بيش از شش سال از عمر بحران در سوريه مي‌گذرد و اين در حالي است كه در تمام زمستان‌هاي گذشته بر سوري‌ها در جنگ هيچگاه مذاكره ميان نيروهاي دولتي و مخالفان ره به سر منزل صلح نبرده است. پس از آنكه تلاش‌هاي مشترك دولت وقت ايالات متحده به سكانداري باراك اوباما با كرملين نشين‌هاي روسي ره به جايي نبرد و آتش‌بس توافق شده ميان واشنگتن و مسكو به شكست منتهي شد، با شروع سال 2017، مذاكرات آستانه در پايتخت قزاقستان كليد خورد و در 5 ماه گذشته نيز اين مذاكرات با تمام فراز و فرودها و گاه توقف‌هايي كه تجربه كرده است اما موفقيت‌هاي غيرقابل انكاري را هم در كارنامه بحران در سوريه به نام خود ثبت كرده است.
پس از برقراري آتش‌بس، سندهاي متعددي با موضوع توافق بر سر مفهوم آتش‌بس، تشكيل گروه مشترك نظارت بر آن و رسيدگي به موارد نقض، تعيين سازوكارهاي اجرايي پياده‌سازي، تحكيم و نظارت بر آتش‌بس از جمله تعيين مناطق تحت اختيار طرف‌هاي درگيري، تعيين مناطق آشتي، تبادل بازداشت‌شدگان، ربوده‌شدگان، زندانيان، تحويل اجساد و تعيين وضعيت مفقودان، مين‌زدايي از مناطق ثبت شده ميراث فرهنگي (مانند پالميرا)، ترتيبات هماهنگي بين كشورها در روند آستانه و بالاخره ايجاد نواحي كاهش تنش در دستور كار قرار گرفته است. هرچند كه برخي از تحليلگران با توجه به رخدادهايي مانند حمله شيميايي به خان شيخون و به تبع آن نخستين حمله مستقيم امريكا به پايگاه الشعيرات مي‌گويند كه از آتش‌بس برقرار شده در سوريه تنها يك اسم است و نه بيشتر اما به گواه كارشناسان اهل فن، برقراري آتش‌بس در سوريه با توجه به چندلايه بودن اين بحران و همچنين تعدد بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي در آن همان اندازه كه مهم است، دشوار نيز است.
از زمان برقراري آتش‌بس با همين شكل امروزي‌اش در سوريه، برخي از سندها در اين باره و مسائل حاشيه‌اي آن مورد مذاكره قرار گرفته‌اند و تعدادي نيز به حاشيه رانده شده‌اند. در اين ميان برخي اسناد نيز همچنان روي ميز باقي است و در دستور كار مانده‌اند. تاكنون دو اجلاس آستانه 2 به دليل رسيدن به سند مفهومي آتش‌بس و تشكيل كارگروه آن و اجلاس آستانه 4 به دليل تدوين سند ايجاد نواحي كاهش تنش در آن به مركز ثقل‌هايي در بحران سوريه بدل شده‌اند. درحالي كه تركيه پس از حمله امريكا به پايگاه الشعيرات در پيشبرد مذاكرات آستانه تعلل مي‌كرد و حتي به گفته برخي منابع خبري در آستانه 3 در سطح پايين شركت كرده بود و مقام‌هاي اين كشور از جمله وزيرخارجه هم ادعا مي‌كردند كه روند آستانه به اهداف تعيين شده خود نرسيده است اما نشستي كه پيش از آستانه 4 به پيشنهاد ايران در سطح كارشناسي در تهران برگزار شد، نقش زيادي در موفقيت آستانه 4 داشت.
هماهنگي‌هايي كه نمايندگان ايران، روسيه و تركيه در تهران پشت درهاي بسته انجام دادند توانست بستر لازم براي رسيدن به توافق براي تشكيل مناطق كاهش تنش در آستانه 4 را فراهم سازد. درحالي كه تحولات اخير ميداني در سوريه مانند حمله شيميايي به خان شيخون، حمله امريكا به الشعيرات و حمله تروريستي به مردم فوعه و كفريا از اعتبار آتش‌بس كاسته بود، مي‌توان گفت كه سند نواحي كاهش تنش گامي در جهت تحكيم آتش‌بس است.
