هفته گذشته رژیم صهیونی در قالب عملیاتی که نام آن را «روز‌های پاسخ» گذاشته بود، به اهدافی در کشورمان حمله کرد. این حمله و ابعاد آن مورد توجه افکار عمومی جهان قرار گرفت؛ اما آنچه پرداختن به آن از نگاه راهبردی ضروری است، بررسی این حمله از نظر تحول فناورانه‌ای است که در عرصه جنگ‌های مدرن و امروزی جهان رخ داده است. در این یادداشت بر آن شدیم تا این موضوع و چرایی توجه به آن در عرصه‌های دفاعی و امنیتی را بررسی کنیم.
با نگاهی به تحولات روز جهان و آنچه در جنگ‌های اوکراین، غزه و لبنان در جریان است، به‌خوبی درمی‌یابیم که عرصه‌های نظامی و دفاعی پیوسته شاهد تحولات بنیادین و فناورانه‌ای هستند. فناوری هوش مصنوعی به‌مثابه یکی از ارکان اصلی این دگرگونی‌ها، نقش بی‌بدیلی در این زمینه ایفا می‌کند. در واقع، با دگرگونی صورت گرفته در حوزه فناوری، جنگ‌ها از ابعاد و ویژگی‌های سنتی فاصله گرفته و در مسیر تبدیل به نبرد‌های دیجیتال و هوشمند گام برداشته‌اند تا جایی‌که تصمیمات عملیاتی به جای انسان، از طریق سیستم‌های ماشینی مبتنی بر هوش مصنوعی و الگوریتم‌های پیشرفته اتخاذ می‌شوند. این دگرگونی در فناوری‌های جنگی نه‌تن‌ها در بخش‌های تهاجمی، بلکه در پدافند و دفاع نیز نقش اساسی ایفا می‌کنند و دولت‌های بزرگ جهانی، به‌ویژه قدرت‌های غربی، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در توسعه و به‌کارگیری این فناوری‌ها برای دستیابی به برتری نظامی و دفاعی انجام داده‌اند.
اهمیت هوش مصنوعی در صحنه نبرد‌های امروزی زمانی آشکارتر می‌شود که به نقش آن در عملیات‌های هوایی و سامانه‌های پدافند هوایی بنگریم. یکی از مصادیق این امر، عملیات اخیر هوایی رژیم صهیونیستی علیه کشورمان است که در واکنش به عملیات غرورآفرین «وعده صادق ۲» انجام شد.
عملیات هوایی و موشکی اخیر رژیم صهیوی علیه کشورمان، که با استفاده گسترده از پهپاد‌ها و هواپیما‌های پنهانکار «اف-۳۵» و فناوری‌های هدایت هوشمند مبتنی بر هوش مصنوعی انجام شد، نمونه‌ای از این دگرگونی‌ها در عرصه جنگ‌های هواپایه به شمار می‌رود. اگرچه با هوشیاری و آمادگی پدافند هوایی کشورمان، بخش قابل توجهی از این حملات خنثی شد، اما حداقل خسارت‌های وارد شده نیز به خوبی نشان می‌دهد، کشورمان باید برای مواجهه با گونه‌های جدید تهدیدات هوشمند آماده شود. از این رو، در چنین وضعیتی بررسی تأثیر هوش مصنوعی بر قابلیت‌های نظامی و دفاعی دشمن و تحلیل نیازمندی‌های کشورمان در مواجهه با این تهدیدات، امری ضروری و راهبردی به‌شمار می‌آید.
نسل جدید جنگ‌ها
با توجه به آنچه بیان شد، در جنگ‌های سنتی و کلاسیک، مانند آنچه در جنگ تحمیلی هشت ساله شاهد بودیم، نقش اصلی فرماندهان نظامی متخصص در تصمیم‌گیری و اجرای عملیات‌ها با تکیه بر تجهیزات و تسلیحات سنگین، همواره برجسته بوده است؛ اما با ورود به عصر دیجیتال و دگرگونی‌های فناورانه در حوزه دفاعی، بسیاری از این ابزار‌ها و تکنیک‌های کلاسیک به مرور جای خود را به سیستم‌های هوشمند و خودکار می‌دهند.
