: اقدام شرکت آرامکو به لغو توافق خود با شرکت نفت مصر که به موجب آن عربستان بايد به مدت پنج سال، ماهانه 700 هزار تن توليدات نفتي در اختيار مصر قرار مي‌داد. اين اقدم آرامکو روابط دو طرف را متشنج تر کرد و پرواضح است که آرامکو تحت تاثير مواضع متضاد مصر با رويکردهاي سعودي در قبال سوريه و يمن اين موضع را اتخاذ کرد.اين چهار دليل به گونه‌اي در يکديگر تنيده شدند که در نهايت تنش در روابط مصر و قاهره را دو چندان کردند هر چند دلايل ديگري نيز وجود دارند که با اين عوامل مرتبط بوده و يا آن را کامل کردند که به عنوان مثال مي توان به نزديک شدن روابط مصر و ايران و اعمال فشار فراوان مصر به اخوان المسلمين اشاره کرد و علاوه بر اين کارگران مصري در عربستان از سوي دولت سعودي در تنگنا قرار گرفته و با محدوديت‌هايي روبه رو شدند.
دلايل نزديک شدن روابط بغداد و قاهره
مي توان گفت که دلايلي که موجب دور شدن روابط رياض و قاهره شد، فضاي مناسبي را براي نزديک شدن روابط بغداد و قاهره فراهم کرد، به اين معني که بغداد از همان آغاز بحران سوريه مخالفت خود را با گزينه نظامي براي سرنگوني بشار اسد و دخالت بيگانگان در سوريه اعلام و با وجود فشارهاي خارجي اين موضع خود را حفظ کرد و به صف مسکو-تهران- دمشق – حزب الله ملحق شد. همين وضعيت در مورد بحران يمن نيز صادق بود به اين معني که موضع رسمي و حتي مردمي و غير رسمي عراق در اين خصوص کاملا روشن و مبتني بر مخالفت با حمله و تجاوزات عربستان به خاک يمن بود به اضافه اينکه بغداد با پيوستن به ائتلاف نظامي عليه يمن مخالفت کرد .همانطور که اين مواضع موجب دور شدن قاهره و رياض شد، در مورد بغداد نيز شاهد دور شدن روابط آن از رياض بوديم و طبيعي است که اين وضعيت موجب نزديک شدن روابط بغداد و قاهره شود.
اين روند کاملا در تکاپوي سياسي و اقتصادي بين بغداد و قاهره در نيمه دوم سال گذشته مشاهده شد از جمله اينکه دو طرف توافقي را امضا کردند که به موجب آن عراق ماهانه يک ميليون بشکه نفت سبک بصره را با شرايط پرداخت آسان در اختيار مصر قرار مي دهد تا بخشي از نيازهاي بازار مصر را تامين کند آن هم در شرايطي که شرکت آرامکو عربستان تعهدات خود در قبال مصر را لغو کرده بود.
علاوه بر اين برخي نشانه‌ها حاکي از تمايل عراق به تقويت فرصت سرمايه گذاري شرکت‌هاي مصري در پروژه‌هاي عراقي و نيز استفاده از کارگران مصري است و در اين ميان مصر ورود شرکت‌ها و کارگران خود به بازار عراق را فرصتي براي شکوفايي اقتصادي و فراهم شدن چشم انداز جديد اقتصادي براي خود مي داند به ويژه اينکه اکنون در اين بخش با رکود روبه رو است.
حرکت تحولات منطقه‌اي به سمت تقويت همکاري عراق و مصر
به نظر مي رسد مجموعه تحولات منطقه‌اي به سمت فراهم شدن زمينه همکاري عراق و مصر پيش مي رود که براي هر دو طرف نتايج مهمي را به دنبال خواهد داشت آن هم در شرايطي که بيشتر مسائل منطقه اي از جمله پرونده سوريه، لبنان و يمن در حال حل و فصل است و عراق در خصوص مبارزه با داعش پيروزي‌هاي بزرگي را به ثمر نشانده است.بي ترديد اين وضعيت و چشم انداز روشن روند روابط بغداد و قاهره به معني ادامه سير نزولي روابط قاهره و رياض خواهد بود به ويژه اگر رياض به مواضع کنوني خود در برخورد با مشکلات منطقه و بحران‌هاي موجود ادامه دهد.
از روابط مصر و عربستان چه چيزي باقي مانده؟
وقتي عربستان کودتا عليه محمد مرسي را حمايت و زمينه به قدرت رسيدن عبدالفتاح السيسي را فراهم کرد، تصور نمي‌کرد روزي السيسي عليه رياض قد علم کند.