جزيياتي از سند ايجاد نواحي كاهش تنش
نسخه پيچيدن از دور براي بحران سوريه آسان‌ترين كار ممكن است اما به نظر مي‌رسد كه نمايندگان ايران، روسيه و تركيه در مذاكرات آستانه كه البته چندعضو ناظر هم به آن ملحق شده‌اند براي حل و فصل چندمرحله‌اي و مقطعي اين بحران چهار مرحله اساسي در نظر گرفته‌اند: 1. آتش بس 2. كاهش تنش 3. تنش زدايي 4. حل بحران. براين اساس سند ايجاد نواحي كاهش تنش در سوريه كه به زودي به عنوان سند بين‌المللي به ثبت خواهد رسيد، چهار منطقه را براي ايجاد نوعي رژيم كاهش تنش نامزد كرده است و هر سه كشور مي‌گويند كه تصويب اين سند را گامي براي حركت فعال به سوي پايان بخشيدن به درگيري‌هاي مسلحانه در سوريه مي‌دانند. براساس توافقي كه به دست آمده است سه ناحيه قنيطره و درعا در جنوب، غوطه شرقي دمشق، شمال حمص، استان ادلب و مناطق همجوار نامزد برقراري منطقه كاهش تنش شده‌اند.
نوار امنيتي نيز كه از آن در سند چندبار نام برده شده نوار فرضي در حاشيه داخلي خطوط است كه شامل چند مورد است: 1. ايستگاه بازرسي محل ايست و بازرسي در گذرگاه‌هاي عبور مجاز 2. پست نظارت كه محل استقرار ناظران است. نكته جالب در اين سند اين است كه از اصطلاح منطقه امن (safe zone) كه از سوي بعضي از نيروهاي درگير در بحران سوريه با هدف ايجاد منطقه نفوذ كشورهاي همسايه و حاميان‌شان به كار مي‌رود در اين سند اجتناب شده است و هيچ گونه مذاكره يا مصالحه‌اي نيز ميان طرفين براي ايجاد مناطق پرواز ممنوع صورت نگرفته است.
در حالي كه هنوز در مورد تمام جزييات اجرايي اين سند تفاهم نهايي صورت نگرفته اما در اين مرحله فرض شده طرف‌هاي درگيري هر كدام امكان استقرار نيروهاي خود در ايستگاه بازرسي را خواهند داشت. همچنين عملكرد ايستگاه‌هاي بازرسي از مقررات تفصيلي كه دولت‌هاي ضامن تعيين خواهند كرد پيروي مي‌كند و فرض مي‌شود كه به جز دولت‌هاي ضامن، دولت‌هاي ديگري كه ضامنان با آنها موافقت كنند امكان استقرار ناظراني در پست‌هاي نظارت را خواهند يافت. سازمان ملل نيز مي‌تواند به شكل ناظر به اين ساختار بپيوندد. يكي از بندهاي اساسي در اين سند اين است كه تمام جزييات با اجماع دولت‌هاي ضامن تعيين خواهد شد.
يكي از اصلي‌ترين اما و اگرها در مورد مذاكرات آستانه از همان ابتدا نقشي بود كه قرار است سازمان ملل و نماينده ويژه اين سازمان استفان دي ميستورا بازي كند. از سوي ديگر اين سوال كه آيا نشست آستانه جايگزيني براي مذاكرات سوري – سوري در ژنو است نيز همواره وجود داشته است. براساس توافق ايران، روسيه و تركيه نقش نمايندگان سازمان ملل در فرآيند آستانه اين است كه براساس توافق سه كشور، در جلسات و كارگروه‌ها براي ارايه نظرات مشورتي شركت كنند، اطلاعات و گزارش‌ها را به سازمان ملل منتقل كنند، در صورت لزوم و خواست كشورهاي ضامن نقش ارتباط و هماهنگي ايفا كنند و در نهايت هم پلي ميان توافقات ميداني در آستانه و گفت‌وگوهاي سوري- سوري در ژنو ايجاد كنند.
