(روزنامه آسمان‌آبي - 1396/07/20 - شماره 85 - صفحه 13)
مرتضی مکی، کارشناس دیپلماسی: استفاده ابزاری دولت از رسانه برای جهت‌دهی به افکار عمومی
* رسانه‌ها چه اندازه می‌توانند بر دیپلماسی سیاسی و دیپلماسی عمومی تاثیر بگذارند؟
** رسانه‌ها در دنیای امروز نقش پررنگ و تعیین‌کننده‌ای در هر دو بخش دیپلماسی دارند. شاید نتیجه آشکار چنین بهره‌برداری‌ای از رسانه را بتوان در زمان حمله آمریکا به عراق در سال 2003 دید. خبرنگاران «سی‌ان‌ان» بر تانک‌های آمریکایی سوار بودند و گزارش لحظه به لحظه از حمله به عراق را در اختیار مخاطبانشان قرار می‌دادند تا جامعه جهانی این حمله را ببیند و حمله را به شکلی که رهبران آمریکا می‌خواستند در ذهنشان ترسیم کنند. در حال حاضر رسانه‌ها ابزاری برای رساندن پیام دولت‌ها به شرکا و مخالفان‌شان تبدیل شده‌اند. اگر به پیام‌های دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا که در حساب توئیترش منتشر می‌کند نگاه کنیم، متوجه نوع انتقال پیام و طریقه آن می‌شویم. این شبکه در جهان به ابزاری برای دولتمردان تبدیل شده است که بتوانند از این طریق آن پیام‌شان را به شکلی مستقیم نه از طریق خبرنگاران در اختیار افکار عمومی قرار دهند. این مهم نشان می‌دهد رسانه‌ها نقش تاثیرگذار و تعیین‌کننده‌ای بر دیپلماسی عمومی و سیاسی دارد.
* این تاثیر به چه شکلی است؟ رسانه‌ها با تاثیر بر افکار عمومی تصمیمات دیپلماتیک دولت‌ها را هدایت می‌کنند یا مستقیما بر آن‌ها تاثیر می‌گذارند؟
** رابطه میان رسانه و دیپلماسی دوجانبه است. دیپلمات‌ها از این ابزار برای توجیه و توصیف تصمیم‌ها و سیاست‌های خود و به‌تبع آن همسان‌سازی افکار عمومی استفاده می‌کنند. رسانه‌ها بازخورد افکار عمومی نسبت به واقعه یا پدیده‌ای را انتقال می‌دهند. نظرسنجی و افکارسنجی‌هایی که توسط رسانه‌ها انجام می‌شود تلاشی است که به‌واسطه آن دیپلمات‌ها از بازخورد سیاست‌های‌شان آگاه می‌شوند. این مسئله به سکانداران عرصه دیپلماسی فرصت می‌دهد تا آن موضوع خاص را در چارچوب استراتژی‌های‌شان تبیین کنند. افکار عمومی در دنیای امروز نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در فرایند تصمیم‌گیری دولت‌ها دارند. همین نقش تاثیرگذار باعث شده است که نقش رسانه‌ها برای دولت‌ها و افکار عمومی برجسته‌تر شود. افکار عمومی با رسانه‌ها تلاش می‌کنند پیام خودشان را به دولت‌ها برسانند. پیام در دنیای امروز نقش تاثیرگذار و تعیین‌کننده‌ای در سیاست‌گذاری دولت‌ها پیدا کرده است.
* دولت‌ها چگونه از رسانه‌ها بهویژه رسانه‌های رسمی دولتی برای رسیدن به اهداف دیپلماتیک استفاده می‌کنند؟
** هر دولت با توجه به سیاست‌هایش از رسانه به شیوه‌ای مشخص استفاده می‌کند. به‌عنوان نمونه می‌توان به تفاوت پوشش حملات تروریستی که توسط داعش اجرایی شده است، اشاره کرد. اگر این گروه تروریستی یکی از کشورهای غربی را هدف قرار دهد، ابعاد این حمله به شکلی گسترده پوشش داده می‌شود، اما اگر همین حمله در یکی از کشورهای خاورمیانه رخ دهد، شاید به آن اشاره چندانی نشود. طبیعتا این کار توسط رسانه انجام می‌شود، رسانه‌ها از این طریق می‌توانند سیاست‌های دولت را در جهت اهداف و برنامه‌های خود توجیه کنند. البته رابطه میان رسانه و دیپلماسی متقابل است، به بیانی دیگر همان‌گونه که دولت‌ها از رسانه به‌عنوان ابزاری برای جهت‌دهی به سیاست‌های خود استفاده می‌کنند، افکار عمومی حتی گروه‌های تروریستی نیز می‌توانند برای تحقق اهداف خود به‌این ابزار و اهرم متوسل شوند. گروه تروریستی داعش با تکیه بر قدرت رسانه توانست چنین وحشتی را در مناطق تحت کنترلش ایجاد کرده و پایه‌های قدرتش را به‌صورتی موقت مستحکم کند.