هوش مصنوعی به‌مثابه یک فناوری محوری در این تحول، به واسطه سرعت بالای خود در پردازش و تحلیل داده‌های مرتبط با میدان نبرد، به سازمان‌های نظامی این امکان را داده است که اطلاعات وسیعی را در کمترین زمان ممکن پردازش کنند و تصمیمات بهینه و مناسب‌تری را بگیرند. به‌همین دلیل، دولت‌های غربی با درک اهمیت این موضوع، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در زمینه توسعه کاربرد‌های نظامی هوش مصنوعی انجام داده‌اند. برای نمونه، ایالات متحده آمریکا از حدود یک دهه قبل، در آژانس‌های دفاعی و امنیتی خود بخش‌های تخصصی هوش مصنوعی را ایجاد کرده است که به‌ویژه در تحلیل و تفسیر داده‌های اطلاعاتی و جاسوسی و هدایت تسلیحات موشکی و هوایی کاربرد دارند. برای نمونه، «سازمان سیا» با تشکیل اداره ویژه هوش مصنوعی در ساختار خود در تلاش است با بهره‌گیری از هوش مصنوعی‌های پیشرفته، مأموریت‌های اطلاعاتی خود را با دقت و کارآمدی بیشتری به انجام برساند.
هوش مصنوعی و پدافند هوایی
تأثیرگذاری هوش مصنوعی در جنگ‌های مدرن نه‌تن‌ها در بخش‌های تهاجمی، بلکه در بخش‌های پدافندی و دفاعی نیز مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، کاربرد این فناوری در حوزه پدافند هوایی چالش‌های خاص خود را دارد. حمله هوایی اخیر رژیم صهیونیستی علیه کشورمان از چند جهت تأمل‌برانگیز است؛ از یک سو، این عملیات با وجود استفاده گسترده از فناوری‌های مدرن، ناکامی‌هایی نیز داشت و اهداف پیش‌بینی‌شده را به‌طور کامل محقق نکرد. از سوی دیگر، این عملیات ضعف‌های احتمالی را نیز در سامانه‌های دفاعی ما آشکار کرد. کاربرد فناوری هوش مصنوعی در تجهیزات نظامی دشمن، به‌ویژه در هواپیما‌های پنهانکار و پهپاد‌های هدایت‌گر هوشمند، به این کشور‌ها این امکان را داده است که توانایی حمله و قدرت تهاجمی خود را به طرز چشمگیری ارتقا دهند و به سطحی از آمادگی برسند که بتوانند بدون نیاز به حضور انسانی در میدان نبرد، تصمیم‌گیری‌ها و تاکتیک‌های پیچیده‌ای را پیاده‌سازی کنند. در این زمینه، ارتقای پدافند هوایی کشورمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باتوجه به ماهیت تهدیداتی که امروز در منطقه با آنها مواجه هستیم، لازم است سامانه‌های پدافند هوایی به قابلیت‌های پیش‌بینی و تشخیص هوشمند مجهز شوند.
یکی از کاربرد‌های مهم هوش مصنوعی در پدافند هوایی، استفاده از آن در شناسایی و تحلیل تهدیدات هوایی و هدایت سامانه‌های خودکار دفاعی است. با کمک الگوریتم‌های یادگیری ماشینی و شبکه‌های عصبی، سامانه‌های دفاعی کشورمان می‌توانند به‌طور هوشمند، مسیر‌های احتمالی پرواز دشمن، سرعت، ارتفاع و زوایای حمله آنها را شبیه‌سازی و تحلیل کنند و با دقت بیشتری از حریم امن کشورمان دفاع کنند. هوش مصنوعی همچنین می‌تواند در ایجاد سامانه‌های راداری هوشمند به‌کار گرفته شود. استفاده از فناوری هوش مصنوعی، با کاهش نویز و حذف سیگنال‌های مخرب، توانایی شناسایی اهداف پنهانکار و رادارگریز را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، ترکیب این فناوری‌ها با پهپاد‌های دفاعی و سامانه‌های موشکی پدافند هوایی می‌تواند واکنش سریع‌تر و دقیق‌تری در برابر تهدیدات هوایی را ممکن کند و نقاط ضعف فعلی را پوشش دهد.
همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، پروژه‌های هوش مصنوعی در راستای کسب برتری اطلاعاتی و عملیات‌های جاسوسی در کشور‌های غربی، به ویژه آژانس‌های اطلاعاتی و دفاعی ایالات متحده و متحدان اروپایی‌اش و همچنین در رژیم صهیونیستی، درحال توسعه هستند. سازمان «سیا» که به‌نوعی مهم‌ترین نهاد جاسوسی جهان غرب شناخته می‌شود، با اختصاص منابع قابل توجه به حوزه هوش مصنوعی، کاربرد‌های اطلاعاتی این فناوری را توسعه داده و با استفاده از سیستم‌های پیشرفته مبتنی بر یادگیری عمیق، به تحلیل داده‌های حجیم و شناسایی تهدیدات احتمالی در نقاط مختلف جهان دست می‌زند. این اقدامات به سازمان‌های امنیتی و نظامی غربی امکان می‌دهد با حداقل نیروی انسانی و حداکثر دقت، عملیات‌های اطلاعاتی پیچیده را مدیریت کنند. استفاده از این فناوری‌ها در هدایت تسلیحات و تجزیه و تحلیل محیط عملیاتی، سرعت و دقت عملیات‌ها را به میزان قابل توجهی افزایش داده و به‌نوعی جایگاه این کشور‌ها را در صحنه بین‌المللی تقویت کرده است.
ظرفیت‌های مبتنی بر هوش مصنوعی
توسعه سامانه‌های دفاعی و امنیتی کشورمان براساس اصول و فناوری‌های نوین، ازجمله اولویت‌های ضروری است که باید مدنظر دلسوزان کشور قرار گیرد. سامانه‌های دفاعی کشورمان با ارتقای زیرساخت‌های هوش مصنوعی، می‌توانند توانایی‌های خود را در تحلیل و پیش‌بینی رفتار دشمن و واکنش سریع و دقیق به تهدیدات هواپایه بهبود بخشند. تشکیل واحد‌های تخصصی هوش مصنوعی در سازمان‌های دفاعی و امنیتی و تجهیز این واحد‌ها به پیشرفته‌ترین الگوریتم‌ها و تجهیزات پردازشی، گامی راهبردی در راستای افزایش قابلیت‌های پدافند هوایی و دفاعی کشور به شمار می‌آید. با توجه به آنچه در عملیات اخیر رژیم صهیونیستی رخ داد، واضح است که ضعف‌های پدافندی کنونی تنها با پذیرش تغییرات فناورانه و بهره‌گیری از فناوری‌های نوظهور جبران می‌شود. در پایان، می‌توان گفت عملیات اخیر رژیم صهیونیستی علیه کشورمان، با وجود ناکامی نهایی، نشان داد که روند‌های حاکم بر جنگ‌های آینده به سمت هوشمندسازی و دیجیتالی شدن پیش می‌روند و ابزار‌های جنگی جدید مبتنی بر هوش مصنوعی، با دقت و سرعت بالا می‌توانند حملات پیچیده‌ای را طراحی و اجرا کنند. از این رو، تحولات ساختاری و فناورانه در سامانه‌های پدافند هوایی کشور و توسعه قابلیت‌های مرتبط با هوش مصنوعی، گامی راهبردی در راستای حفاظت از مرز‌ها و تأمین امنیت ملی به‌شمار می‌آیند. آینده‌نگری و تقویت سامانه‌های دفاعی براساس اصول فناوری‌های نوین و دیجیتال، نه‌تن‌ها نیاز امروز است؛ بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای مقابله با تهدیدات منطقه‌ای و بین‌المللی به شمار می‌آید.