به گزارش «اعتماد»، رسيدن به توافقي حداقلي در سوريه و آتش‌بسي كه شايد هم كج‌دار و مريز برقرار است با توجه به تعداد و تنوع بازيگران و البته تضاد منافعي كه با هم دارند مساله آساني نيست. مهم‌ترين نگراني‌ها درباره سوريه امروز را مي‌توان در چند مورد خلاصه كرد: 1. عدم رعايت آتش‌بس از سوي طرف‌هاي درگير هرچند كه كشورهاي ضامن يعني روسيه، تركيه و ايران متعهد شده‌اند كه از نفوذ خود براي كنترل طرف‌هاي درگيري استفاده كنند. 2. نفوذ تروريست‌ها به نواحي كاهش تنش يا فعاليت پراكنده در درون اين نواحي 3. تثبيت حاكميت مجزا و زمينه‌سازي براي تجزيه سوريه كه به دليل همين دغدغه است كه در تمامي اسناد آستانه بر تماميت ارضي يكپارچه و حاكميت ملي سوريه تاكيد مي‌شود. 4. اقدامات تجاوزگرانه دولت‌هاي خارجي، به ويژه امريكا و اسراييل يا حمايت آنها از كشورهاي همسايه با گروه‌هاي داخلي سوريه در جهت سرنگوني دولت 5. بروز اختلافات در تعيين حدود نواحي كاهش تنش، مرزهاي بين گروه‌هاي معارضه و دولت، جداسازي معارضه از تروريست‌ها و ساير مطالب مربوط به محل استقرار نيروها.
طرحي براي 6 ماه اما قابل تمديد
اكنون ايران، روسيه و تركيه به عنوان تضمين‌كنندگان اين آتش بس بايد تكليف جغرافيايي نهايي مناطق مدنظر براي برقراري منطقه كاهش تنش را مشخص كنند. منطقه‌هايي كه برخي آن را مناطق امن وبرخي آن را منطقه كاهش تنش مي‌خوانند. خبرگزاري روسي اسپوتنيك در تازه‌ترين گزارش تحليلي خود از جزييات برنامه جديد براي سوريه گفته و تفاوت‌هايي كه اين برنامه با طرح‌هاي امريكا و تركيه دارد: روز 22 ماه مه ايران، روسيه و تركيه كه آتش‌بس در سوريه را تضمين كرده‌اند و جرقه‌هاي اوليه براي تشكيل منطقه كاهش تنش را زده‌اند بايد محدوده جغرافيايي نهايي براي تشكيل اين مناطق در داخل سوريه را مشخص كنند. براساس توافقي كه انجام گرفته است مراحل آماده‌سازي نقشه مناطق كاهش تنش و مناطق امنيتي بايد تا روز 4 ژوئن تكميل شده باشد.
تا همين تاريخ، تضمين‌كنندگان آتش بس و همچنين طراحان تشكيل مناطق كاهش تنش بايد معارضه مسلح را از گروه‌هاي تروريستي مانند داعش و النصره و ديگر گروه‌ها و سرشاخه‌هاي القاعده در سوريه جدا كنند. تا 22 ماه مه، نمايندگان كارگروه‌هاي تضمين‌كنندگان آتش‌بس بايد مناطق خارج از محدوده كاهش تنش را كه هنوز در اختيار ترويست‌هاست شناسايي و معرفي كنند و اين مناطق را از شمول آتش بس خارج كنند. تاكنون باور عمومي اين است كه بخش‌هايي از غوطه شرقي دمشق كه محدوده قابون را شامل مي‌شود و هنوز در اختيار النصره است و از اين نقطه است كه اين گروه تروريستي حملاتي به اطراف دمشق را هدايت مي‌كند، از محدوده تعيين شده براي تشكيل منطقه امن معاف خواهند بود. براساس طرحي كه ايران، روسيه و تركيه داده‌اند در داخل مرزهاي منطقه كاهش تنش هرگونه استفاده نيروهاي دولتي و جريان معارضه از هرگونه سلاح ممنوع خواهد بود.
ايست‌هاي بازرسي و پست‌هاي نظارتي در محدوده خطوط منطقه كاهش تنش برقرار خواهند شد. مسووليت اين ايست‌ها تامين رفت و آمد آزاد شهروندان غيرنظامي و ارسال كمك‌هاي انساني به مناطق كاهش تنش است. رييس هيات مذاكره‌كننده روسي در آستانه و نماينده ويژه رييس‌جمهور روسيه در امور سوريه اعلام كرده است كه روس‌ها آماده هستند تا ناظران خود را به مناطق كاهش تنش تعيين شده داخل سوريه اعزام كنند و اين مساله كه ساير كشورها هم مي‌توانند كار مشابهي انجام دهند را رد نكرده‌اند. از سوي ديگر سرگئي رودسكوي، رييس اداره عمليات ستاد كل روسيه نيز اخيرا اعلام كرده است كه كار تعيين و استقرار ايست‌هاي بازرسي و پست‌هاي نظارتي برعهده روسيه، ايران و تركيه خواهد بود. براساس توافق سه‌جانبه مشترك ميان اين سه كشور، آنها مي‌توانند از واحدهاي كمك‌كننده ساير كشورها نيز در اين ايست‌ها استفاده كنند.