روابط عربستان و مصر در کمتر از يک سال اخير به مثابه دفتري بوده است که در فواصل زماني کوتاه هر بار يک ورق از اختلافات آن رو شده است؛ از موضوع جزاير صنافير و تيران گرفته تا مواضع السيسي در قبال سوريه و جنگ يمن و حمايت از روسيه در شوراي امنيت و مخالفت با عربستان، تا جايي که اخيرا يک ديپلمات عرب در ارزيابي اين اختلافات به احتمال جنگ بين اين دو اشاره کرد .نگاهي دقيق و موشکافانه به اختلافات دو طرف نشان مي دهد عربستان مدعي آقايي در جهان عرب است و ژست برادر بزرگتر را به خود گرفته است و تصور مي کند کمک‌هاي ميلياردي به مصر بايد آن را کاملا مطيع ساخته و در برابر تمامي خواسته‌ها، موضع گيري‌ها و سياست‌هاي رياض دنباله رو آن باشد حال آنکه مصر به دليل جايگاهي که در جهان عرب دارد، نمي پذيرد مواضع مستقل خود را کنار گذاشته و دنباله رو عربستان باشد به ويژه اينکه اين کشور به دليل سياست‌هاي اشتباه اکنون در داخل و خارج با مشکلات متعددي روبه رو است.
در همين ارتباط رئيس جمهوري مصر در صدد برآمد جايگاه مصر را به عنوان يک کشور مستقل و مطرح در جهان عرب به عربستان گوشزد کند به اين معني که يک ماه پيش السيسي در جريان ديدار با امير کويت از او خواست پيامهايش را به ملک سلمان بن عبدالعزيز پادشاه عربستان برساند. مضمون اين پيام‌ها به اين شرح بود:خودداري از اعمال فشار بر نظام حاکم مصر در ارتباط با جزيره تيران و صنافير زيرا پرونده اين دو جزيره به نهاد قضائي واگذار شده است و ديگر نمي توان از آن صحبت کرد. لزوم احترام رياض به اختلاف ديدگاهها در ارتباط با بسياري از مسائل سياسي عربي و منطقه‌اي زيرا مصر يک کشور کوچک نيست که تابع عربستان باشد. اين موضع گيري صريح مصر در قبال خواسته‌هاي سعودي نشان مي دهد رهبران عربستان در ارزيابي خود اشتباه کردند زيرا گمان مي کردند کمک‌هاي مالي ميلياردي به مصر موجب مي‌شود رهبران اين کشور مطيع و دنباله رو رياض باشند و موضع‌گيري‌هاي عربستان عليه ايران و دولت سوريه را تاييد کنند و علاوه بر اين مانند بسياري از کشورهاي عرب حاشيه خليج فارس با همه دشمنان عربستان قطع رابطه کنند اما ارزيابي سعودي‌ها اشتباه بود.
اقدامات تحريک‌آميز و تنبيهي عربستان عليه مصر
در اين ميان هر بار که مصر در قبال خواسته‌ها و مواضع عربستان پاسخ منفي داد، رياض عليه قاهره دست به اقدامي تنبيهي زد که قطع ارسال محموله‌هاي نفتي به مصر يا ايجاد محدوديت براي کارگران مصري در عربستان نمونه‌هايي از آن بود. اما تازه ترين اقدام تحريک آميز رياض عليه قاهره بازديد ملک سلمان از سد النهضه در سرچشمه نيل بود آن هم در حالي که مصر و اتيوپي بر سر اين موضوع و منابع آبي نيل با يکديگر اختلاف دارند بنابراين اين اقدام شاه سعودي خشم مصري‌ها را به دنبال داشت. رياض همچنين چندي پيش بهبود روابط با مصر را به برکناري سامح شکري وزير خارجه اين کشور مشروط کرد زيرا او را مسئول تنش روابط بين رياض و قاهره مي داند. رياض مواضع اخير قاهره از جمله ديدار شکري با محمد جواد ظريف همتاي ايراني خود در حاشيه نشست مجمع عمومي سازمان ملل در ماه سپتامبر گذشته را به مثابه رويارويي غير مستقيم مصر با رياض و نيز آغاز همکاري بين قاهره و تهران برشمرد.