* نکته‌ای درباره حساب توئیتر دونالد ترامپ مطرح کردید. با توجه به توسعه رسانه‌های اجتماعی که بی‌واسطه پیام را به مخاطب می‌رسانند، آیا رسانه‌های کلاسیک مانند تلویزیون و روزنامه همچنان تاثیرگذارند؟
** رسانه‌های کلاسیک با پررنگ‌تر شدن نقش رسانه‌های اجتماعی در رساندن پیام، همچنان تاثیر تعیین‌کننده‌ای دارند. اگر رسانه‌ها با افکار عمومی و شبکه‌های اجتماعی همسو باشند و پیام مردم و افکار عمومی را به شکلی منتقل کنند، تاثیرگذاری خود را حفط خواهند کرد. بسیاری از رسانه‌ها در این زمینه فعال هستند و بهتر از کاربران اجتماعی به رویدادها می‌پردازند. در این میان حقیقت آن است که بسیاری از موضوعاتی که در فضای مجازی منتشر می‌شود و در افکار عمومی مورد بحث قرار می‌گیرد، سوژه‌هایی است که در رسانه‌ها به شکلی مطرح شده است. از همین‌رو وجود رسانه‌های رسمی ابزاری برای انتخاب سوژه در شبکه‌های اجتماعی محسوب می‌شوند. هرچند تحقق این مهم به سرعت عمل و استراتژی رسانه‌ها بر می‌گردد. اگر رسانه‌ها نتوانند همپای شبکه‌های اجتماعی فعالیت کنند، قطعا جایگاهشان را در بین مردم از دست می‌دهند.
محمدعلی الستی، جامعه‌شناس: رسانه و دیپلماسی دو مولفه تعریف‌شده در بستر قدرت نرم
* رسانه‌ها تا چه اندازه می‌توانند فعالیت‌های دیپلماتیک را تحت‌تاثیر قرار دهند؟ به بیانی دیگر، افزایش نقش رسانه‌ها و پیشرفت‌هایی که در این حوزه رخ داده به چه شکلی سیاست‌ها و دیپلماسی بازیگران بین‌الملل را هدایت می‌کند؟
** دیپلماسی عبارت است از به‌کارگیری مدیریت و مهندسی ذهنیت انسان. بخش عمده دیپلماسی به کنش‌ها و واکنش‌هایی مرتبط می‌شود که از طریق واسطه قراردادن ذهن انسان، هدف خود را دنبال می‌کند؛ به‌طور خلاصه امروز جریان دیپلماسی با عنوان سافت‌پاور (soft power) معرفی می‌شود.
* آیا منظور از سافت‌پاور همان قدرت نرم است؟
** سافت در زبان فارسی به‌درستی ترجمه نشده است؛ به همین دلیل، از همان عبارت اصلی استفاده می‌شود. در انگلیسی زمانی‌که از تاثیر ذهنیت انسان در پدیده‌ای صحبت شده از پیشوند سافت استفاده می‌شود. مثلا زمانی‌که گرایش‌های رایانه را تقسیم می‌کنند، دو گرایش معروف هاردور و سافت‌ور استفاده می‌کنند. برخی می‌گویند این غلط مشهور است و استفاده از آن مشکلی ندارد. نام‌گذاری سخت‌افزار و نرم‌افزار به‌کلی اشتباه است؛ چراکه در هاردور چیز سختی وجود نداشته و در سافت‌ور هم سوژه نرمی وجود ندارد.
* تفاوت سافت و هارد در رسانه‌ها و دنیای خبر هم به همین ترتیب موردنظر شماست؟
** زمانی درباره سقوط هواپیما خبری منتشر می‌شود جزئیاتی مربوط‌به سقوط هواپیما، زمان سقوط، نوع هواپیما و مواردی مانند این هاردنیوز هستند که در مخابره‌ها میان آن‌ها تفاوتی قائل نمی‌شوند، ولی اگر خبرنگار تلاش کند با شکل مخابره‌اش وزیر راه را ناکارآمد نشان دهد، این جزو سافت‌نیوز محسوب می‌شود. این بخش در مخابره‌ها فرق می‌کند و ممکن است عده‌ای موافق و عده‌ای مخالف باشند. اخباری که تلاش می‌کند بر ذهنیت تاثیر بگذارند در مجموعه سافت‌نیوز تعریف می‌شوند.