براساس توافق انجام گرفته، طرح تشكيل منطقه كاهش تنش و همچنين مناطق امنيتي در سوريه يك طرح موقت است كه زمان اوليه آن 6 ماه اعلام شده و در شرايطي كه تضمين‌كنندگان آن (تركيه، ايران و روسيه) مايل باشند ادامه پيدا خواهد كرد. بشار اسد، رييس‌جمهور سوريه تاكنون بارها اعلام كرده كه اعتقاد دارد مناطق كاهش تنش مورد توافق جامعه جهاني مي‌تواند فرصتي براي دستيابي به صلح در سوريه جنگ زده باشد.
بشار اسد علت شكست ساير طرح‌هاي پيشين براي تشكيل چنين مناطقي در سوريه را چشم طمع برخي بازيگران غيرسوري براي پيگيري اهداف سياسي خود خوانده است. اسپوتنيك در ادامه گزارش خود مي‌نويسد: اصلي‌ترين هدف تشكيل منطقه كاهش تنش در سوريه حمايت از جان شهروندان غيرنظامي است اما بشار اسد مي‌گويد كه اين طرح مي‌تواند معارضه مسلح را هم به سمت توافق آتش بس با دولت پيش ببرد. رييس‌جمهور سوريه در يكي از تازه‌ترين مصاحبه‌هاي خود در اين مورد گفته بود: طرح تشكيل چنين مناطقي مي‌تواند فرصتي در اختيار افراد مسلحي باشد براي اندكي تفكر. به زبان ديگر اگر آنها اسلحه‌هاي خود را زمين بگذارند، شامل عفو نيز خواهند شد.
طرحي جايگزين طرح جاه‌طلبانه ترك‌ها
با وجود آنكه نام منطقه كاهش تنش از كمتر از دو هفته پيش در رسانه‌ها منعكس شده است اما ايده شكل دادن مناطق امن در سوريه ايده جديدي نيست. پيش از اين، رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه از اين ايده بارها و بارها اسم برده و البته حمايت كرده بود. با اين همه ايده اوليه تركيه اين نبود كه در اين مناطق نيروهاي سوري مستقر باشند. وي به دنبال اين بود كه نيروهاي امنيتي خود را در اين مناطق مستقر كند و كنترل محدوده‌هاي مرزي را هم در دست بگيرد. با همين هدف در ذهن بود كه تركيه عمليات سپر فرات را در آگوست 2016 در داخل سوريه پيش برد تا بتواند مقرهاي متعلق به كردها در شمال سوريه را به تصرف خود در آورد. البته اين هدف ترك‌ها در سوريه هم به شكل كامل برآورده نشد.
ايده‌هاي ترامپ براي دست كردن در جيب اعراب
دونالد ترامپ هم بارها از ايجاد منطقه امن در سوريه سخن گفته بود. در ماه ژانويه بود كه وي از ايده برقراري منطقه امن در سوريه حمايت و البته ادعا كرد كه اين منطقه مي‌تواند به آوارگان و پناهندگان سوري كمك كند تا از منطقه‌هاي خشن و تحت درگيري بگريزند. پس از اين تاريخ هم گفته شد كه رييس‌جمهور امريكا به پنتاگون و وزارت خارجه تحت سيطره ركس تيلرسون دستور داده تا طرح تشكيل منطقه امن در سوريه را بررسي كنند و مناطقي را تشكيل دهند تا سوري‌هاي آواره بتوانند در اين مناطق استقرار پيدا كنند. پيش از رياست‌جمهوري ترامپ هم، دولت تركيه باراك اوباما، رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده را براي تشكيل منطقه پرواز ممنوع در سوريه و به خصوص در مرز اين كشور با تركيه تحت فشار شديد قرار داده بود. با اين همه مقام‌هاي متعدد نظامي امريكا بارها و بارها در طول 6 سال گذشته از بحران هشدار داده بودند كه تشكيل منطقه پرواز ممنوع در سوريه به منابع بسيار عظيمي كه فراتر از بحث مبارزه با داعش باشد، نياز دارند.