به گفته برخي تحليلگران، يکي از دلايل اختلاف بين قاهره و رياض زمينه سازي شکري براي حضور در نشست سران آفريقايي- عربي بود که عربستان و هفت کشور عربي ديگر در همراهي با مغرب آن را تحريم کردند. در اين ميان پرواضح است که با توجه به موارد اختلاف بين مصر و عربستان اولويت‌هاي دو کشور با يکديگر متفاوت است و اين تفاوت به ويژه در مورد بحران سوريه به خوبي نمود يافت به اين معني که عربستان بر لزوم برکناري بشار اسد از قدرت تاکيد دارد حال آنکه مصر با اين ديدگاه مخالف است و بر خلاف رياض برکناري بشار اسد را به عنوان پيش شرط حل و فصل بحران سوريه مطرح نکرده است. در فراز و نشيب اين تحولات، محمد العربي زيتوت ديپلمات سابق الجزاير با اشاره به اختلافات مصر و عربستان، نوشت: آيا مصر سرانجام در پايان راه به عربستان سعودي حمله خواهد کرد؟ وي ادامه داد، کساني که هزينه کودتاي السيسي را پرداخت کردند بايد متوجه باشند وزيري که عليه رئيسش (مرسي) کودتا مي کند، مي تواند عليه کسي هم که او را رئيس جمهوري کرد (عربستان) قد علم کند.
تهديدهاي يک نويسنده نزديک به السيسي عليه عربستان
عادل نعمان نويسنده نزديک به السيسي نيز در مطلبي در روزنامه الوطن مصر نوشت، مصر برگه‌هاي برنده زيادي دارد که استفاده از آن مي‌تواند عربستان را سخت نگران کند و موجب تهديد آن شود از جمله ارتباط با ايران. وي تهديد کرد: اگر مصر به همان شيوه فريبکارانه توام با نيرنگ پاسخ دهد، چه مي شود؟ اگر به حقه بازي‌هايي متوسل شود که در محاسبات شما نيست، چطور؟ اگر دري را که به خاطر شما به روي ايران بستيم، باز کنيم چه مي شود؟ راه به سمت ايران ساده تر از اتيوپي است و براي ما بهتر است و توجيهات خود را داريم اما شما هيچ توجيهي جز فريب و نيرنگ عليه ما نداريد. نعمان ادامه داد: احمد الخطيب مشاور ملک سلمان راهي اتيوپي مي شود تا از سد النهضه ديدن کند آن هم در حالي که هيچ نيازي و ضرورتي براي اين کار وجود ندارد. محمد بن عبدالرحمان وزير خارجه قطر نيز به الخطيب ملحق شده و او نيز راهي اتيوپي مي شود تا از صحت و سلامت سد النهضه اطمينان حاصل کند. من و همه مصري‌ها مي دانيم که سفر اين مقام قطري هدف جز توطئه ندارد و به اين مشي قطري‌ها عادت داريم.
اين نويسنده مصري افزود: همه اين اقدامات را در نظر داريم و بر خلاف تاريخ وهابيت و قاموس سعودي، در قاموس ما چيزي در مورد سلب خاک و مال و آبروي ديگران نيامده است و ما جنگنجو و متجاوز نيستيم و قدرت خود را بر مظلومان و ضعيفان تحميل نمي‌کنيم وجيره خوار پول کسي نيستيم و وارد خانه‌هايي که متعلق به ما نيست نمي‌شويم و هيچ گاه همسايه بدي براي کشورهاي همسايه يا ميانجي نفرت انگيزي نبوده‌ايم و هيچ گاه تروريسم را به ديگر کشورها صادر نکرديم. نعمان در پايان نوشت: برادران سعودي! ما شما را دوست داريم، بله اما سنگ‌ريزه‌هاي کشورمان را بيش از فرزندانمان دوست داريم و سر خود را با عزت در فقر بالا نگاه مي داريم اما اگر صبرمان تمام شود و ناراحتي پيش بيايد ديگر اين دوستي بازگشتي نخواهد داشت .اين مطلب نويسنده مصري عليه عربستان در حالي است که يکي از بارزترين سطوح اختلاف بين دو طرف در سطح رسانه‌اي نمود يافت و رسانه‌هاي هر يک از اين دو کشور انگشت اتهام زني را به طرف مسئولان طرف مقابل نشانه رفتند.در اين شرايط شايد اينکه زيتوت از جنگ بين مصر و عربستان صحبت به ميان آورده است، ديگر اکنون خيلي دور از ذهن نباشد.
ش.د9504077