* تعاریف درباره تقسیم قدرت به هارد و سافت یا آن‌طور که مصطلح است «سخت» و «نرم» به چه شکلی مطرح می‌شود؟
** هاردپاور قدرت عینی است که مبتنی‌بر تسلیحات نظامی، مهمات و فناوری است و سافت‌پاور قدرتی است که از نتیجه تبلیغات و مهندسی افکار و تغییر ذهنیت محقق می‌شود. دیپلماسی از جنس سافت‌پاور است. رسانه‌ها با تصویری که از واقعیت ایجاد می‌کنند تاثیر زیادی بر دیپلماسی می‌گذارند. تصمیمات دیپلمات‌ها به‌شدت تحت‌تاثیر عملکرد رسانه‌ها هستند. تصویری که رسانه‌ها از واقعیت منعکس می‌کنند، آن‌چنان شرایط عمل را برای دیپلمات‌ها مشخص می‌کند که می‌توان گفت نحوه عمل دیپلمات‌ها و رسانه‌ها بر هم تاثیر مستقیم دارند.
* بنابراین آیا ممکن است دیپلمات‌ها تحت‌تاثیر رسانه‌ها تصمیمات خود را تغییر می‌دهند یا آن‌که رسانه‌ها براساس تصمیمات سکانداران دیپلماسی عمل می‌کنند؟
** زمانی‌که دیپلمات‌ها بر سر مسائل هسته‌ای در حال گفت‌وگو بودند، رسانه‌ها شرایط داخل و خارج را برای این نشست‌ها فراهم می‌کردند؛ یعنی از عملکرد دیپلماتیک هسته‌ای ایران در داخل برای مردم و در خارج برای جهانیان تصویر مثبتی ترسیم می‌کردند. این تصویر پشتوانه مذاکره دیپلمات‌ها در موضوع برجام محسوب می‌شود؛ درنتیجه، اشتباه عمل‌کردن رسانه‌ها می‌تواند مذاکره را سخت کند و نتیجه زحمت دیپلمات‌ها را هدر دهد. تصویری که رسانه‌ها از واقعیت‌های موجود ارائه می‌دهند تاثیر زیادی بر رفتار دیپلمات‌ها می‌گذارد.
* دولت‌ها چگونه از رسانه‌ها برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کنند؟
** طبیعتا دولت‌ها از رسانه‌هایی که مستقیم به خودشان مربوط است یا رسانه‌هایی که ازسوی هواداران‌شان اداره می‌شوند می‌توانند انتظار داشته باشند که فضای ذهنی مناسبی را از فعالیت دیپلماتیک دولت ترسیم کنند؛ زمانی‌که دولت‌ها در عرصه دیپلماتیک و عرصه ارتباط متقابل به‌دنبال تحقق هدف خاصی هستند. رسانه‌ها برای نیل به ساختار دیپلماسی به این مهم زمینه مناسب را فراهم کرده و تلاش می‌کند تردیدها در این زمینه را به حداقل برساند. اگر این امر محقق شود، از قدرت رسانه به‌درستی استفاده شده است. رسانه‌ها با توجه به نقاط ضعف و قدرت مدیریت اخبار و اطلاعات را به عهده می‌گیرند. در چنین وضعیتی، تصویری که از فعالیت‌های دولت ایجاد می‌شود به شکلی است که مخل فعالیت‌های دولت نباشد.
* با وجود رسانه‌های اجتماعی مدرن، جایگاه رسانه‌های کلاسیک را چگونه ارزیابی می‌کنید. آیا همچنان این رسانه‌ها در جهان دیپلماسی اثرگذارند؟
** قطعا درحال‌حاضر، با وجود رسانه‌های اجتماعی تاثیر تلویزیون بسیار کاسته شده است. در این وضعیت، علت کاسته‌شدن تاثیرشان بیشتر عملکرد تلویزیون است، نه این‌که چون رسانه‌ها به میدان آمده‌اند تلویزیون مخاطب خودش را از دست داده است. در حال حاضر، در ایران برخی تحت‌تاثیر رسانه‌های خارجی و برخی بیشتر شبکه‌های اجتماعی هستند.
* در فضای کنونی جهان آیا اولویت‌بندی خاصی ازسوی دیپلمات‌ها درباره استفاده از رسانه‌ها وجود دارد؟
** هریک از رسانه‌ها کارکرد خاص خودشان را برای دیپلمات‌ها دارند؛ از روزنامه‌ها گرفته تا شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون و سینما. این ابزارها اگر درست به کار گرفته شوند، مؤثر واقع می‌شوند. هر رسانه‌ای امتیازات خاص خودش را دارد و قطعا مخاطبان خودش را جذب می‌کند.
https://asemandaily.ir/post/4402
ش.د9603155