دونالد ترامپ در جريان رقابت‌هاي انتخاباتي خود هيچگاه بيان نكرد كه چگونه مي‌خواهد چنين بهشت‌هاي امني را به قول خود در سوريه ايجاد كند و تنها طرحي كه در اين خصوص داشت اين بود كه كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس هزينه تشكيل چنين منطقه‌اي در سوريه را خواهند داد. در ماه فوريه، نيز ترامپ بار ديگر درحالي كه ديگر به عنوان كليددار جديد كاخ سفيد شناخته مي‌شد تكرار كرد كه اين كشورهاي حاشيه خليج فارس هستند كه بايد هزينه تشكيل چنين منطقه‌اي در سوريه را پرداخت كنند. مساله‌اي كه با هيچ واكنش مثبت يا منفي از سوي رهبران اين كشورها رو به رو نشد. ترامپ در اين خصوص گفته بود: كشورهاي عضو شوراي همكاري را وادار مي‌كنيم تا پول تشكيل چنين منطقه‌اي در سوريه را بدهند. آنها هيچ چيزي جز پول ندارند.
عربستان طرح كم هزينه آستانه را ترجيح داد
اسپوتنيك در ادامه مي‌نويسد: اصلي‌ترين فرق سند امضا شده ميان ايران، سوريه و تركيه در آستانه با سند مد نظر امريكا اين است كه سه كشور تلاش كردند با اين سند در حقيقت درماني هرچند موقت براي مجموعه‌اي از دردهاي سوريه را بيابند و اين در حالي است كه در طرح مدنظر واشنگتن تنها يك نكته حايز اهميت بود و آن هم ممانعت از ورود مهاجران سوري به اروپا و امريكا بود. گفته مي‌شود كه امريكا در حال بررسي سند به دست آمده در آستانه 4 است. اخيرا جيمز متيس وزير دفاع ايالات متحده طرح مد نظر روس‌ها در آستانه را زير سوال برده و گفته است كه اين طرح سوال‌هاي بسياري را بي‌پاسخ گذاشته است و يكي از اصلي‌ترين آنها اين است كه آيا واقعا چنين طرحي مي‌تواند كارآمد باشد؟
رييس پنتاگون در يكي از آخرين اظهارنظر‌هاي خود در اين خصوص مي‌گويد: مي‌گويند كه شر همواره در جزييات است. ما بايد نگاه دقيقي به جزييات بيندازيم و ببينيم كه آيا مي‌توانيم با اين طرح موافقت كنيم يا اينكه آيا اين طرح را كارآمد مي‌دانيم؟ اسپوتنيك در ادامه گزارش خود مي‌نويسد: توافقي كه ميان مسكو، تهران و آنكارا صورت گرفته با پيش فرض توقف حملات هوايي در سوريه است. با اين همه وزارت خارجه امريكا گفته است كه ارتش امريكا فعلا ضمانت عملي به چنين طرحي نمي‌دهد. به نظر مي‌رسد كه اسراييل نيز رويكرد مشابهي در اين خصوص اتخاذ كرده است. اخيرا رسانه متعلق به عربستان سعودي، العربيه اعلام كرده است كه مقام‌هاي اسراييلي حتي پس از حصول ايران، روسيه و تركيه به توافق تشكيل منطقه كاهش تنش در سوريه هم به مقام‌هاي كرملين اعلام كرده‌اند كه اسراييل هرگاه كه احساس نياز كند به سوريه حمله خواهد كرد.
تل‌آويو اين‌بار نيز ادعا كرده كه حملات هوايي خود را زماني پيش خواهد برد كه احساس كند انتقال سلاح به حزب‌الله لبنان از طريق خاك سوريه صورت مي‌گيرد و با اينكه ايران و حزب‌الله به دنبال شكل دادن به جبهه‌اي جديد در بلندي‌هاي جولان يعني بيخ گوش اسراييلي‌ها هستند. با اين همه عربستان سعودي به شكل كامل از سند به دست آمده در آستانه 4 استقبال كرده و حمايت خود از آن را هم اعلام كرده است. به نظر مي‌رسد كه سعودي‌ها تمايلي به اجرايي شدن طرح دونالد ترامپ مبني بر پرداخت پول برقراري منطقه امن در سوريه از جيب آل سعود نداشته‌اند و به همين دليل از پروژه جايگزين و مشابه كه خرجي هم براي آنها ندارد، حمايت كرده‌اند.
http://etemadnewspaper.ir/?News_Id=75038
ش.د9600210